ابوعبداللّه محمدبن ابراهیم‌بن محمدبن معاذ شعبانی، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و قاضی قرن پنجم اهل اندلس که با نام ابن‌معاذ نیز مشهور است. نام او را در منابع لاتینی، Abhomadus ضبط کرده‌اند (اشتاین اشنایدر، ۱۹۵۶، ص ۲۳) که صورت لاتینی شده ابن‌معاذ است.
از زندگی او اطلاع اندکی در دست است، از جمله آنکه در شهر جیان * می‌زیسته است (ابن‌بَشْکوال، قسم ۲، ص ۵۵۸). در دستنویسهایی که از آثار او باقی‌مانده (از جمله جیانی، ص ۱۵) و در نوشته‌های مورخان از جیانی با عنوان قاضی یاد شده که در جیان قضاوت می‌کرده است (ابن‌بشکوال، همانجا؛ضَبّی، ص ۴۶). به نظر می‌رسد اشتغال جیانی به شغل قضا یکی از مهم‌ترین بخشهای زندگی او بوده است، زیرا در مواردی به هنگام نقل قول از وی، تنها با عنوان قاضی از او نام برده شده است (از جمله ابن‌اسحاق تونسی به نقل سامسو و میلگو، ص ۲۰). او را فقیه (جیانی، ص ۴۷) و فیلسوف (ضبّی، همانجا) نیز خوانده‌اند.
بر اساس نوشته ابن‌بشکوال (قسم ۲، ص ۴۹۸ـ۴۹۹) تا مدتها جیانی را با ابوعبداللّه محمدبن یوسف‌بن معاذ جُهَنی، مفسر و قاری قرآن اهل قرطبه (کوردوبا )، یکی می‌دانستند (از جمله رجوع کنید به زندگینامه علمی دانشوران، ذیل مادّه). اشاره‌هایی نیز که به سفر جیانی و حضور او در مصر شده است (رجوع کنید به سارتون، ج ۲، بخش ۱، ص ۳۴۲) ناشی از اشتباه بین این دو نفر است. نخستین‌بار ریشتر ـ برنبورگ در ۱۳۶۶ ش/۱۹۸۷، این دو را از یکدیگر باز شناخت (ص ۳۸۱ـ۳۸۳). جیانی در ۴۸۵ در جیان درگذشت (ابن‌بشکوال؛ضبّی، همانجاها).
از جیانی آثار متعددی در ریاضیات، نجوم و حِیل (مکانیک) باقی‌مانده است (رجوع کنید به ادامه مقاله). نقش او در تاریخ علوم دوره اسلامی به ویژه به سبب رواج نوشته‌هایش در اسپانیا، در زمان حکومت آلفونسوی دهم (حک: ۶۵۰ـ۶۸۳)، و ترجمه کتابهایش به زبان لاتینی (رجوع کنید به ادامه مقاله) درخور توجه است. آثار جیانی، به خصوص نوشته‌های او در ریاضی و نجوم، منشأ پدید آمدن برخی شاخه‌های علوم در اندلس شد، چنان‌که یکی از کتابهای او با نام کتاب مجهولاتِ قِسِّی الکُره (رجوع کنید به ادامه مقاله) در باره مثلثات کروی، نخستین رساله در این زمینه در اسپانیا به شمار می‌رود (سامسو، ص ۱۳۲۰). در حیطه ریاضیات، جیانی کاملاً پیرو اقلیدس و از هواداران او بود. یکی از مهم‌ترین آثار جیانی، مقاله فی شرح‌النسبه (رجوع کنید به ادامه مقاله) به طور کامل به شرح مقاله پنجم اصول اقلیدس ، که در باره نظریه تناسب است، اختصاص دارد. ابن‌رشد، فیلسوف و دانشمند هموطن جیانی (ج ۲، ص ۶۶۵)، وی را از ریاضی‌دانانی به‌شمار آورده است که زاویه را جزء کمیتهای چهارگانه هندسی می‌دانند. با توجه به شباهتهای بین این نوشته ابن‌رشد و آنچه جیانی (ص ۱۷ـ۱۹) در باره این کمیتها آورده است، تردیدی نیست که نوشته ابن‌رشد معطوف به همین بخش از مقاله فی شرح النسبه است.
