زندگینامه ابوحمزه ثُمالی(متوفی۱۵۰ه ق)

 ابوحمزه ثابت بن دینار ، مشهور به ابوحمزه ثمالی و ابن ابی صفیه ، راوی ، محدّث و مفسر امامی قرن دوم و از اصحاب امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم علیهم السلام . سال تولد وی دقیقاً معلوم نیست اما با توجه به اینکه از زاذان کِنْدی (متوفی ۸۲) روایت نقل کرده است ، باید پیش از ۸۲ به دنیا آمده باشد ( رجوع کنید به مِزّی ، ج ۴، ص ۳۵۸).

ابوحمزه اهل کوفه بود (عقیلی مکی ، سفر اول ، ص ۱۷۲؛ نجاشی ، ص ۱۱۵). آل مُهَلَّب او را از موالی خود می دانستند اما نجاشی (همانجا) این ادعا را رد کرده است . ابن بابویه (۱۴۰۱، ج ۴، مشیخه ، ص ۳۶) او را از قبیله طی و تیره بنوثُعَل دانسته و دلیل شهرت ابوحمزه را به ثمالی سکونت وی در محله اقامت قبیله ثُماله از تیره اَزْد ذکر کرده است .

ابوحمزه در کوفه با زیدبن علی مراوده داشته ( رجوع کنید به ابن طاووس ، ص ۱۴۰) و شاهد دعوت و شهادت او در کوفه بوده است (طوسی ، ۱۴۰۱، ج ۶، ص ۳۷). سه فرزند ابوحمزه ، یعنی حمزه و نوح و منصور، نیز در قیام زیدبن علی کشته شدند (نجاشی ، همانجا).

سال وفات ابوحمزه ۱۵۰ ذکر شده است ( رجوع کنید به ابن بابویه ، ۱۴۰۱؛ نجاشی ، همانجاها) اما به دلیل روایت حسن بن محبوب (۱۴۹ـ۲۲۴) از او، تاریخ وفاتش باید بعد از ۱۵۰ باشد ( رجوع کنید بهکلینی ، ج ۱، ص ۸۸، ۳۶۸، ج ۲، ص ۸۱، ۱۸۸). در باب تاریخ وفات ابوحمزه اقوال دیگری هم وجود دارد که منشأ آنها تصحیفاتی است که در کتابهای حدیثی و رجالی رخ داده است (ابوحمزه ثمالی ، مقدمه حرزالدین ، ص ۱۷).

یعقوبی (ج ۲، ص ۳۶۲ـ۳۶۳،۳۹۰ـ۳۹۱) ابوحمزه را از فقهای کوفه شمرده است و کشی (ص ۲۰۲ـ۲۰۳) و نجاشی (ص ۱۱۵) در باب منزلت والای وی روایاتی نقل کرده اند. دو روایت در ذم ابوحمزه نیز در رجال کشی (ص ۲۰۱) آمده است که از دیدگاه خوئی (ج ۳، ص ۳۸۹ـ۳۹۰) اشکالات سندی دارند.

ابوحمزه شیوخ و راویان بسیاری دارد. مزّی (ج ۴، ص ۳۵۸) و خوئی (ج ۲۱، ص ۱۳۵) فهرستی آورده اند شامل کسانی که ثمالی از آنها روایت کرده و کسانی که از ثمالی حدیث نقل کرده اند. اگر چه غالباً اهل سنّت وی را قدح و تضعیف کرده اند ( رجوع کنید به ابن عدی ، ج ۲، ص ۵۲۰)، حاکم نیشابوری در المستدرک (ج ۲، ص ۴۷۴، ج ۴، ص ۲۲۲) از ابوحمزه حدیث نقل کرده و حکم به صحت آنها داده و در خطبه کتاب (ج ۱، ص ۲ـ۳) به وثاقت جمیعِ راویانی که در طرق حدیثی او وارد شده اند، تصریح کرده است .

آثار ابوحمزه

نجاشی (ص ۱۱۵ـ۱۱۶) از آثار ابوحمزه به

تفسیرالقرآن ،

کتاب النوادر و

رساله الحقوق عن علی بن الحسین علیه السلام اشاره کرده است ،

طریق و متن متداول تفسیرِ ابوحمزه در میان امامیه ، به روایت ابوبکر محمدبن عمر جِعابی از ابوسهل عمروبن حمدان در محرّم ۳۰۷، از سلیمان بن اسحاق مُهَلَّبی است و سلیمان بن اسحاق در ۲۶۷ در بصره ، تفسیر ابوحمزه را از طریق عموی خود، ابوعمرو عبدربه مهلَّبی ، از ابوحمزه روایت کرده است (نجاشی ، همانجا).

