زندگینامه ميرزا حبيب الله هاشمى خويى(1261-1324ه.ق)متن عربی

حياة المؤلف‏

هو العلامة المؤيد المسدد المتبحر الأديب الحاج مير حبيب الله بن السيد محمد الملقب بأمين الرعايا ابن السيد هاشم بن السيد عبد الحسين رضوان الله عليهم أجمعين‏

ميلاده‏

ولد في بلدة خوى من بلاد آذربايجان صانها الله عن الحدثان و فيها نشأ و تربى و الذى يظهر مما هو مشهور بين عشيرته و احفاده من انه رحمه الله سافر الى النجف الأشرف مع مصاحبة ابن عمه العلامة الآية الحاج السيد محمد حسين الهاشمى الموسوى رضوان الله عليه و أن عمره كان خمس و عشرين سنة، و من تاريخ مسافرته الذى كتب والده السيد محمد امين الرعايا رحمه الله بخطه في ظهر الصفحة الاولى من كتاب حق اليقين و هذا عين عبارته (مشرف شدن نور العيونى آقاى مير حبيب الله حفظه الله تعالى بعتبات عاليات عرش درجات بعزم تحصيل كه در دوازدهم شهر جمادى الآخر بهمراهى نور ديده جناب آقاى مير محمد حسين از خوى حركت نمود و روانه شده جناب بارى بحق مقربان درگاه خود هر دو را حفظ فرموده در غربت ناساز نفرموده از شر شيطان جن و انس و من شر الأعداء نگه داشته بسلامتى و تندرستى بوطن مألوف عالم و فاضل با عمل برگرداند انشاء الله سنه (1286) هو انطباق ولادته تقريبا على سنة (1261) و الله العالم.

اساتيده‏

و الذى رأيته من تدويناته اصولا و فقها و منها تعليقته على فرائد الاصول من اوله الى آخر حجية الظن كلها بخطه اغلبه دراسات العلامة الآية آقا سيد حسين الحسينى الكوه كمرى رضوان الله عليه، لكن ذكر العلامة الحجة الشيخ آقا بزرگ الطهرانى دامت بركاته فى طبقات أعلام الشيعة الجزء الأول (نقباء البشر فى القرن الرابع عشر ص 362 رقم الاسم 721) تلمذه من الآيتين: الشيخ ميرزا حبيب الله الرشتى، و المجدد الشيرازى أيضا.

تأليفاته‏

1- شرح العوامل فى النحو قرب 412 صفحات الفه قبل تشرفه بالنجف الأشرف فى اوايل شبابه و كتبه بخطه غير خط غيره من مصنفاته و فرغ من كتابته فى غرة شهر رمضان سنة 1283 و ورخ فى آخر الكتاب بما هذا لفظه: ليلة يوم الثلث و هى غرة الشهر التاسع من السنة الثالثة من العشر التاسع من الماة الثالثة من الألف الثاني.

2- تقريرات درس استاده العلامة الاية السيد حسين الحسينى قدس سره بخطه علقه على فرائد الاصول من اوله الى آخر حجية الظن الفه فى النجف الأشرف قيدنا عين الفاظ تاريخه (و قد وقع الفراغ منه بيد مؤلفه الفقير المحتاج الى ربه الغنى حبيب الله بن محمد بن هاشم الموسوى يوم الجمعة و هو رابع عشر من شهر صفر المظفر و قد مضى من هجرة النبوية تسعة و ثمانون و ماتان بعد الألف و قد كان شروعى فيه يوم الأحد ثامن عشر ربيع الآخر من شهور السبعة و الثمانين و يتلوه الكلام فى مسئلة البراءة ان شاء الله، و عن الله سبحانه اسأل ان يوفقني لاتمامه و يمن علينا بمجاورة احسن بلاده و موانسة اكرم عباده و الصلاة و السلام على سيدنا و مولانا محمد و آله و اصحابه و احبائه صلاة كثيرة كثيرة سنة 1289.

3- رسائل كثيرة شتى في الأصول و الفقه بخطه لا اسم لها و لا تاريخ الا أن كلها مباحث دروس أساتيده.

4- كتاب تحفة الصائمين فى شرح الأدعية الثلاثين قرب 152 صفحة بخطه الفه فى اوائل مراجعته من النجف الأشرف فى بلدة خوى ارخ فى آخره و هذا عين عبارته: (و كان الفراغ من كتابته فى ليلة تاسع عشر من شهر ربيع المولود سنة 1291.

5- رسالة فى رد الصوفية الفها فى بلدة خوى أفردها من محتويات المجلد السادس من كتاب منهاج البراعة لأهميته و بسط الكلام فيها بمناسبة المأتين و الثامن من المختار في باب الخطب و استنسخه في خوى و كتب تاريخه بخطه و هذا نصه: (و كان الفراغ مئه في شهر شعبان المعظم من شهور سنة 1321).

6- كتاب (منهاج البراعة) في شرح نهج البلاغة بخطه في سبع مجلدات الى الخطبة المأتين و الثامنة و العشر و شرح جملا قلائل من اول هذه الخطبة و هى آخر ما وفق رحمه الله بشرحها كما كتبه ناسخ الطبع في آخر المجلد السابع بامر ولده العالم الفاضل الحجة الحاج السيد ابو القاسم الهاشمى الموسوى الملقب بأمين الاسلام رضوان الله عليه فى سنة 1328 المطبوع من مؤلفاته رحمه الله هذا الدر الثمين فقط في سبع مجلدات، شخص من خوى إلى طهران لطبعه و طبع مقدارا منه و ادركه الأجل و طبع الباقى بامر ولده العالم المذكور و ساير اولاده الكرام في سنة 1351 و حيث صارت نسخة الطبعة الاولى مع ما فيها من عدم مطبوعية اسلوب طبعها قليلة الوجود حثنا بعض الأفاضل من اصدقائنا و ولده السعيد السيد نعمة الله الهاشمى سلمه الله تعالى، و سبطه العالم الفاضل الحجة السيد عبد الحميد الهاشمى الموسوى نزيل طهران دامت افاضاته على تجديد طبعه و نشره على اسلوب جديد، عرضنا و اظهرنا هذا النظر لذوى الرغبة في نشر الكتب الدينية الاسلامية وفق بحمد الله من بينهم السيد الجليل الحاج السيد اسماعيل مدير مكتبة الاسلامية بطهران شارع بوذر جمهرى، و مؤسسة المطبوعات الدينية بقم.

