زندگینامه شیخ على خزرجى«ضیاءالدین»( قرن هفتم)

 على بن محمدبن یوسف‌بن عفیف، ملقب به ضیاءالدین، کنیه‌اش ابوالحسن، ادیب، شاعر و صوفى اندلسى قرن هفتم. او را ساعدى و انصارى نیز نامیده (رجوع کنید به ابن‌زبیر، قسم ۴، ص ۱۵۰؛ ابن‌رُشَید، ج ۳، ص ۴۳؛ ابن‌حبیب، ج ۱، ص ۱۱۴؛ مَقریزى، ج ۱، قسم ۳، ص ۷۳۸) و نسب او را به سَعدبن عُباده* رسانده‌اند (رجوع کنید به صفدى، ج ۲۲، ص ۱۵۷؛ ابن‌تغرى بردى، ج ۸، ص ۱۷۷). وى مالکى مذهب و فردى معتمد بود (ابن‌رشید؛ ابن‌تغرى بردى، همانجاها).

خزرجى در حدود ۵۹۰ در بِیغُو، شهرى در اندلس، از توابع غرناطه، به دنیا آمد (ابن‌رشید، همانجا؛ قس ابن‌زبیر، همانجا، که او را اهل باغه از توابع اِلْبِیره دانسته است). وى سپس در اسکندریه سکنا گزید و در همانجا در ۶۸۶ درگذشت (صفدى؛ ابن‌رشید؛ ابن‌حبیب، همانجاها).

خزرجى در زادگاهش، بنا به رسم آن روز، ابتدا قرآن را نزد ابوالولید هشام‌بن واقف (یا واجب) مُقْرئ و ابوالقاسم عَیشون خواند. همچنین در ۶۰۶ ابوالحجاج منصفى، زاهد مشهور، را در مالقه ملاقات کرد و در ۶۰۷ صحیح مسلم را نزد قاضى ابومحمد ابن‌حوط‌اللّه قرائت و از او استماع حدیث کرد. سپس در اندلس یا مصر، از جعفر همدانى استماع حدیث کرد و کفایه‌المتحفظ (کتابى در باب لغت) اَجْدابى را نزد وى خواند.

همچنین مُلَخِّصِ (کتابى در باب حدیث) قابسى را نزد همدانى و ابوخطّاب ابن‌دِحْیَه و المُوَطَّأ (کتابى در باب حدیث) را نزد ابوعَمرو ابن‌دحیه و المعشَّرات الحُبیه (= عشرینیات/ عشرات؛ کتابى در باب مدایح نیوى) را نزد ابوزید فازازى خواند و این اشخاص، به او اجازه روایت دادند (ابن‌زبیر، همانجا؛ ابن‌رشید، ج ۳، ص ۴۴ـ۴۵). همچنین گفته شده وى به مکه رفت و آنجا از شیخ‌شهاب‌الدین سهروردى استماع حدیث کرد، زمان این سفر دانسته نیست (ابن‌زبیر، همانجا).

به جز دِمیاطى و بِرازلى که از وى روایت کرده‌اند (صفدى؛ ابن‌تغرى بردى، همانجاها)، خزرجى به ابن‌رُشَید و پسرش محمد و دو خواهرش و دو خواهر خود اجازه روایت داد. این شهادت‌نامه را زین‌الدین ابوبکر ابن‌منصور در ۶۸۴ به دستور خزرجى نوشت زیرا او آن زمان دچار ضعف بینایى شده بود (ابن‌رشید، ج ۳، ص ۴۳).

وى در شعر از اسلوبِ محیى‌الدین ابن‌عربى* تقلید مى‌کرد و بیشتر سروده‌هایش در مدح رسول اکرم صلى‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم بود (صفدى؛ ابن‌تغرى بردى، همانجاها، قس ابن‌زبیر، همانجا: اشعارش فقط در مدح رسول اکرم صلى‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم است).

او قصیده‌اى بالغ بر ۲۳۰ بیت دارد که آن را در معارضه با بانَتْ سعاد* کعب‌بن زهیر سروده است (ابن‌رشید، ج ۳، ص ۴۸ـ۴۹). وى در قصیده‌اى ۴۱ بیتى به معارضه با حریرى برخاسته و در آن او را از تصنع و نوآورى به‌دور داشته و به پرهیزگارى فراخونده است (همان، ج ۳، ص ۴۶). بنابه قول ابن‌رشید (ج ۳، ص ۴۴) وى دیوانى با نام المواجد الخزرجیه داشته است.