عبداللّه بن حمزه منصورباللّه (متوفی ۶۱۴؛ ص ۱۵۳ـ۱۵۴) ضمن اشاره به این طریق روایت تفسیر ابوحمزه ، به تفاوت متن این روایت با تحریری از تفسیر که میان اهل سنّت رواج داشته ، اشاره کرده و چند نقل از تحریری را که به روایت جعابی است ، آورده است . ظاهراً احمدبن محمد ثعلبی (متوفی ۴۲۷) که در تألیف تفسیر خود، الکشف والبیان ، از تفسیر ابوحمزه استفاده کرده (ج ۱، ص ۸۲)، از همین تحریر بهره برده است ( رجوع کنید به سزگین ، ج ۱، جزء ۳، ص ۲۷۳). متن تفسیر ابوحمزه تا قرن ششم باقی بوده است .

طبرسی در مجمع البیان (برای نمونه رجوع کنید به ج ۳، ۱۵۰، ۱۵۲) و ابن شهرآشوب (متوفی ۵۸۸) در مناقب آل ابی طالب (برای نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۱۱، ۷۰، ج ۲، ص ۷۱، ج ۳، ص ۶۱) از این تفسیر، روایاتی نقل کرده اند. عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین ، روایات منقول از ابوحمزه را ــ که صبغه تفسیری داشته یا در منابع به نقل آنها از تفسیر ابوحمزه اشاره شده ــ در کتابی با عنوان تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزه بن ثابت بن دینارالثمالی گردآوری کرده است (قم ۱۳۷۸ ش ).

در تفسیر ابوحمزه ، بر خلاف تفاسیر مأثور دیگر، احادیث مرسل کمتری دیده می شود. ابوحمزه به اسباب نزول توجه داشته و ضمن توجه به فضائل اهل بیت علیهم السلام ، از شیوه تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و به اجتهاد و قرائت و لغت و نحو و نقل آرای مختلف در معنای آیات اهتمام ویژه داشته است ( رجوع کنید به مقدمه حرزالدین ، ص ۶۰ـ۶۶).

ابوحمزه از برخی امامان دعاهای متعددی تعلیم گرفته است ( رجوع کنید به کلینی ، ج ۲، ص ۵۴۰ ـ۵۴۱، ۵۵۶، ۵۶۸). شیخ طوسی در مصباح المتهجّد (ص ۵۸۲ ـ۶۰۴)، به نقل از ابوحمزه ، دعایی از امام زین العابدین علیه السلام آورده است . این دعا که در سحرهای ماه رمضان خوانده می شود، به دعای ابوحمزه ثمالی مشهور است و شروحی نیز بر آن نوشته شده است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج ۱۳، ص ۲۴۶). این دعای نسبتاً طولانی مضامین اخلاقی و عرفانی والایی دارد و خواندن آن در بین شیعیان متداول است .

نجاشی (ص ۱۱۶) از دیگر آثار ثمالی ، به کتاب النوادر به روایت حسن بن محبوب از ابوحمزه اشاره کرده و طریق خود را در نقل این کتاب آورده است . شیخ طوسی (۱۴۲۰، ص ۱۰۵) نیز در کنار کتابی به نام کتاب الزهد از کتاب النوادر سخن گفته و طریق خود را در روایتِ این دو کتاب به روایت حُمَیْدبن زیاد (متوفی ۳۱۰) از ابوجعفر محمدبن عیاش بن عیسی از ابوحمزه آورده است .

اثرِ دیگر ابوحمزه ، چنانکه گفته شد، رساله الحقوق عن علی بن الحسین علیه السلام است . متن این رساله با تغییرات اندکی در دو تحریر، یکی به روایت ابن بابویه (۱۳۶۲ ش ، ص ۳۶۸ـ ۳۷۵؛همو، ۱۴۰۱، ج ۲، ص ۳۷۶ـ۳۸۱) و دیگری به روایت ابن شُعْبَه حَرّانی (قرن چهارم )، در کتاب تحف العقول (ص ۲۵۵ـ۲۷۲) باقی مانده است . عباس علی موسوی متن این رساله را بر اساس متن تحف العقول با عنوان رساله الحقوق (بیروت ۱۴۱۲) شرح کرده است .

عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین ، مجموعه روایات فقهی منقول از ابوحمزه را گرد آورده و بر اساس ابواب فقهی در کتاب مسند ابی حمزه ثابت بن دینارالثمالی (قم ۱۴۲۰) به چاپ رسانده است . در منابع ، در بین آثار ابوحمزه ، به تألیف مسند اشاره ای نشده و تنها شیخ طوسی (۱۴۲۰، ص ۱۰۵) از تألیف اثری به نام کتاب یاد کرده که ظاهراً مقصود وی از این عنوان ، اصل * (یکی از اصول اربعمائه ) است .