فانه وفقه الله و جماعة المؤسسة لا يزالون يشمرون اذيالهم و يواصلون جهدهم في نشر الكتب الاسلامية فلله درهم و عليه اجرهم و قد طبع هذا الأثر الخالد بحمد الله باهتمامهم على اسلوب جديد، و ورق جيد و حروف طباعية حديثة و باشر مقابلته على الأصل الذى بخطه (ره) مع معاونة جمع من الفضلاء سبطه العالم المذكور الذى كان نسخ الأصل من مؤلفاته (ره) كلها عنده.

وفاته‏

توفى اعلى الله مقامه في شهر صفر من شهور سنة 1324 في عاصمة طهران و نقل جنازته الى مشهد عبد العظيم الحسنى سلام الله عليه و دفن في الحجرة الأخيرة الواقعة في طرف الغربي من الصحن الشريف كما حكاه سبطه العلامة السيد عبد الحميد ادام الله توفيقاته.

هذا نبذ من تاريخ حياته السعيدة و آثاره الثمينة على سبيل الاختصار و المرجو من اخواننا المؤمنين ان يذكرونني بدعاء الخير لأننى محتاج اليه في حياتى و بعد مماتى و انا الراجى عفو ربه الكريم الغفور و شفاعة اجداده الطيبين الطاهرين سلام الله عليهم أجمعين:

على اصغر بن مجتبى بن صادق الحسينى الخوئى في 22 صفر الخير سنة 1378[1]

منبع مقدمه [1] هاشمى خويى، ميرزا حبيب الله، منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى) – تهران، چاپ: چهارم، 1400 ق.

زندگینامه آیت الله سید حسین خادمی(متوفی۱۳۶۳ش)

LearnedS205

الف ـ خاندان شرف الدین

نسب پدرى آیه الله خادمى به سلسله سادات با فضیلت «شرف الدین» باز مى گردد. در نقباءالبشر آمده است: خاندان شرف الدین، داراى نژادى کریم، پیکره اى راستین و کان سخاوتبار شرف اند… . این خاندان، شرافتِ تبار و بزرگى نژاد را با هم در خود گرد آورده است و علم و عمل با هم در آن جمع گردیده است و در رسیدن به مقامات عالى، گوى سبقت از دیگران ربوده اند و مردانى در آن درخشیده اند که دین اسلام و مذهب امامیه را یارى کرده اند.

نیاى آنان، شرف الدین سید گرامى ابومحمّد ابراهیم بن زین العابدین از تبارى کریم و کانى دیرپاست و خمیره او از شرف سرشته شده است… . نسب والا و شریفش در همه نوادگان وى استوار است و در خاندان او جز ارجمندان یافت نمى شوند.

سلسله نسب سیّد شرف الدین در نقباءالبشر به ترتیب نام برده شده تا به امام هفتم شیعیان، حضرت امام موسى الکاظم(علیه السلام)و سپس به حضرت على(علیه السلام) رسیده است.

ب ـ خاندان بزرگ صدر

خاندان بزرگ و شریف «صدر» از دیگر خاندانى است که آیه الله خادمى بدان منتسب است. این خاندان در کشورهاى لبنان و سوریه از سابقه دیرینه علمى و فقهى برخوردار است به گونه اى که اکثر رجال آن در زمره مراجع تقلید و مشایخ صاحب اجازه در نقل روایات و یا جزو مؤلفان و محققان دیگر علوم اسلامى شناخته مى شوند.

سرسلسله این خاندان، سید صدرالدین محمّد موسوى عاملى (متوفا: ۱۲۶۳ هـ .ق.) با خاندان «شرف الدین» نسب مشترک دارند. به عبارت دیگر، این طایفه نیز سرانجام سیادتشان به امام کاظم(علیه السلام) مى رسد گذشته از آن که پدر «سید صدرالدین محمّد (سرسلسله خاندان صدر) از نوادگان شیخ حرّ عاملى(رحمه الله) نیز به شمار مى رود. سید صدرالدین صدر که فقیهى اصولى، عمیق النظر، دقیق الفکر، ادیب، شاعر و داراى کمالات معنوى بود، از این خاندان است. امام موسى صدر، فرزند وى است. شهید سید محمّد باقر صدر، نابغه کم نظیر عرصه فقه و فقاهت ومجاهد عرصه سیاست، از دیگر شخصیت هاى علمى وانقلابى این خاندان است.

آیه الله سید حسین خادمى از ناحیه پدر از فرزندان سید ابوجعفربن سید صدرالدین محمّدبن سید صالح بن سید محمّد بن سید شرف الدین و از ناحیه مادر، به مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء وابسته است.

تحصیل

این عالم وارسته پس از فراگیرى خواندن و نوشتن، علوم حوزوى را نزد علماى بزرگ حوزه علمیّه اصفهان، نظیر شیخ على مدرس یزدى، آقامیرزا اردستانى، میرزااحمد مدرس اصفهانى و میرمحمّدصادق خاتون آبادى آغاز کرد و رسائل شیخ انصارى را نزد آخوند ملاعبدالکریم گزى و میرسید على مجتهدنجف آبادى و کفایه الاصول آخوند خراسانى را نزد سید محمّد نجف آبادى آموخت.

هجرت به نجف اشرف

جاذبه نجف وى را به هجرتى انفسى و آفاقى سوق داد و نقطه عطفى را در زندگى وى نهاد.

وى در این دوره، ضمن صیقل دادن روح و روانش با زیارت امام على(علیه السلام) و عرضه کردن خویش بر بزرگان عرفان و سیر و سلوک، در درس میرزا محمّد حسین نائینى، آقا ضیاءالدین عراقى، سیدابوالحسن اصفهانى، شیخ محمّد بلاغى و سیدابوتراب خوانسارى شرکت کرد.

تلاش فوق العاده و استعداد سرشار وى در اندک زمانى، آیات عظام حوزه علمیّه نجف را ـ که استادان وى نیز بودند ـ بر آن داشت تا قوه استنباط و اجتهاد وى را گواهى کنند و به او اجازه روایت دهند.(۱)

آیه الله خادمى در خلال تحصیل، با آیات عظام: میلانى(رحمه الله)، علاّمه طباطبائى(رحمه الله)، خوئى(رحمه الله)، شیخ محمّد على کاظمى خراسانى(رحمه الله) و سید عبدالحسین طیب هم مباحثه بود.