منابع :
(۱)ابن‌تغرى‌بردى، المنهل‌الصافى، ج ۸، چاپ محمد محمد امین، قاهره ۱۹۹۹؛
(۲) ابن‌حبیب، تذکره‌النبیه فى ایام‌المنصور و بنیه، چاپ محمد محمد امین قاهره ۱۹۷۶ـ۱۹۸۶؛
(۳) ابن‌رُشید، ملء العیبه بما جمع بطول الغیبه فى الوجهه‌الوجیهه، ج ۳، چاپ محمد حبیب‌بن خوجه، تونس ۱۹۸۱؛
(۴) ابن‌زبیر، کتاب صله‌الصله، قسم ۴، چاپ عبدالسلام هراس و سعید اعراب، ]مراکش [۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
(۵) صفدى؛
(۶) احمدبن على مَقریزى، کتاب السلوک لمعرفه دول‌الملوک، ج ۱، قسم ۳، چاپ محمد مصطفى زیاده، قاهره ۱۹۷۰٫

 دانشنامه جهان اسلام   جلد  ۱۶ 

زندگینامه میرزا تقی خان«ضیاء لشکر»«دانش»( متوفی۱۳۲۶ ه ق)

میرزا تقی خان مستشار اعظم ملقب به ضیاء لشکر فرزند مرحوم میرزا حسین وزیر تفرشی است و در حدود سال ۱۲۸۸ ه ق ( ۱۲۴۰ ه ش) در تفرش تولد یافته است سالها در خدمت میرزا یوسف مستوفی الممالک صدر اعظم و ظل السلطان و ناصرالملک و میرزا علی اصغرخان اتابک سمت دبیری داشت و در ۱۳۱۵ ه ق تذکرهء صدر اعظمی را در شرح حال شعرای معاصر اتابک نوشت بعد از شروع مشروطه در عدلیه و دفتر ایالتی فارس بخدمات دولتی اشتغال ورزید.

دانش در ۱۳۱۹ ه ق کتابی در صورت فکاهت طبع کرد که مشهور به دیوان حکیم سوری است. دیگر از آثار او مثنوی نوشین روان در ذکر سلطنت انوشیروان و فردوس برین بطرز گلستان و مثنوی جنت عدن بشیوهء بوستان و تذکرهء خوش نویسان خطوط هفتگانه و کتابی در علم بدیع فارسی و بحر محیط در دوازده جلد حاوی مباحث اخلاقی و اخبار و غیره است دیوان دانش یکبار در حریق رشت طعمهء آتش شد وی از روی حافظه و یادداشتهای خود بفراهم آوردن اثر از دست رفته پرداخت دانش شاعری پرمایه و بسیارشعرست وفات وی در ۲۵ اسفند ۱۳۲۶ ه ق اتفاق افتاد قسمتی از اشعار وی را در عداد انتشارات دانشگاه تهران بشماره ۴۸۷ در سال ۱۳۳۷ چاپ کرده اند و نمونه را از اشعار وی دو شعر ذیل نقل میشود:

تنگ شد از شش جهت ساحت میدان من // بسته شد از چارسوی عرصه ٔ جولان من

تا نشکافدزمین از سم خاراشکوف // میخ حوادث نشست بر سم یکران من

بس به وغا چشم چرخ دید که مریخ او// بس بتضرع گرفت دامن خفتان من

حال برنج اندرست دست من از آستین // نک بهراس اندرست پای ز دامان من

سر پی فرمان من داشته فرماندهان // نیست کنون دست من در پی فرمان من

زآنهمه سوداگری از پس هفتادواند// غیر خرافات چند نیست بدکان من

بال هما بر سرم سایه فکن بود و حال // جایگه جغد شد شمسه ٔ ایوان من

خرمن فضل مرا اهل ادب خوشه چین // خوان کرم گستران ریزه خور خوان من

مهر خموشی نهاد بر دهن شاعران // تا بسخن لب گشاد طبع سخن ران من

نی بطریق حلول نی بتناسخ ، بفضل // ناصرخسرو منم ری شده یمگان من

سطوت من پیل را رکن و قوائم شکست // نک پی موری دهد لرزه بر ارکان من

من بهنر ذی فنون من ز کجا و جنون // سلسله ٔ زلف اوست سلسله جنبان من

صابی و عبدالحمید، صاحب و ابن عمید// گسترم ار خوان فضل وافد و مهمان من

من متنبی بشعر امت من شاعران // صحف سماوی من دفتر و دیوان من

چرخ دلم را شکست ، راه من از چاره بست // کرد چه جبران آن ، دادچه تاوان من

حلم من و بوقبیس گر که بمیزان نهند// حال دو کفه پدید زین وی و زان من

برگذرد از فلک کفه ٔ میزان او//  پشت زمین بشکند کفه ٔ میزان من

گر بسخن آوری چرخ زبان داشتی // در صف مدحتگران بود ثناخوان من

جامه ٔ من گوهریست ملک جهانش بها// کیست که از من خرد گوهر ارزان من

انوری عصر خویش شاعر قطران سخن // شاه جهان پهلوی سنجر و مملان من

برترم از شاعران من بسخن گستری // بر همه شاهان سرست شاه جهانبان من 

و نیز از دیوان حکیم سوری او این قطعه نقل میگردد:

از آش رشته است لبالب تغارها// وز سوریان نشسته فرازش قطارها

آن چمچه های پر شده بر دست سوریان // مانند بیلها بکف آبیارها

آن سیخها بدست گروه کبابیان // مانند نیزه ها بکف نیزه دارها

قانع به کنگریم و بکنگر بساختیم // چون اشتران بادیه با نوک خارها

چون بار هندوانه ببینم بر اشتران // خخ میکنم که بگسلد از هم مهارها

اندر خیال آنکه چو بگسسته شد مهار// باشد که هندوانه ای افتد ز بارها

سوری نه خود منم که در این شهر چون منند// نه یک نه ده نه صد نه دوصد بل هزارها

 (از کتاب ادبیات معاصر تألیف رشید یاسمی ص ۴۸)