آثار جیانی نمونه در خور توجهی از مجموعه آرای دانشمندان مناطق گوناگون سرزمینهای اسلامی در اندلس است. در آرای نجومی جیانی، آثاری از نجوم هندی نیز دیده می‌شود (زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا) و بسیار محتمل است که جیانی در این خصوص تحت تأثیر آرای ابوریحان بیرونی * قرار گرفته باشد (سامسو، ص ۱۳۳۳). این مطلب، با توجه به اینکه بین مرگ ابوریحان بیرونی و جیانی تقریباً چهل سال فاصله است، از جهت آشنایی دانشمندان اندلس با آثار ابوریحان بیرونی جالب توجه است (برای گزارش کوتاهی از آرای علمی جیانی رجوع کنید به زندگینامه علمی دانشوران، همانجا).
آثار
۱) مقاله فی شرح‌النسبه، در شرح مقاله پنجم اصول اقلیدس . در این رساله، جیانی (ص ۱۷) ضمن انتقاد از کسانی که نوشته‌های اقیلدس را واضح و رسا نمی‌دانند، کوشیده است به شرح و توضیح آثار او بپردازد. این رساله مهم‌ترین اثر جیانی در ریاضیات محسوب می‌شود و تاکنون یک نسخه خطی از آن شناسایی شده است (رجوع کنید به روزنفلد و احسان اوغلو، ص ۱۴۰). پلوای آن را به انگلیسی ترجمه و همراه با متن عربی چاپ کرده است (فؤاد سزگین آن را در ۱۹۹۷/ ۱۳۷۶ ش در جلد ۱۹ از مجموعه <ریاضیات و نجوم اسلامی> تجدید چاپ کرده است). وهابزاده (ص ۱۸۱ـ۱۹۸) نیز مبادی ریاضی مورد نظر جیانی در این رساله را بررسی کرده است.
۲) کتاب مجهولات قِسِّی‌الکره (درنبورگ، ج ۲، قسم ۳، ص ۹۴ـ۹۷)، در موضوع مثلثات کروی، که در چهار مقاله نوشته شده (برای آگاهی از بخش بندی کتاب رجوع کنید به روزنفلد و احسان اوغلو، همانجا) و با نام کتاب استخراج مقادیرالقسی الواقعه علی ظَهرالکره نیز معرفی شده است (رجوع کنید به صبره، ۱۹۷۷، ص ۲۸۱؛
روزنفلد و احسان اوغلو، همانجا). این کتاب به طور غیرمستقیم بر اندیشه‌ها و آرای جابربن افلح * ، ستاره‌شناس مشهور، در تدوین رساله بسیار مهمش، اصلاح‌المجسطی، که در اصل نقدی بر فرضیه بطلمیوسی جهان است، اثر گذاشته است (سامسو، ص ۱۳۲۱). کتاب مجهولات قسّی‌الکره به همراه ترجمه اسپانیایی آن در ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹ به چاپ رسیده است (بیوئن‌داس، ص ۱۲ـ ۱۹۸).
۳) زیج جیانی، تنها بخش باقی‌مانده از متن اصلی آن، فصلی مربوط به قبله‌یابی است که ابن‌اسحاق تونسی آن را از جیانی نقل کرده است. این فصل، خود فصل چهل و یکم از رساله‌ای موجود در هند متعلق به ابن‌اسحاق است (رجوع کنید به مسترس، ص ۴۰۸) و در آن، جیانی روابط مثلثات کروی را برای محاسبه جهت قبله در هر مکان آورده و چگونگی کاربرد دایره هندی را برای تعیین جهات اصلی و محاسبه سمت قبله هر مکان، توضیح داده است؛
در ادامه رساله، روش محاسبه اختلاف سمت قبله برای تونس آمده است (سامسو و میلگو، ص ۲۱ـ۲۲). از بررسی نوشته ابن‌اسحاق تسلط کامل جیانی بر هندسه کروی روشن می‌شود (برای آگاهی بیشتر در این زمینه رجوع کنید به همان، ص ۱ـ۲۲). ژرار کرمونایی *، زیج جیانی را با عنوان Liber tabularum jahen cumregulisuis ، به لاتینی ترجمه کرد (ووستنفلد، ص ۶۹) که مدتها به جابربن افلح نسبت داده می‌شد (لوکلر، ج ۲، ص ۴۱۶ـ۴۱۷)، اما اکنون تعلق آن به جیانی قطعی است. این ترجمه، بدون جدولهای متعدد آن، در ۹۵۶/۱۵۴۹ به چاپ رسید (برای آگاهی بیشتر در باره این کتاب رجوع کنید به هرملینک، ص ۱۰۸ـ۱۱۲).