بازگشت به اصفهان

دغدغه تعطیل شدن حوزه علمیّه بزرگ و کهن اصفهان توسط رضاخان و تلاش نظام ستم شاهى در زدودن دین و آثار دینى در این شهر مذهبى، وى را بر آن داشت تا به اصفهان باز گردد و اندوخته هاى علمى و معنوى خود را در اختیار اشخاصى قرار دهد که از هر سو در تهاجم التقاط و ابتذال بودند. دعوت علماى اصفهان از ایشان براى بازگشت به اصفهان بى تأثیر نبود. آیه الله خادمى پس از ورود به اصفهان، در مدرسه صدر به درس و بحث پرداخت و حوزه علمیّه اصفهان را که به دست رضاخان از هم گسیخته شده بود، مجدداً احیاء و تحکیم بخشید و با تلاش شبانه روزى خود، آن را رونق و جهت داد.

تدریس

وى که در فقه، اصول، رجال، تفسیر، معارف و علوم عقلى و نقلى، سرآمد استادان عصر خود در حوزه علمیّه اصفهان بود، توانست در مدتى کوتاه، حال و هوایى دیگر بر حوزه درس اصفهان حاکم کند، به گونه اى که جلسات درس او به پر جمعیت ترین و پرمایه ترین مجالس درس مبدّل گردید. وى این روند تعلیم و تعلم را با وجود کهولت سن، تا آخر عمر پر برکتش همچنان دنبال مى کرد.

آثـار

۱ـ رساله فى ارث الزوجه.

۲ـ حواش على کتاب الطهاره و الصلوه و الزکوه من کتاب مصباح الفقیه للشیخ رضا الهمدانى.

۳ـ تقریرات اصول از ابتداى مباحث الفاظ تا آخر معناى حرفى و از خاتمه برائت تا آخر تراجیح.

۴ـ تقریرات فقه مرحوم نائینى در نماز و روزه.

۵ـ رساله اى در لباس مشکوک تا قواطع نماز.

۶ـ رساله اى در عموم شمول حق الارث زوجه به غیر منقول.

۷ـ حواشى به کتب اصول.

۸ـ رهبر سعادت یا عظمت دین محمّد(صلى الله علیه وآله)که در دو جلد به زبان فارسى چاپ شده است.

سیره عملى

سیره عملى آیه الله خادمى از عوامل مهم نفوذ اجتماعى وى در بین عامّه مردم بود. او که عارفى زاهد بود، در برابر عام و خاص متواضع و فروتن بود، کمتر کسى است که به ملاقات آن مرحوم رفته باشد و در خصوص زندگى بسیار ساده و زاهدانه اش سخن نگفته باشد. تا اوایل انقلاب، با وجود ابتلا به پا درد و کهولت سن، از داشتن اتومبیل بى بهره بود تا این که یکى از دوستانش اتومبیلى به ایشان اهدا کرد.

آیه الله خادمى مانند بسیارى از اولیاى خدا، به تهجد و شب زنده دارى مى پرداخت. از دیگر خصال پسندیده اى که در ذهن و اندیشه تاریخ به یادگار مانده است، مى توان به شکیبایى، حلم، توکل، ایمان قلبى، دور اندیشى، وارستگى از وابستگى هاى مادى و دنیایى و گشاده رویى او اشاره کرد و در یک کلمه، مى توان گفت که گویى حضرت آیه الله خادمى هر روز گفتار و کردار و پندار خویش را بر خطبه همام امیرالمؤمنین(علیه السلام)عرضه مى داشت.

تواضع و فروتنى او زبانزد خاص و عام بود. او از کسانى که به هر دلیل به ملاقات ایشان مى رفتند، به گرمى استقبال مى کرد و با مزاح هاى شیرین و ملیح و رفتار صمیمانه، آنان را مسرور و فضا را براى بیان مطالب گوناگون و پاسخ به سؤالات آنان فراهم مى کرد.

خدمات فرهنگى و عمرانى

الف ـ مؤسّسه احمدیهآیه الله خادمى(رحمه الله) در راستاى تعلیم و تربیت اسلامى نسل آینده و تقابل با سیاست هاى غرب گرایانه رژیم پهلوى، مؤسّسه احمدیه را ـ که از دبستان (روزانه و شبانه)، کتابخانه و سالن سخنرانى تشکیل شده بود ـ بنیان نهاد و به مناسبت هاى مختلف از اندیشمندانى همچون علاّمه محمّد تقى جعفرى، استاد شهید مرتضى مطهرى، شهید دکتر مفتح وعلامه امینى دعوت مى کرد تا شیفتگان علم و فضیلت از سخنان آنان بهره مند شوند. این مؤسسه با پوشش کارهاى فرهنگى، به امور سیاسى همگام با نهضت روحانیت مى پرداخت. به همین دلیل، رژیم همواره تلاش مى کرد به هر نحو ممکن، بر آن تسلط یابد لیکن حمایت هاى قاطعانه آیه الله خادمى باعث عقب نشینى دستگاه مى گردید و در نهایت، در نوک حمله اتهام هاى ناروا و ناجوانمردانه ساخته و پرداخته ساواک قرار مى گرفت که این جو سازى ها هرگز مانع تربیت نسل جوان و انقلابى در این مؤسّسه نشد.

ب ـ تأسیس و بازسازى مساجد اصفهان

بازسازى مساجد اصفهان و مدرسه علمیه عرب ها که پس از رحلتش به نام مدرسه آیه الله خادمى(رحمه الله) نامگذارى شد و تأسیس چند مسجد از دیگر خدمات ارزنده آن بزرگوار است.

ج ـ کتابخانه

تاسیس کتابخانه هاى متعدد از دیگر فعالیت هاى فرهنگى آیه الله خادمى است. از آن میان مى توان به کتابخانه هاى مدرسه ملاعبدالله، مؤسسه احمدیه و مسجد حاج رسولیها اشاره نمود.

آیه الله خادمى قسمتى از در آمد خود را در راستاى به دست آوردن نسخ خطى بزرگان اختصاص داد. کتابخانه نفیس شخصى وى حدود ۷۰۰ جلد کتاب خطى و کمیاب را در خود جاى داده است.

د ـ کمک به آسیب دیدگان

جمع آورى کمک هاى مردمى و یارى رساندن به محرومان جامعه و ارسال کمک هاى مالى و معنوى براى مردم دیگر نقاط کشور و مسلمانان خارج از کشور، از دیگر فعالیت هاى این پیر فرزانه بوده است.