شیخ طوسی (۱۴۲۰، همانجا) دو طریق در روایت کتاب ( اصل ) ابوحمزه یاد کرده است :

نخست به روایت جماعتی از عالمان امامیه از شیخ صدوق به روایت پدر صدوق و محمدبن حسن بن ولید (متوفی ۳۴۳) و موسی بن متوکل از سعدبن عبداللّه اشعری (متوفی ۲۹۹ یا ۳۰۱) و عبداللّه بن جعفر حِمْیَری از احمدبن محمدبن عیسی از حسن بن محبوب از ابوحمزه و دوم از طریق احمدبن عَبْدون (متوفی ۴۲۳)، از ابوطالب عبیداللّه بن احمد انباری (متوفی ۳۵۶)، از حمیدبن زیاد که وی نیز این کتاب را به روایت یونس بن علی عطار از ابوحمزه نقل کرده است .

تشابه سندی این طریق با طریق کتابُ المِراح حسن بن محبوب دلالت داردبر اینکه حسن بن محبوب روایاتی از این کتاب را در کتاب المراح خود نقل کرده است ( رجوع کنید به طوسی ، ۱۴۲۰، ص ۱۲۳). شیخ طوسی (۱۳۸۱، ص ۵۱۷؛همو، ۱۴۲۰، ص ۱۰۵) در شرح حال یونس بن علی عطار گفته است که حمیدبن زیاد، کتاب ابوحمزه را از طریق وی روایت کرده ، اما به نظر می رسد که این روایت با واسطه بوده ، زیرا عطار از جمله مشایخحمیدبن زیاد بوده است ( رجوع کنید بههمو، ۱۴۲۰، ص ۱۲۳، ۴۸۲) و به سبب اختلاف طبقه حدیثی ، وی نباید راوی مستقیم از ابوحمزه باشد.



منابع :

(۱) آقابزرگ طهرانی ؛
(۲) ابن بابویه ، الامالی ، قم ۱۳۶۲ ش ؛
(۳) همو، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۴) ابن شعبه ، تحف العقول عن آل الرسول ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم ۱۳۶۳ ش ؛
(۵) ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی طالب ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ( بی تا. ) ؛
(۶) ابن طاووس ، فرحه الغری فی تعیین قبرامیرالمؤمنین علی علیه السلام ، چاپ تحسین آل شبیب موسوی ، ( قم ) ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛
(۷) ابن عدیّ، الکامل فی ضعفاء الرجال ، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛
(۸) ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی ، تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزه ثابت بن دینار الثمالی ، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین ، قم ۱۳۷۸ ش ؛
(۹) احمدبن محمد ثعلبی ، الکشف والبیان ، المعروف تفسیرالثعلبی ، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۰) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین ، بیروت : دارالمعرفه ، ( بی تا. ) ؛
(۱۱) خوئی ؛
(۱۲) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج ۱، جزء ۳، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی ، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۳) طبرسی ؛
(۱۴) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۵) همو، رجال الطوسی ، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(۱۶) همو، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی ، قم ۱۴۲۰؛
(۱۷) همو، مصباح المتهجّد ، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۱۸) محمدبن عمرو عقیلی مکی ، کتاب الضعفاء الکبیر ، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی ، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴، محمدبن عمرکشی ، اختیار معرفه الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد ۱۳۴۸ ش ؛
(۱۹) کلینی ؛
(۲۰) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی ، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال ، ج ۴، چاپ بشار عواد معروف ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲۱) عبداللّه بن حمزه منصور باللّه ، العقد الثمین فی تبیین احکام الائمه الهادین ، نسخه عکسی کتابخانه مرکز احیای میراث اسلامی قم ، ش ۲۰؛
(۲۲) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم ۱۴۰۷؛
(۲۳) یعقوبی ، تاریخ .

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۹ 

۸۶- ۱۴ ذکر شیخ ابو على ثقفى، رحمه اللّه علیه(تذکره الأولیاء)‏

آن پرورده اسرار، آن خو کرده انوار، آن مفتى تقوى، آن مهدى معنى، آن ولىّ صفى، شیخ وقت ابو على ثقفى- رحمه اللّه علیه- امام وقت بود و عزیز روزگار و صحبت ابو حفص و حمدون یافته. و در نشابور تصوّف از او آشکار شد. در علوم شرعى کمال داشت و در هر فنّى مقدّم بود و دست از همه بداشت و به علم اهل تصوّف مشغول شد و در میان صوفیان در سخن آمد. و بیانى نیکو داشت و خلقى عظیم چنان که نقل است: همسایه ‏یى داشت کبوترباز و همه روز او را از آن زحمتى عظیم بودى، که کبوترانش بر بام سراى نشستندى و او سنگ انداختى. روزى شیخ نشسته بود و قرآن همى ‏خواند. همسایه سنگى در کبوتر انداخت. سنگ بر پیشانى شیخ آمد و بشکست وخون بر روى او فرودوید. اصحاب شاد شدند و گفتند: «فردا به حاکم شهر رود و شرّ او را دفع کند که به نزدیک امیر، شیخ مقبول القول است و ما از زحمت او بازرهیم». شیخ خدمتکارى را بخواند و گفت: «در آن بوستان برو و چوبى باز کن و بیاور». چون خادم چوب بیاورد گفت: «اکنون ببر و به کبوترباز ده و بگو: این کبوتران را بدین چوب برانگیز».