۴) «رساله فلق و شفق». چون فقط ترجمه لاتینی این اثر باقی‌مانده است، عنوان کامل و صحیح اصل عربی رساله معلوم نیست. جیانی در این رساله زاویه انخفاض خورشید را در آغاز فلق و پایان شفق بررسی کرده و به بحث در باره شکست‌نور در جوّ پرداخته است. این اثر را نیز ژرار کرمونایی، با عنوان de Cerpusculis Liber به لاتینی ترجمه کرد (کارمودی، ص ۱۴۰)، ولی مؤلفِ آن را تا مدتها ابن‌هیثم می‌دانستند (رجوع کنید به ووستنفلد، همانجا) و اکنون مشخص شده که متعلق به جیانی است (صبره، ۱۹۶۷، ص ۷۷ـ ۸۵). این اثر را سموئیل‌بن یهودا به عربی برگرداند (اشتاین‌اشنایدر، ۱۸۹۳، ص ۵۷۵؛اسمیت و گولدستاین، ۱۹۹۳، ص ۶۱۱ـ۶۱۴) و در زمان معاصر از روی متن لاتینی به انگلیسی ترجمه کرده‌اند (اسمیت، ص ۸۳ ـ۱۳۲). برای نخستین‌بار جیانی در این رساله، ارتفاع جوّ زمین را بر اساس زاویه انحطاط خورشید در زمان آغاز بین‌الطلوعین نجومی محاسبه کرد (گولدستاین، ص ۹۷ـ ۱۱۸). صلیبا (ص ۴۴۵ـ ۴۶۵) آرای سه تن از دانشمندان اسلامی، یعنی مؤیدالدین عُرْضی*، قطب‌الدین شیرازی *و جیانی را در این زمینه با هم مقایسه نموده است.
۵) «رساله در اسطرلاب». نام اصلی آن روشن نیست اما در نسخه‌ای موجود در مصر، از آن با عنوان رسالهٌ فی عمل اسطرلاب یاد شده (رجوع کنید به کینگ، ج ۲، بخش ۱، ص ۳۹۹ـ۴۰۰) و دو نسخه از آن شناسایی شده است. این رساله در شش باب و در شرح چگونگی استفاده از اسطرلاب تألیف شده است. استخراجهای صورت گرفته در این رساله برای بیان مبادی استفاده از اسطرلاب بر اساس عرض جغرافیایی قرطبه محاسبه شده است (کینگ، همانجا، به نقل از جیانی). از این کتاب نسخه دیگری نیز در آلمان، بدون ذکر نام مؤلف آن، شناسایی شده است (رجوع کنید به آلوارت، ج ۵، ص ۲۳۸) و با مقایسه آن با نسخه مصر، تعلق نسخه آلمانی به جیانی تأیید می‌گردد.
۶) کتاب الاسرار فی نتایج‌الافکار، تنها کتاب جیانی در علم حیل. از این کتاب تاکنون یک نسخه شناسایی شده است. جیانی در این کتاب به چگونگی ساخت ۳۱ ابزار مکانیکی، نمونه‌هایی از تلمبه‌های انتقال آب، چند نمونه جنگ‌افزار (پرتابه‌ها) و نمونه‌های گوناگونی از ساعتهای آبی پرداخته است (هیل، ۱۹۷۷، ص ۳۴ـ ۳۵). این کتاب نمونه جالبی از رواج علم حیل در اندلس به شمار می‌رود (برای آگاهی بیشتر در باره این کتاب رجوع کنید به همان، ص ۳۳ـ۴۴؛
همو، ۱۹۸۱، ص ۳۶ـ۴۶؛صبره، ۱۹۷۷، ص ۲۷۷ـ ۲۸۰). آخرین شکل (وسیله) این کتاب به شرح و روش ساخت نوعی ساعت آفتابی مستقل از عرض جغرافیایی، از نوع ساعتهای آفتابی به‌نام بَلاطِه اختصاص دارد (رجوع کنید به کاسولراس، ص ۶۱۳ـ۶۵۳، ضمن چاپ این بخش از کتاب‌الاسرار، اصول علمی طرح شده در آن را بررسی کرده است).