مردم مظلوم و جنگ زده لبنان به واسطه ارتباط نزدیکى که میان امام موسى صدر و آیه الله خادمى برقرار بود، پیوسته از کمک هاى ارسالى ایشان بهره مى بردند.

به دنبال زلزله طبس که در سال ۱۳۵۷هـ .ش. به وقوع پیوست، آیه الله خادمى مبادرت به جلب و ارسال کمک هاى فراوانى به این منطقه نمود. از دیگر فعالیت هاى اجتماعى و عام المنفعه این خادم دین و مردم را مى توان به تأسیس انجمن هاى خیریه و… در اصفهان اشاره نمود.

سخنرانیها

فاصله سنى ایشان با جوانان هرگز موجب آن نگردید که بین او و قشر جوان مانعى ایجاد شود. در خصوص تربیت دینى و اخلاقى، با وجود مقام علمى رفیعى که داشت، در جلسات انجمن هاى اسلامى پزشکان، دانش آموزان و دانشجویان شرکت مى کرد و به سخنرانى مى پرداخت و با متانت، به پرسش هاى آنان پاسخ مى گفت. ذکر خاطره اى از آن مرحوم براى تبیین بیش تر مناسب مى نماید.

ایشان فرمود: روزى در مراسم ختم یکى از سرشناسان محل شرکت کرده بودم، به طور اتفاقى پسر متوفّا ـ که تازه از اروپا فارغ التحصیل شده و به ایران بازگشته بود ـ کنار من نشست. در گفتگویى که میان ما ردّ و بدل شد، سخن به جایى رسید که آن جوان خدا را انکار کرد. به او گفتم: آیا اروپا با تمام پیشرفت هاى صنعتى که تا کنون داشته، توانسته است کُرات و آسمان ها را در جستجوى خدا در نوردد و یقین کند که خدایى وجود ندارد؟ گفت: خیر. گفتم: در این صورت، شما نیز یقین ندارید که خدا نیست؟ گفت: خیر، در شک و تردیدم. گفتم: پس من شما را از شک و تردید بیرون مى آورم به طورى که یقین کنید خدایى هست. او قبول کرد و قرار شد که روزها به خانه ما بیاید و من به او درس توحید و دیگر اصول اعتقادى بدهم. نتیجه این نشست ها، کتاب «سؤال و جواب پیر و بُرنا» و یا «رهبر سعادت» شد.(۲)

فعالیتهاى سیاسى

۱ـ دوره سلطنت رضا پهلوىآیه الله خادمى در مقطعى از تاریخ به اصفهان بازگشت که استبداد رضاخانى با همه توان خود، کمر به دین زدایى و دین ستیزى بسته و با بستن درب حوزه ها و گشودن مراکز فساد، مؤمنین را در موضعى انفعالى قرار داده بود. ایشان در این برهه، در مقابل اقدامات رضا خان قد بر افراشت و به تغییر لباس و متحد الشکل کردن لباس مردان، کشف حجاب بانوان و جلوگیرى از برگزارى مراسم عزادارى حضرت سید الشهداء(علیه السلام) اعتراض نمود. این اعتراضات باعث شد تا مأموران حکومت رضا خانى مدتى منزل او را تحت نظر قرار دادند به طورى که خروج وى از خانه ممکن نبود. در آن ایّام که روحانیون فقط با شرایط و قوانین رضا خانى مى توانستند از لباس روحانیت استفاده کنند، «آقا حسین خادمى نیز در اصفهان از کسانى بود که در سال ۱۳۴۵ هـ .ق. از علماى نجف اجازه اجتهاد داشت، ولى حکومت از دادن جواز استفاده از لباس روحانیت به ایشان خوددارى کرد.»(۳)

عشق به حضرت ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) و زنده نگهداشتن شعائر محرم و عاشورا آیه الله خادمى(رحمه الله) را بر آن داشت تا در آن دوران خفقان و سخت رضاخانى، نیمه هاى شب عده اى از خواص را به منزل دعوت کند و به عزادارى حضرت سید الشهداء(علیه السلام) بپردازند.

۲ـ دوره سلطنت محمّدرضا پهلوى از آن جاى که اندیشه سیاسى آیه الله خادمى از فقه و دیانت بر خاسته بود، دخالت در امور اجتماعى و سیاسى مردم را وظیفه خود تلقى مى نمود و بدان عمل مى کرد و به همین جهت، مبارزه با هجوم گسترده فرهنگى، سیاسى و اجتماعى رژیم پهلوى را در سر لوحه کار خود قرار داد و با فعال کردن «هیأت علمیّه اصفهان»، زمینه هاى مبارزه را فراهم آورد و با جلسات مستمرّ این هیأت در منزل خود یا سایر علما، هماهنگى مناسب را در بین آنان به وجود آورد و جبهه اى گسترده با حضور تمامى علماى اصفهان در برابر نظام طاغوت ایجاد و همه را وارد این صحنه نمود.

آیه الله خادمى با آیه الله کاشانى در جریان نهضت ملى شدن همکارى داشت. پس از کودتاى ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، با آن که فضاى خفقان بر جامعه حاکم بود، آیه الله خادمى با فدائیان اسلام ارتباط بر قرار ساخت و در جهت اهداف آنان، گام هاى مثبتى برداشت. نواب صفوى و یارانش در سفرى که به اصفهان داشتند، به دیدار آیه الله خادمى رفتند و با او گفت و گو کردند.

ساواک هماره در پى به دست آوردن اطلاعات از فعالیت هاى سیاسى آیه الله خادمى بود. آیه الله خادمى با آغاز نهضت امام خمینى(رحمه الله)در سال ۱۳۴۱، به مخالفت با انجمن هاى ایالتى و ولایتى برخاست. شروع قیام در سال ۱۳۴۲ و هم زمان شدن آن با ایّام عزادارى سالار شهیدان، موجب گشت تا آیه الله خادمى این مراسم را مبدّل به یک راهپیمایى با شکوه در جهت حمایت از قیام حضرت امام(رحمه الله) نمایند.

با شروع نهضت، آیه الله خادمى گمشده خود را در وجود یار دیرینه اش، امام خمینى(رحمه الله)یافت و با تلاش هاى مستمر خویش، هرگونه اقدام و حرکت امام(رحمه الله) را مورد تأیید و حمایت قرار داد و با صدور اعلامیه، مدارس علمیه اصفهان، بازار، نمازهاى جماعت و… را به عنوان اعتراض تعطیل مى نمود.