نقل است که گفت: «روزى جنازه‏یى دیدم، سه مرد و زنى برگرفته بودند و مى‏بردند. آن سوى جنازه که زن داشت من برگرفتم و به گورستان بردم و نماز کردیم و دفن کردیم. گفتم: شما را هیچ همسایه دیگر نبود که یارمندى کردى؟. گفتند: بود و لیکن این را حقیر داشتندى. گفتم: او کارى کردى؟ گفتند: مخنّث بود. مرا بر وى رحمت آمد. شب را به خواب دیدم که یکى بیامد و روى او چون ماه شب چهارده، لباسى فاخر پوشیده و تبسم همى‏کرد. گفتم: تو کیستى؟ گفت: آن مخنّثم که بر من نماز کردى و دفن کردى. خداى- تعالى- بر من رحمت کرد در آنچه مردمان مرا حقیر داشتند».

و سخن اوست که گفت: «کسى که جمله علوم جمع کند و با جمله طوایف صحبت دارد، هرگز به جایگاه مردان نرسد مگر ریاضت یافته باشد به فرمان شیخى یا امامى یا مؤدّبى ناصح، که هر که را ادب فرماینده نباشد که او را از هر چه مذموم بود نهى کند و امامى فراگرفته نباشد که عیوب اعمال او بدو نموده باشد و رعونات نفس او در چشم او مى‏نهاده، در هیچ معامله‏اى اقتدا بدو روا نباشد». و گفت: «طمع مدار راستى از آن که راستش نکرده باشند، و امید مدار ادب از کسى که ادبش نداده باشند».

و گفت: «هر که با بزرگان صحبت دارد نه از طریق حرمت، محروم ماند از فواید ایشان و از برکات ایشان، و از انوارى که ایشان را بود هیچ بر او پدید نیاید». و گفت: «فروع صحیح نخیزد مگر از اصل صحیح. پس هر که خواهد که افعال او صحیح بود و بر جاده سنّت بود گو: نخست در دل اخلاص درست کن، که درستى اعمال ظاهر از درستى اعمال باطن خیزد». و گفت: «هیچ کار مکنید براى خداى مگر آن که صواب بود و هیچ صواب را بجاى میارید مگر آن که خالص بود و به هیچ خالص قیام منمایید مگر آن به موافقت سنت بود». و گفت: «مرد چنان باید که از این چهار خصلت غافل نماند: یکى صدق قول، دوّم صدق عمل، سیّوم صدق مودّت، چهارم صدق امانت». و گفت: «علم حیات دل است و نور چشم از ظلمت جهل». و گفت: «آفت است اشتغال دنیا چون به کسى روى نهد، و آفت است حسرتهاى دنیا چون روى از کسى بگرداند، و عاقل آن است که هرگز فرونیاید به چیزى که چون روى بدو نهد همه مشغولى بود و چون از کسى روى بازگرداند همه حسرت بود».

و گفت: «واى کسى که بفروخته باشد همه چیزها به هیچ‏چیز و خریده باشد به هیچ‏چیز همه چیزها». و گفت: «روزگارى درآید که زندگانى در او خوش نباشد هیچ مؤمن را، مگر خویشتن را بر فتراک منافقى بندد نعوذ باللّه من شرّ ذلک».

تذکره الأولیاء//فریدالدین عطار نیشابوری

۱۶ ذکر سفیان ثورى، رحمه اللّه علیه‏(تذکره الأولیاء)

 

آن تاج دین و دیانت، آن شمع زهد و هدایت، آن علما را شیخ و پادشاه، آن قدما را حاجب درگاه، آن قطب حرکت دورى، امام عالم سفیان ثورى- رحمه اللّه علیه- از بزرگان بود. او را امیر المؤمنین گفتندى هرگز خلافت ناکرده؛ و مقتداى به حق بود و صاحب قبول. و در علوم ظاهر و باطن نظیر نداشت. و از مجتهدان پنجگانه بود و در ورع و تقوى به نهایت رسیده. و ادب و تواضع به غایت داشت. بسیار مشایخ کبار را دیده بود و [از] اوّل کار تا آخر، از آنچه بود ذرّه‏یى برنگشت. چنان که ابراهیم [ادهم‏] او را بخواند که: «بیا تا سماع حدیث کنیم». در حال بیامد. ابراهیم گفت: «مرا مى‏بایست تا خلق او بیازمایم».و از مادر ورع آمده بود.