۷) رساله‌ای در باره «مطرح الشعاعات»، که مفهومی کاربردی در بررسی احکام نجوم سیاره‌ای است. اسم دقیق این رساله نیز مشخص نیست و تاکنون فقط یک نسخه از آن شناسایی شده است (رجوع کنید به صبره، ۱۹۷۷، ص ۲۸۱). کندی (ص ۱۵۳ـ۱۶۰) بخشی از اصول به کار رفته در آن را بررسی و تحلیل کرده است.
۸) رساله‌ای در نجوم که فقط ترجمه لاتینی آن با عنوان Tabula residuum ascensionum ad revolution es annorum solarium secundum Muhad Arcadius در دست است(برای آگاهی از مشخصات این کتاب رجوع کنید به مییاس بییکروسا، ص ۲۴۶ـ۲۴۷). احتمالاً این رساله بخشی از ترجمه لاتینی زیج جیانی است ( زندگینامه علمی دانشوران، همانجا).
۹) رساله کوچکی با عنوان قَطع فی عَمَلِ المُقَنطَرات وَالسَّموت (کینگ، ج ۲، بخش ۱، ص ۴۰۰ـ۴۰۱). ممکن است این رساله بخشی از یک رساله دیگر جیانی باشد اما قطعیت این موضوع تنها با بررسی کامل آثار جیانی امکان‌پذیر است.
۱۰) رساله‌ای در باره خورشیدگرفتگی، که تاکنون یک نسخه از آن شناسایی شده (رجوع کنید به روزنفلد و احسان اوغلو، همانجا) و سموئیل‌بن یهودا آن را به عبری ترجمه کرده است (زندگینامه علمی دانشوران، همانجا).
از میان آثار جیانی، سه عنوان از آنها ( کتاب استخراج مقادیرالقسی الواقعه علی ظهرالکره ، کتاب الاسرار فی نتایج‌الافکار و رساله «مطرح الشعاعات») در دستنویسی اندلسی که حدوداً در قرن هفتم هجری استنساخ شده، یک جا آمده است. در این دستنویس، که در ایتالیا نگهداری می‌شود، چند اثر نجومی و ریاضی دیگر نیز وجود دارد که بعضی از آنها برای مختصات جغرافیایی قرطبه تألیف شده‌اند. این فرض، که ممکن است این رسائل نیز متعلق به جیانی باشند با بررسی دقیق‌تر این دستنویس معلوم می‌شود (برای آگاهی بیشتر در باره این دستنویس رجوع کنید به صبره، ۱۹۷۷، ص ۲۷۶ـ۲۸۳).
آثار جیانی بر آرای چند تن از دانشمندان اروپایی دوره نوزایی، از جمله رگیومونتانوس (متوفی ۸۸۱/۱۴۷۶) اثر گذاشته است اما چگونگی این تأثیرپذیری، روشن نیست.
منابع:
(۱) ابن‌بشکوال، کتاب الصله، قاهره ۱۹۶۶؛
(۲) ابن‌رشد، تفسیر مابعدالطبیعه ، چاپ موریس بویژ، بیروت ۱۹۶۷ـ۱۹۷۳؛
محمدبن ابراهیم جیانی، «مقاله فی شرح النسبه من کلام القاضی ابی‌عبداللّه محمدبن معاذالجیانی رحمه اللّه تعالی»، در
(۳) Edward Bernard Plooij, Euclid’s conception of ratio and his definition of proportional magnitudes as criticized by Arabian commentators , Rotterdam 1950, repr. in Islamic mathematics and astronomy , vol. 19/ III, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the Hitory of Arabic – Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1997;
(۴) خولیو سامسو، «العلوم الدقیقه فی الاندلس»، در الحضاره العربیه الاسلامیه فی الاندلس ، تحریر سلمی خضراء جیوسی، ج ۲، بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه، ۱۹۹۸؛
(۵) احمدبن یحیی ضبّی، کتاب بغیه الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، مادرید ۱۸۸۴؛
(۶) دیوید آنتونی کینگ، فهرس المخطوطات العلمیه المحفوظه بدارالکتب المصریه ، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶؛
(۷) W. Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin 1887-1899;
(۸) Francis J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif. 1956;
(۹) Josep Casulleras, “El ultimo capitulo del Kitab al-asrar f nata’iy al-afkar “, in From Baghdad to Barcelona , ed. Josef Casulleras and Julio Samso, vol.2, Barcelona: Instituto Millas Vallicrosa de Historia de la Ciencia Arabe, 1996;
(۱۰) Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial , vol.2, fasc. 3, Paris 1941;
(۱۱) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner’s Sons, 1981. s.v. “Al-Jayyani” (by Yvonne Dold-Samplonius and Heinrich Hermelink);