وى در آن دوران که حتى یاد نام امام خمینى(رحمه الله) جرم محسوب مى شد، در منابر و محافل از امام یاد مى نمود.

با اوج گیرى مبارزات در سال ۱۳۴۲، عده اى از مبارزین اصفهان با نظارت ایشان چند دستگاه تکثیر تهیه کرده و اعلامیه هاى حضرت امام(رحمه الله) و سایر علما را با نام هاى مختلف چاپ کردند و در سطح وسیعى از تهران، اصفهان و سایر شهرستان ها پخش کردند.

در ادامه همین فعالیت هاى زیرزمینى، گروه هاى تحت امر او که در تشکل هاى ۳ ـ ۴ نفرى فعالیت مى کردند، در سال هاى ۱۳۴۷ و ۱۳۵۴ توسط ساواک ضربه خورد.

پس از دستگیرى امام خمینى(رحمه الله)، زمزمه شومى مبنى بر محاکمه و اعدام امام(رحمه الله) از سوى دستگاه برخاست. به ابتکار یکى از مراجع وقت، علماى شهرهاى مختلف به عنوان اعتراض به دستگیرى «مرجع بزرگ»، در تهران اجتماع کردند. آیه الله خادمى نیز به نمایندگى روحانیت و مردم اصفهان به این جمع پیوست و در تنظیم اعلامیه هاى صادره از سوى علماى متحصن نقش به سزایى را ایفا نمود.

پس از آزادى امام خمینى(رحمه الله) از زندان در پانزدهم فروردین ۱۳۴۳، به منظور مطرح شدن محبوبیّت امام خمینى در قلوب مردم و ایجاد وحدت در میان انقلابیون و مبارزان و تمامى اقشار مردم، به مناسبت آزادى حضرت امام(رحمه الله)، در اصفهان چندین مجلس جشن برگزار و از وعاظ دعوت کرد تا در این مجالس براى ایشان دعا کنند. در همین مجالس بود که سیاست هاى رژیم زیر سؤال رفت. وى همراه عده اى از مردم اصفهان، جهت دیدار با حضرت امام(رحمه الله) و اعلام حمایت از ایشان به قم رفتند و طى یک راهپیمایى با شکوه به حضور حضرت امام(رحمه الله) رسیدند. امام طى سخنانى در جمع حاضر، از مردم اصفهان تشکر و آیه الله خادمى را به عنوان نماینده خود به مردم معرفى کرد و از مردم اصفهان خواست که از آیه الله خادمى قدردانى نمایند.

اقدامات آیه الله خادمى در خصوص حمایت از حضرت امام(رحمه الله) موجب خشم مضاعف ساواک شد. ساواک در ابتدا تصمیم گرفت ایشان را دستگیر و به تهران اعزام کند، ولى از ترس واکنش هاى مردمى و به منظور جلوگیرى از اغتشاش و درگیرى در اصفهان، به ملاقات رؤساى شهربانى و ساواک در تاریخ ۷/۲/۱۳۴۳هـ .ش. با ایشان بسنده کردند و به رغم تذکرات شدیداللحن آنان ومراقبت بسیارشان، هیچ گاه آیه الله خادمى از فعالیت هاى خود دست بر نداشت و حتى در منابر و محافل علناً حضرت امام(رحمه الله) را دعا مى کرد.

پس از تبعید حضرت امام(رحمه الله) به ترکیه نیز ارتباط آیه الله خادمى با امام خمینى قطع نشد. همواره با فرستادن افراد آگاه و مورد اعتماد که همراه نامه هاى سرّى وى به امام بودند. امام(رحمه الله)را در جریان مسایل اصفهان قرار مى داد. براى این که مکاتباتش از نظر ساواک پنهان نباشد، به دستور مقدم (مدیر کل اداره سوم) نامه هاى ایشان تحت کنترل قرار گرفت. در سال ۱۳۴۴ با آن که ساواک مدرک قابل اعتنایى از آیه الله خادمى نداشت، ولى از فعالیت هاى آشکار و پنهان ایشان به ستوه آمده بود لذا به منظور دست یابى به منبع اصلى پخش اعلامیه، وى به ساواک احضار و منزلشان مورد بازرسى قرار گرفت. ایشان را به اتهام نشر اکاذیب به دادگاه فراخواندند و در یک محاکمه فرمایشى، به دو ماه حبس قابل خریدارى محکوم کردند. وى پس از پرداخت مبلغ تعیین شده، مشمول منع پیگرد گردید.

وى بارها از سفر به حجاز و عراق براى انجام حج و زیارت عتبات، صرفاً به خاطر نگرانى ساواک از ملاقات ایشان با حضرت امام(رحمه الله)، محروم شدند.

از دیگر اقدامات ارزشمند آیه الله خادمى، رسیدگى به خانواده هاى زندانیان و تبعیدیان دوران ستم شاهى بود. همواره آنان که پاى در مسیر جهاد گذاشته بودند، ایشان را ملجأ و پناه امن خود مى دانستند و هرگاه مشکلى پیش مى آمد، رو به خانه این سیّد عظیم الشأن مى نهادند.

در سال ۱۳۵۶ نیز علیرغم مخالفت ساواک، براى مرحوم حاج آقا مصطفى خمینى مجلس ترحیم برگزار کرد و در اعتراض به مقاله توهین آمیز روزنامه اطلاعات به حضرت امام(رحمه الله)، علما و روحانیون را جمع و بیانیه اى علیه اقدامات رژیم صادر کرد.

با شروع انقلاب اسلامى در سال ۱۳۵۷ و بالا گرفتن آن، آیه الله خادمى براى آن که نهضت از مسیر اصیل خود منحرف نشود و مجالس، راهپیمایى ها و تظاهرات در برگیرنده اهداف حضرت امام(رحمه الله) باشد، با همفکرى یارانش، به سازماندهى آن پرداخت و تمامى مراحل را تحت نظر گرفت و در بسیارى از آن ها شرکت جست. نقش محورى آیه الله خادمى در این مقطع حساس، آن جا خود را مى نمایاند که تحصن ۱۵ روزه مادران و خواهران زندانیان سیاسى در منزل ایشان و با محاصره نیروهاى امنیتى شکل گرفت.