چنان که نقل است که مادرش یک روز به بام رفته بود و از همسایه انگشتى ترشى در دهان کرد. چندان سر بر شکم [مادر] زد که مادر را در خاطر آمد، تا برفت و حلالى خواست.و ابتداى [حال‏] او آن بود که یک روز به غفلت پاى چپ در مسجد نهاد. آوازى شنید که: «یا ثور! ثورى مکن». ثورى‏اش از آن جهت گفتند. چون آن آواز بشنید، هوش از وى برفت. چون باز هوش آمد، محاسن خود بگرفت و تپنچه بر روى خود مى‏زد. و مى‏گفت «چون پاى به ادب در مسجد ننهادى، نامت از جریده انسان محو کردند.هوش دار تا قدم چگونه مى‏نهى».

نقل است که پاى در کشتزارى نهاد. آواز آمد که: «یا ثور!»- بنگر که چه عنایت بود در حق کسى که گامى بر خلاف [سنّت‏] بر نتواند داشت. چون در ظاهر بدین قدر بگیرند، سخن باطن او که تواند گفت؟- و بیست سال بر دوام هیچ شب نخفت.

نقل است که گفت: «هرگز حدیث پیغمبر- علیه الصّلاه و السّلام- نشنیدم که آن را کار نبستم». و گفتى: «اى اصحاب حدیث! زکات حدیث بدهید». گفتند: « [حدیث را] زکات چیست؟». گفت: «آن که از دویست حدیث به پنج کار کنید».

نقل است که خلیفه عهد پیش او نماز مى‏کرد و در نماز به محاسن خود حرکت مى‏کرد. سفیان گفت: «این چنین نماز، نمازى نبود و این نماز را فرداى قیامت در عرصات چون رگوى کهنه به رویت باززنند». خلیفه گفت: «آهسته‏تر گوى». گفت:

«اگر من از چنین مهمّى دست بدارم، بولم در حال خون گردد». خلیفه آن در دل گرفت و فرمود که دارى فروبرند و او را بر دار کنند تا دگر هیچ‏کس دلیرى نکند. آن روز که دار مى‏زدند، سفیان سر بر کنار بزرگى نهاده بود و پاى بر کنار سفیان عیینه نهاده و در خواب شده. آن دو بزرگ را این حال معلوم گشت. با یکدیگر گفتند: او را خبر کنیم از این حال. او خود بیدار بود. گفت: «چیست؟». ایشان حال بازگفتند و دلتنگى بسیار نمودند. سفیان گفت: «مرا در جان چندین آویزش نیست و لکن حقّ کارهاى دنیا بباید گزارد». پس آب در چشم آورد و گفت: «بار خدایا! بگیر ایشان را، گرفتنى عظیم». در حال خلیفه بر تخت بود و ارکان دولت بر حواشى. طراقى در آن سراى افتاد و خلیفه با ارکان دولت به یک‏بار در زمین فروشدند. آن دو بزرگ گفتند: «دعایى بدین مستجابى و بدین تعجیلى ندیدیم». سفیان گفت: «آرى. ما آب‏روى خویش بدین درگاه نبرده‏ایم».

نقل است که خلیفه دیگر که بنشست، معتقد سفیان بود. چنان افتاد که سفیان‏ بیمار شد. خلیفه را طبیبى ترسا بود، سخت حاذق. پیش سفیان فرستاد تا معالجت او کند. چون قاروره او بدید، گفت: «این مردى است که از خوف خدا جگر او پاره شده‏ است و پاره پاره از مثانه بیرون مى‏آید. در دینى که چنین مردى باشد، آن دین باطل نبود». در حال مسلمان شد. خلیفه گفت: «پنداشتم که طبیب به بالین بیمار مى‏رود، بیمار پیش طبیب مى‏فرستادم».

نقل است که سفیان را در حال جوانى پشت کوژ شده بود. گفتند: «اى امام مسلمانان! تو را هنوز وقت این نیست». او جواب نداد. از آن که او را از ذکر حق، پرواى خلق نبودى. تا روزى الحاح بسیار کردند. گفت: «مرا استادى بود و مردى سخت بزرگ بود [و من از وى علم مى‏آموختم. چون عمرش به آخر رسید و کشتى عمرش به گرداب اجل فرو خواست شد من به بالین او نشسته بودم‏] ناگاه چشم باز کرد و مرا گفت: اى سفیان! مى‏بینى که با ما چه مى‏کنند؟ پنجاه سال است تا خلق را راه راست مى‏نمایم و به درگاه حق مى‏خوانم. اکنون مرا مى‏رانند و مى‏گویند: برو، که ما را نشایى». و گویند که گفت: «سه استاد را خدمت کردم و علم آموختم. چون کار یکى به آخر رسید، جهود شد و در آن وفات کرد، دیگر تمجّس، دیگر تنصّر. از آن ترس طراقى از پشت من بیامد و پشتم شکسته شد».