(۱۲) Bernard Raphael Goldstein, “Ibn Mu-adh’s treatise on twilight and the height of the atmosphere”, Archive for history of exact sciences , vol.17 (1977), repr. in Bernard Raphael Goldstein, Theory and observation in ancient and medieval astronomy , London 1985;
(۱۳) H. Hermelink, “Tabulae Jahen”, Archive for history of exact sciences , vol.2 (1964);
(۱۴) Donald Routledge Hill, Arabic water – clocks , Aleppo 1981;
(۱۵) idem, “A treatise on machines by Ibn Mu ـ adh Abu ـ Abd Allah al-Jayyani”, Journal for the history of Arabic science, vol.1. no.1 (May 1977);
(۱۶) E.S. Kennedy, “Ibn Mu ـ adh on the astrological houses”, Zeitschrift fur Geschichte der arabisch – islamischen Wissenschaften , vol. 9 (1994);
(۱۷) Lucien Leclerc, Histoire de la medicine arabe , Paris 1876, repr. Rabat 1980;
(۱۸) Angel Mestres, “Maghribi astronomy in the 13th century: a description of manuscript, Hyderabad Andra Pradesh State Library 298” in From Baghdad to Barcelona , ibid;
(۱۹) Jose M. Millas Vallicrosa, Las traducciones Orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo , Madrid 1942;
(۲۰) Lutz Richter-Bernburg, “Said, the toledan tables, and Andalusi science” in From deferent to equant: a volume of studies in the history of science in the ancient and medieval Near East in Honor of E.S. Kennedy , ed. David A. King and George Saliba, New York: The New York Academy of Sciences, 1987;
(۲۱) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19thc. ), Istanbul 2003;
(۲۲) A. I. Sabra, “The authorship of the liber de Crepusculis, an eleventh – century work on atmospheric refraction”, Isis , vol.58, no.1 (Spring 1967);
(۲۳) idem, “A note on codex biblioteca medicea laurenziana or. 152”, Journal for the history of Arabic science , vol.1, no.2 (Nov. 1977);
(۲۴) George Saliba, “The height of the atmosphere according to Mu’ayyad al-din al- Urdi, Qutb al-din al-Shirazi, and Ibn Mu ـ adh”, in From deferent to equant , ibid;
(۲۵) Julio Samsئ and Honorino Mielgo, “Ibn Ishaq al-Tunisi and Ibn Mu ـ adh al-Jayyani on the Qibla” in Julio Samso, Islamic astronomy and medieval Spain , Aldershot, Hampshire, Gt. Brit, 1994;
(۲۶) George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Fla. 1975;
(۲۷) A. M. Smith, “The Latin version of Ibn Mu ـ adh’s treatise ، on twilight and the rising of clouds,'” Arabic sciences and philosophy, vol.2, no.4 (1992);
(۲۸) A. M. Smith and Bernard Raphael Goldstein, “The medieval Herbrew and Italian versions of Ibn Mu ـ adh’s ، on twilight and the rising of clouds'” , Nuncius , vol.8, no.2 (1993);
(۲۹) Moritz Steinschneider, Die europaischen Ubersetzungen aus dem arabischen bis mittedes 17. Jahrhunderts , Graz 1956;
(۳۰) idem, Die hebraeischen Uebersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher , Berlin 1893;
(۳۱) Bijan Vahabzadeh, “Two commentaries on Euclid’s definition of proportional magnitudes”, Arabic sciences and philosophy , vol.4, no.1(March 1994);
(۳۲) M.V. Villuendas, La trigonometria europea en el siglo XI: Estudio de la obra de Ibn Mu ـ ad, ، el kitab mayhulat ‘, Barcelona 1979;
(۳۳) Heinrich Ferdinand Wustenfeld, Die Ubersetzungen arabischer Werke in das lateinische seit dem XI. Jahrhundert , Gottingen 1877.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