تحصّن تاریخى

(برافراشته شدن پرچم حکومت اسلامى)(۴)

پس از دستگیرى، آیه الله طاهرى، بازار اصفهان تعطیل شد. مردم براى کسب تکلیف به سوى منزل آیه الله خادمى روان شدند. این حرکت مردم به تظاهرات و سپس به تحصن در منزل ایشان بدل گشت و در مدت ۱۰ روزى که این تحصن به طول انجامید، منزل ایشان کانون انقلاب و خود او پذیراى مردم اصفهان شد. نیروهاى نظامى در آخرین شب تحصن، اطراف منزل ایشان را محاصره کردند و گروهى از مردم مظلوم را به خاک و خون کشیدند. پس از آن، در اصفهان حکومت نظامى اعلام شد. در پى این واقعه، مسئولان سیاسى ـ امنیتى استان به مرکز اعلام کردند: عامل اصلى و محرک واقعى وقایع اخیر، شخص آیه الله خادمى است. لذا یا باید تعهد همکارى بسپارد(!) و از وقایع اخیر اعلام انزجار و تنفر کند و یا اصفهان را براى همیشه ترک گوید و یا او و فرزندش دستگیر و زندانى شوند.

در پى مشورت هاى فرمانده نیروى زمینى و رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران با نخست وزیر وقت (جعفر شریف امامى) اعلام شد که دستگیرى او و فرزندش اقدامات تند و خطرناک ترى را از سوى مردم اصفهان به دنبال خواهد داشت.

از این رو با شگردها و تهدیدات ناجوانمردانه، سعى در به زانو در آوردن ایشان نمودند، لیکن سیاست و درایت ایشان باعث شد که از این اقدامات شیطانى نیز طرفى نبندند.

آیه الله خادمى با وجود کهولت سن و وضعیت نامساعد جسمانى، در اکثر مراسم ها مانند یک فریضه شرکت مى کرد و چون نمى توانست پیاده در راهپیمایى ها شرکت کند، سوار بر اتومبیل و پیشاپیش صفوف مرصوص مردم بیدار و متدین اصفهان حرکت مى نمود و دلگرمى بیش ترى به آنان مى داد.

در راهپیمایى روز هفدهم آذر ماه ۱۳۵۷، وقتى مأموران حکومت نظامى حرکت راهپیمایى را متوقف کردند، با مخالفت آیه الله خادمى رو به رو شدند و ایشان دستور ادامه حرکت دادند. این اقدام ایشان باعث شد مأموران با بى رحمى تمام جمعیت را به گلوله ببندند. آیه الله خادمى در میان سفیر گلوله و خون به ناحق ریخته زنان و مردان، بر روى زمین نشست. در واقع، او با این اقدام موجب پایدارى و استقامت مردم و متوقف شدن تیراندازى شد.

آیه الله خادمى پس از تظاهرات عظیم تاسوعا و عاشوراى ۱۳۵۷ که به دنبال آن مجسمه هاى پهلوى توسط مردم پایین کشیده شد و چماق به دستان با حمایتهاى همه جانبه رژیم به مردم اصفهان حمله کردند، طى اولتیماتومى به مسئولان، آنان را از ادامه کار بر حذر و اعلام نمود! چنانچه این تظاهرات متوقف نشود، اعلام جهاد خواهد نمود. به دنبال این تصمیم، مسئولان به وحشت افتادند و تظاهرات وحشیانه چماق به دستان متوقف گردید.

از دیدگاه لوموند

مرد قدرتمند شهر چنین مى گوید: این شهر به وسیله مردم اداره مى شود و نمونه اى است که نشانگر قدرت جمهورى اسلامى مى باشد.

حاکم واقعى اصفهان مردى است در حدود ۹۰ سال. این شخص برجسته به نام آیه الله خادمى تمامى شهر را از منزل خویش که در انتهاى یک کوچه بن بست در قسمت شرقى شهر قرار دارد، اداره مى نماید. تمامى ساختمان محل سکونت وى ساده مى باشد و اعلامیه هاى صادر شده و خبر تمامى حوادث به این جا مى رسد. آقا در گوشه یک اتاق واقع در طبقه همکف در حالى که به مُتکّائى تکیه کرده، نشسته است و عینک ذره بینى درشتى چشمانش را در خود گرفته است… .

دو دستگاه تلفن در اتاق کارش قرار دارد و به وسیله آن ها در جریان تمامى حوادث شهر و کشور قرار مى گیرد و بنا به گفته نزدیکان و یارانش، وى از نیروى جسمى و روانى خوبى برخوردار مى باشد که مدت ۳۰ سال است در میدان سیاست، سخت فعال است. وى در حال حاضر، شهر را با قدرت اداره مى کند و رفت و آمد به منزل او لحظه اى قطع نمى شود. مشاوران و مسئولان قسمت هاى مختلفه به طور لاینقطع در حال گزارش دادن مى باشند… .

اتاق هاى مجاور نیز پر از مبارزان و مجاهدان مى باشد. حدود ۱۵ نفر از یارانش از روى نقشه، شهر را به ۲۰ ناحیه تقسیم نموده و به این ترتیب آن ها مسئولیت کمک هاى اقتصادى را عهده دار شده اند و این برنامه که حدود دو ماه است اجرا مى شود وظیفه کمک به خانواده هایى را به عهده دارد که به علت ادامه اعتصابات از نظر مالى در مضیقه قرار گرفته اند. تمامى درخواست ها در این جا به صورت فیش بندى شده و طبقه بندى قرار دارد و مورد کنترل قرار گرفته و نوع نیاز خواه به صورت نقدى یا جنسى تعیین شده و در انتهاى فیش مربوط درج مى گردد.تعداد تقاضاها در حدود۱۵ هزار مى باشد که از محل سهم امام (نوعى مالیات که مؤمنین بسته به میزان درآمد خویش به رهبران مذهبى خود مى پردازند) تأمین مى شود.

در طبقه بعدى منزل، ستاد مرکزى پلیس اسلامى قرار دارد که حدود ۱۲۰۰۰ جوان داوطلب از بین هزاران هزار جوان داوطلب، به وسیله جامعه مدرسین حوزه علمیّه اصفهان انتخاب شده اند که اینان شهر را به ۳۵ ناحیه تقسیم کرده اند که در هر منطقه یک مسجد یا مدرسه، حکم مرکز فعالیت براى آن ها را پیدا نموده است و این پلیس مسئول حفظ نظم در طى روز و امنیت در زمان شب مى باشد.