نقل است که کسى دو بدره زر پیش او فرستاد و گفت: «بستان که پدرم دوست تو بود و در حلال کوششى تمام داشت و از میراث او پیش تو آوردم». به دست پسر خود داد و بازفرستاد و گفت: «دوستى من با پدرت از بهر خدا بود». پسر سفیان گفت: چون بازمى‏آمدم، گفتم: «اى پدر! دل تو مگر از سنگ است. مى‏بینى که عیال دارم و هیچ ندارم. بر من رحم نمى‏کنى؟». سفیان گفت: «اى پسر! تو را مى‏باید که بخورى، و من دوستى خداوند به دوستى دنیا نفروشم و به قیامت درمانم».

نقل است که یکى هدیه‏اى پیش او آورد و قبول نکرد. گفت: «من هرگز از تو حدیث نشنیده‏ام». سفیان گفت: «برادرت شنیده است. ترسم که به سبب مال تو دل من [بر او] مشفق‏تر بود از دیگران، و این میل بود». و هرگز از کسى چیزى نگرفتى. گفتى:«اگر دانمى که درنمى‏مانم در آن جهان، بگیرمى». و روزى با یکى به در خانه محتشمى بگذشت. آن‏کس در آن ایوان نگرست. او را نهى کرد و گفت: «اگر شما در آنجا نگه نکنى، ایشان چندین اسراف نکنند. پس چون شما نظر مى‏کنى، شریک باشى در مظلمت این اسراف».

و او را همسایه‏یى وفات کرده بود و به نماز او حاضر بود و مردمان او را نیکى مى‏گفتند. که او مردى نیک بود. گفت: «اگر دانستمى که خلق از وى خشنودند، به جنازه او هرگز حاضر نشدمى. زیرا که تا مرد منافق نباشد، خلق از او خشنود نگردند».و سفیان را عادت بود که در مقصوره جامع نشستى. چون از مال سلطان مجمره عود ساختند. از آنجا بگریخت تا آن بوى نشنود و دگر آنجا ننشست.

نقل است که روزى جامه واشگونه پوشیده بود. با او گفتند. خواست تا راست کند، نکرد. گفت: «این پیرهن از بهر خداى- عزّ و جلّ- پوشیده‏ام. نخواهم که از براى خلق بگردانم». همچنان بگذاشت.

نقل است که جوانى را حج فوت شده بود. آهى کرد. سفیان گفت: «چهار حج کرده‏ام. به تو دادم، تو این آه به من دادى؟». گفت: «دادم». آن شب در خواب دید که او را گفتند: «سودى کردى که اگر به همه اهل عرفات قسمت کنى، توانگر شوند».

نقل است که روزى در گرمابه آمد. غلامى امرد درآمد. گفت: «بیرون کنید او را، که با هر زنى یک دیو است و با هر امردى هژده دیو که او را مى‏آرایند در چشمهاى مردم».

نقل است که روزى نان مى‏خورد، سگى آنجا بود. و بدو مى‏داد. گفتند: «چرا با زن و فرزند نخورى؟». گفت: «اگر نان به سگ دهم، تا روز پاس من دارد تا من نماز کنم.

و اگر به زن و فرزند دهم، از طاعتم بازدارند».

روزى اصحاب را گفت: «خوش و ناخوش طعام بیش از آن نیست که از لب به حلق رسد. این قدر، اگر خوش است و اگر ناخوش، صبر کنید تا خوش و ناخوش نزدیک شما یکى شود، که چیزى که بدین زودى بگذرد، بى‏آن صبر توان کرد». و ازبزرگداشت او درویشان را نقل کنند که در مجلس او درویشان‏ چون امیران بودندى.

نقل است که یک‏بار در محملى بود و به مکّه مى‏رفت. رفیقى با او بود و او همه راه مى‏گریست. رفیق گفت: «از بیم گناه مى‏گریى؟». سفیان دست دراز کرد و کاه‏برگى برداشت. و گفت: «گناه اگر چه بسیار است، لکن گناهان من به اندازه این کاه‏برگ نباشد.از آن مى‏ترسم که این ایمان که آورده‏ام، تا خود ایمان هست یا نه؟». و گفت: «دیگران به عبادت مشغول شدند، حکمتشان بار آورد». و گفت: «گریه ده جزو است: نه جزو از آن ریاست، و یکى از بهر خداى. در سالى اگر یک قطره از دیده بیاید، بسیار بود».

و گفت: «اگر خلق بسیار در جایى نشسته باشند و کسى منادى کند که هر که مى‏داند که امروز تا شب خواهد زیست برخیزید، یک‏تن برنخیزد. و عجب آن که اگر همه خلق را گویند که- با چنان کار که همه را در پیش است- هر که مرگ را ساخته‏اید، برخیزید یک‏تن برنتواند خاست». و گفت: «پرهیز کردن بر عمل سخت‏تر است از عمل، و بسى بود که مرد عملى نیک مى‏کند تا وقتى که آن را در دیوان علانیه نویسند. پس بعد از آن چندان بدان فخر کند و چندان از آن بازگوید که آن را در دیوان ریا نویسند».