گفته مى شود که فرمانده پلیس اصفهان سه روز پیش مراتب همبستگى و اطاعت خویش را نسبت به روحانیت، به آیه الله خادمى اعلام نموده است و بنا به گفته برخى افسران شهربانى، از تهران دستور داشته اند که روابط دوستانه و خوبى را با رهبران مذهبى در این ایّام حساس داشته باشند.

گشت هاى شبانه انجام شده در روزهاى اخیر به وسیله نیروهاى اسلامى منجر به دستگیرى چند نفر از سارقین و مرتکبین خلاف هاى گوناگون گردیده که اینان را جهت داورى به نزد آیه الله برده و وى آن ها را مطابق قوانین اسلامى مجازات نموده بود.(۵)

ارتباط با علما

آیه الله خادمى علاوه بر مشورت با علما در خصوص مسایل سیاسى، در سال ۱۳۴۲هـ .ش به عنوان رابط میان امام خمینى(رحمه الله) و علما براى ایجاد هماهنگى هاى لازم، از سوى علماى کشور تعیین شد.

حجه الاسلام سید محمّد على خادمى، فرزند وى به نقل از پدر، خاطره اى را که به سال ۴۲ باز مى گردد، چنین نقل مى کند:

«مرحوم پدر فرمودند : در سال ۴۲ که به قم رفته بودم، علما گفتند: شما بهتر است بین علما و بین امام(رحمه الله)و دیگران، هماهنگى ایجاد نمایید، تا حرف ها یکى باشد. من (آیه الله خادمى «ره») هم پذیرفتم. آقایان علما گفتند: به امام(رحمه الله) بگویید: خلاصه، دارید تند مى روید و ما نمى توانیم با شما بیاییم. طورى حرکت کنید که ما هم پابه پاى شما بیاییم. خدمت امام مطلب آنان را منتقل کردم. امام یک جمله گفتند که مطلب براى من واضح شد. گفتند: فلانى (آیه الله خادمى) ما و شما عمرمان را کرده ایم بهتر است که این بقیه عمر (اگر عمرى باشد) براى خدا گذاشته شود و براى خدا کشته شویم. بروید بگویید اگر آن ها آهسته مى آیند، حرکت خود را تندتر کنند. ما هم برگشتیم و به آقایان گفتیم: بسم الله! شما باید تندتر حرکت کنید تا به آقا برسید.

مرجعیّت حضرت امام(رحمه الله)

پس از رحلت آیه الله العظمى بروجردى(رحمه الله)، آیه الله خادمى چون پویایى مکتب را در محوریت امام مى دید، تمام همّ خود را در معرفى کردن حضرت امام به عنوان مرجع تقلید به کار برد و از آن پس نیز شهریه هاى طلاب را با نام حضرت امام پرداخت مى نمود. ساواک در سال ۱۳۴۷هـ .ش. اعلام مى کند: تنها کسى که شهریه امام را در ایران پرداخت مى کند، شخص آیه الله خادمى است.

حجه الاسلام سیدمهدى خادمى در مورد ارتباط وعلاقه وارادت پدر نسبت به امام مى گوید:

«ایشان عجیب علاقه مند به حضرت امام(رحمه الله)بودند و حتى امام را بیش از اساتید خود که ایشان را به اجتهاد رسانیده بودند، دوست مى داشتند و بالاترین احترام را براى امام قایل بودند و هیچ وقت در مقام دعا و مظان استجابت دعا امام را فراموش نمى کردند و مى گفتند: من مى دانم این امام هدفش خداست. این امام ارتباطاتى دارد. این امام حرفى که مى زند، «لله» و «من الله» است و خود الگویى است براى جامعه.»

این احترام و علاقه دو جانبه بود و متن مهرآمیز و آکنده از احترام مکاتبات میان آن دو گویاترین شاهد بر این مدعاست.

دلیل دیگر، دیدار امام با ایشان پس از انقلاب اسلامى است آن گاه که امام در قم سکنى داشتند و آیه الله خادمى(رحمه الله) نیز براى زیارت حضرت معصومه(علیها السلام) و دیدار با علما و حضرت امام(رحمه الله) به قم مشرف شده بود حضرت امام به مجرد اطلاع از حضور ایشان در قم به دیدار ایشان رفتند.

بعد از انقلاب

آیه الله خادمى پس از پیروزى انقلاب نیز بیش از پیش حمایت قاطع و همه جانبه خویش را از آرمان هاى حضرت امام(رحمه الله) به اثبات رساند.

وى که در انتخابات خبرگان اول (قانون اساسى) و دوم از طرف مردم استان اصفهان به نمایندگى برگزیده شد و على رغم دلیرى و ضعف و بیمارى در جلسات آن شرکت مى نمود و اولین جلسه مجلس خبرگان اول با ریاست سنّى آن بزرگوار رسمیت یافت.

با شروع جنگ تحمیلى، وى پشتیبانى در خور تحسین از جبهه هاى نور نمود، به گونه اى که تلاش ها و کوشش هاى بسیار او در تاریخ انقلاب و دفاع مقدس براى همیشه در حافظه تاریخ ثبت گردیده است.

از نگاه دیگران

آیه الله آقا ضیاءالدین عراقى در اجازه نامه اجتهاد به ایشان، از او چنین یاد مى کند:

«جناب العالم العامل و الفاضل الکامل، عماد العلماء و سناد الاتقیاء، علم الاعلام و ملاذالانام الآغا میرزا محمّدحسین الموسوى الاصبهانى…»

آیه الله شیخ محمّد حسین غروى نائینى نیز در اجازه نامه خویش، به او مى نویسد:

«فانّ جناب العالم الهمام العامل والفاضل، العلم العلّام، صاحب القوّه القویمه و السلیقه المستقیمه والنظر الثاقب والحدس الصائب الآغا حسین أدام الله تعالى إفضاله و کثّر فى العلماء العاملین أمثاله…»

آیه الله سید ابوالحسن اصفهانى نیز در گواهى نامه خویش در مجتهد دانستن آیه الله خادمى مى نویسد:

«السّیّد السّند والحبر المؤیّد، العالم العامل والفاضل الکامل، ثقه الاسلام، وَلدنا الاعزّ الآقا حسین الخادمى سلمه الله…»

عالم بزرگوار، سید محمّد صدر در نامه خود به آیه الله خادمى در نهایت تواضع به تقواى وى اشاره مى کند و مى نویسد:

«سیّدى و شیخى و مولاىَ، کهف الورى و حصن التّقى، آیه الله خادمى دام ظله…»

رحلت

سرانجام این عالم ربّانى در روز دوشنبه بیستم اسفند ماه ۱۳۶۳ روى در نقاب خاک کشید و روح پاکش به اجداد طاهرینش پیوست و با رفتن خود ثلمه جبران ناپذیرى بر اسلام، ایران و خصوصاً اصفهان وارد ساخت.