و گفت: «چون درویش گرد توانگر گردد، بدانکه مرائى است و چون گرد سلطان گردد، بدانکه دزد است». و گفت: «زاهد آن است که در دنیا زهد خود به فعل مى‏آرد، و متزهّد آن است که زهد او به زبان بود». و گفت: «زهد در دنیا نه پلاس پوشیدن است و نه نان جوین خوردن. لکن دل در دنیا نابستن است و امل کوتاه کردن». و گفت: «اگر به نزد حق شوى با بسیارى گناه، گناهى که میان تو و خداى بود، آسان‏تر از آن که یک گناه میان تو و بندگان او». و گفت: «این روزگارى است که خاموش باشى و گوشه‏یى گیرى.زمان السّکوت و لزوم البیوت».

یکى گفت: «اگر در گوشه‏یى نشینند در کسب کردن، چه گویى؟». گفت: «از خداى بترس که هیچ ترسکار را ندیدم که به کسب محتاج شد». و گفت: «آدمى را هیچ نیکوتر از سوراخى نمى‏دانم که در آنجا گریزد و خود را ناپدید کند. که سلف کراهیت داشته‏اند که جامه انگشت‏نماى پوشند، یا در کهنگى یا در نوى. بلکه چنان مى‏باید که‏ حدیث آن نکنند. نهى عن الشّهرتین است». و گفت: «هیچ ندانم اهل روزگار را با سلامت‏تر از خواب». و گفت: «بهترین سلطان آن است که با اهل علم نشیند و از ایشان علم آموزد. و بدترین علما آن که با سلاطین نشیند». و گفت: «نخست عبادتى خلوت است، آنگاه طلب کردن علم، آنگاه بدان عمل کردن، آنگاه نشر آن کردن».

و گفت: «هرگز تواضع نکردم کسى را، پیش از آن که کسى را یک حرف از حکمت دیدم». و گفت: «دنیا را بگیر از براى تن و آخرت را بگیر از براى دل». و گفت:«اگر گناه را گند بودى هیچ‏کس از گند آن نرستى». و «هر که خود را بر غیر خود فضل نهد، او متکبّر است». و گفت: «عزیزترین خلق پنج‏اند: عالمى زاهد، و فقیهى صوفى، و توانگرى متواضع، و درویشى شاکر، و شریفى سنّى». و گفت: «هر که در نماز خاشع نبود، نماز او درست نبود». و گفت: «هر که از حرام صدقه دهد و خیر کند، هم چون کسى بود که جامه پلید را به خون مى‏شوید یا به بول، آن جامه پلیدتر شود». و گفت: «رضا قبول مقدور است به شکر». و گفت: «خلق حسن خشم خداى- عزّ و جلّ- بنشاند». و گفت:«یقین آن است که متّهم ندارى خداى را در هر چه به تو رسد».

و گفت: «سبحان آن خدایى که مى‏کشد ما را و مال مى‏ستاند، و ما او را دوست‏تر مى‏داریم». و گفت: «هر که [را] به دوستى گرفت، به دشمنى نگیرد». و گفت: «نفس زدن در مشاهده حرام است و در مکاشفه حرام و در معاینه حرام و در خطرات حلال». و گفت: «اگر کسى تو را گوید: نعم الرّجل انت! و تو را خوش‏تر آید از آن که بئس الرّجل انت، بدانکه تو هنوز مردى بدى». و پرسیدند از یقین. گفت: «فعلى است در دل. هرگاه که یقین درست شد، معرفت ثابت گشت و یقین آن است که هر چه به تو رسد، دانى که به حق به تو مى‏رسد. یا چنان باشى که وعده تو را چون عیان بود،بلکه بیشتر از عیان»- یعنى حاضر بود، بلکه از این زیادت بود- پرسیدند که: «سیّد- علیه الصّلاه و السّلام و التّحیّه- فرمود که: خداى- تعالى- دشمن دارد اهل خانه‏یى را که در آن گوشت بسیار خورند». [گفت: «اهل غیبت را گوید که گوشت مسلمانان خورند»].

نقل است که حاتم اصمّ را گفت: «تو را چهار سخن گویم که آن از جهل است:یکى ملامت کردن مردمان را از نادیدن قضاست و نادیدن قضا کافرى است. دوّم حسد کردن برادر مسلمان را از نادیدن قسمت است و نادیدن قسمت از کافرى است. سیّوم مال حرام و شبهت جمع کردن از نادیدن شمار قیامت است و نادیدن شمار قیامت از کافرى است. چهارم ایمن بودن از وعید حق و امید ناداشتن به وعده حق و نادیدن وعده حق. این همه کافرى است».

نقل است که چون یکى از شاگردان سفیان به سفر شدى، گفتى: «اگر جایى مرگ بینید از براى من بخرید». چون اجلش نزدیک آمد بگریست و گفت: «مرگ به آرزو خواستم؛ اکنون مرگ سخت است. کاشکى همه سفر چنان بودى که به عصایى و رکوه‏یى راست آمدى. و لکنّ القدوم على اللّه شدید»- به نزدیک خداى، عزّ و جلّ، شدن آسان نیست. و هرگاه که سخن مرگ و استیلاء او شنیدى، چند روز از خود بشدى و به هر که رسیدى، گفتى: «استعدّ للموت قبل نزوله»- ساخته باش مرگ را، پیش از آن که ناگاه تو را بگیرد- از مرگ چنین مى‏ترسید و به آرزو مى‏خواست. و در آن وقت یارانش مى‏گفتند: «خوشت باد بهشت». و او سر مى‏جنبانید که: «چه مى‏گویید؟ بهشت هرگز به من رسد یا به چون من کسى دهند؟».

پس بیمارى او در بصره افتاد و امیر بصره خواست تا امارت به وى دهد، او را طلب کردند. در ستور گاهى بود، که رنج شکم داشت و از عبادت یک‏دم نمى‏آسود. آن شب حساب کردند. شست بار آب دست کرده بود و وضو مى‏ساخت و در نماز مى‏رفت، و بازش حاجت آمدى. گفتند: «آخر وضو مساز». گفت: «مى‏خواهم تا چون عزرائیل بیاید، طاهر باشم نه نجس. که پلید به جناب حضرت روى نتوان نهاد».عبد اللّه مهدى گفت: سفیان گفت: «روى من بر زمین نه، که اجل من نزدیک آمد».رویش بر زمین نهادم و بیرون آمدم تا جمع را خبر کنم. چون بازآمدم، اصحاب جمله حاضر بودند. گفتم: «شما را که خبر داد؟». گفتند: «ما در خواب دیدیم که: به جنازه سفیان حاضر شوید».

مردمان درآمدند و حال بر وى تنگ شده بود. دست در زیر بالش کرد و همیانى هزار دینار بیرون آورد و گفت: «صدقه کنید». گفتند: «سبحان اللّه! سفیان پیوسته گفتى:دنیا را نباید گرفت. و چندین زر داشت؟». سفیان گفت: «این پاسبان دین من بود و تن خود را بدین توانستم نگه داشت. که ابلیس را از این سبب بر من دست نبود. که اگر گفتى: امروز چه خورى و چه پوشى؟ گفتمى: اینک زر! و اگر گفتى: کفن ندارى، گفتمى:اینک زر! و وسواس او را از خود دفع کردمى، هر چند مرا بدین حاجت نبود». پس کلمه شهادت بگفت و جان تسلیم کرد.

و گویند مورثى بود او را در بخارا. بمرد و علماى بخارا آن مال را نگاه داشتند.سفیان را خبر شد. عزم بخارا کرد. اهل بخارا تا لب آب استقبال کردند و به اعزاز تمام در آنجا بردند. و سفیان هژده‏ساله بود. و آن زر بدو دادند. و آن را نگه مى‏داشت تا از کسى چیزى نباید خواست. تا یقین شد که وفات خواهد کرد، به صدقه داد.

و آن شب که او را وفات رسید، آوازى شنیدند که: مات الورع، مات الورع. پس او را به خواب دیدند. گفتند: «چون صبر کردى با وحشت و تاریکى گور؟». گفت: «گور من مرغزارى است از مرغزارهاى بهشت». دیگرى به خواب دید. گفت: «خداى- تعالى با تو چه کرد؟». گفت: «یک‏قدم بر صراط نهادم و دیگر در بهشت». دیگرى به خوابش دید. گفت که: در بهشت از درختى به درختى مى‏پرید. پرسیدند که: «این به چه یافتى؟».گفت: «به ورع».

نقل است که از شفقت که بر خلق خداى داشت، روزى در بازار مرغکى دید در قفس، که فریاد مى‏کرد و مى‏طپید. او را بخرید و آزاد کرد. مرغک هر شب به خانه سفیان آمدى سفیان همه شب نماز کردى و آن مرغک نظاره مى‏کردى، و گاه‏گاه بر وى مى‏نشستى. چون سفیان را به خاک بردند، آن مرغک خود را بر جنازه او مى‏زد و فریاد مى‏کرد و خلق به هاى‏هاى مى‏گریستند. چون شیخ را دفن کردند،مرغک خود را بدان خاک مى‏زد تا از گور آواز آمد که: حق- تعالى- سفیان را بیامرزید سبب شفقتى که بر خلق داشت. مرغک نیز بمرد و به سفیان رسید.

 تذکره الأولیاء//فرید الدین عطار نیشابورى