انتشار خبر رحلت او همه اصفهان و شهرهاى حومه آن را به عزا نشاند و تمامى شهر تعطیل و سه روز عزاى عمومى اعلام شد. پیکر پاک آن فقید سعید پس از تشییع با شکوهى، به مشهدمقدس منتقل و در جوار حضرت ثامن الحجج على بن موسى الرضا(علیه السلام) به خاک سپرده شد و از طرف علماى بزرگ و اقشار مختلف مردم در تمام شهرهاى ایران مجالس بزرگداشت برگزار گردید.

امام خمینى(رحمه الله) به مناسبت رحلت این عالم ربانى، پیامى ارسال داشتند که متن آن بدین قرار است:

بسم الله الرّحمن الرّحیم

«انّا لله و انّا الیه راجعون

رحلت تأسف انگیز عالم عادل، متعهد، خدمتگزار به اسلام و مسلمین، حضرت حجه الاسلام و المسلمین آقاى حاج حسین خادمى رحمت الله علیه، موجب تأثیر و تأسف گردید. این عالم متقى، بحق خادم صادق شریعت و حافظ حدود اسلام و سرمشق تقوى و علم و عمل براى دیگران بود و فقدان و رحلتش ثلمه بر اسلام و حوزه هاى علمیّه بود. امثال این شخصیّت ها که یادگار سلف صالح و نمونه هایى از بزرگان علم و تقوا بودند، ذخیره هایى بوده و هستند که ما باید با جان و دل قدرشان را بدانیم و در حیات ومماتشان پیروى از سیره حسنه آنان کنیم.

اینجانب این ضایعه را به ولى عصر بقیه الله ارواحنا له الفداء و به ملّت شریف ایران به ویژه علماى اعلام و حوزه هاى مقدّسه علمیّه و اهالى محترم اصفهانتسلیت عرض مى کنم و براى خاندان محترمشان پس از تسلیت، صبر و اجر مسئلت مى کنم. خداوند این عالم جلیل و میهمان عزیز را در جوار رحمت خود معمول عنایات خاصّه خود فرماید.

والسّلام على عبادالله الصّالحین ورحمه الله وبرکاته»

هیجدهم جمادى الثانى ۱۴۰۵

بیستم اسفندماه ۱۳۶۳

رهبر فرزانه و دانشمند انقلاب اسلامى، حضرت آیه الله خامنه اى نیز در پیامى چنین آورده اند:

«فقدان این عالم بزرگوار و شخصیت برجسته فقاهت، امت مسلمان و جامعه محترم روحانیت را از وجود فقیهى خدمتگزار و وارسته، که خدمات علمى و دینى و اجتماعى و مجاهداتش از آغاز نهضت اسلامى ایران به رهبرى امام است تا پایان عمر مشهود عموم بود، محروم ساخت…»(۶)



[۱]- آیات عظام میرزا محمّد حسین نائینى، سیدابوالحسن اصفهانى، اصطهبانى، آقا ضیاء الدین عراقى و محمّد کاظم شیرازى.

[۲]- این خاطره را آن مرحوم براى شاگرد خویش، حجت الاسلام فشارکى نقل کرده است، که آن را با اندکى تغییر در این جا آوردیم.

[۳]- اسناد سازمان اسناد ملى ایران، اسناد کامپیوترى ۳۰۰۳/۱۰ پاکت ۳۳۴۲٫

[۴]- در آن زمان، رئیس ساواک اصفهان از تحصن منزل آیهالله خادمى به عنوان «زده شدن پرچم حکومت اسلامى در آن منزل» تعبیر مىکند.

[۵]- ترجمه شده از روزنامه لوموند مورخ ۱۱ ـ ۱۲ فوریه ۱۹۷۹ (۲۱ ـ ۲۲ بهمن ۱۳۵۷). مترجم: دکتر محمّدرضا نقابیان.

[۶]- خادم شریعت، یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب نوزدهم، آیهالله حاج آقا حسین قمى، ص پانزدهم الى سى و دو.

گلشن ابرار

زندگینامه ابوالفضل محمدخوارزمی بَقّالی«آدمی»«زین المشایخ»«ابن بایجُوک»(۵۶۲-۴۹۰ه.ق)

بَقّالی ، ابوالفضل محمدبن ابوالقاسم خوارزمی ملقب به آدمی ، زین المشایخ و ابن بایجُوک ؛ ادیب ، فقیه و مفسّر حنفی در قرن ششم . در۴۹۰ در خوارزم متولد شد و در همانجا به تحصیل پرداخت .

جز زمخشری * که بقالی از شاگردان سرشناس و مبرّز او بوده (سمعانی ، ج ۲، ص ۲۸۲؛ یاقوت حموی ، ج ۱۹، ص ۵؛ صفَدی ، ج ۴، ص ۳۴۰؛ لکنوی ، ص ۱۶۲) در منابع از دیگر استادان وی نامی برده نشده است .

او علوم معانی و بیان ، نحو و لغت را از زمخشری فراگرفت ، حدیث را هم از وی شنید و از عالمان نامی زمان خود شد. بقالی در ۵۳۸، پس از مرگ زمخشری ، به عنوان عالمی جامع و همتای استاد خود، به جای او به تدریس پرداخت (صفدی ؛یاقوت حموی ؛لکنوی ، همانجاها؛سیوطی ، ج ۱، ص ۲۱۵).

یاقوت حموی (همانجا) اخلاق ، اعتقاد و دانش او را ستوده و آورده است که در ترسّل و نقد شعر نیز دست داشته است .

آثار

از کتابهای منسوب به او

مفتاح التنزیل در تفسیر قرآن ،

تقویم اللسان در نحو،

الاعجاب در اِعراب ،

البدایه (الهدایه ) در بلاغت ،

منازل العرب ،

شرح اسماءاللّه الحسنی ‘ ،

اسرار الادب و افتخار العرب قابل ذکرند (یاقوت حموی ؛صفدی ،همانجاها؛زرکلی ، ج ۶، ص ۳۳۵).

رحلت

درگذشت او را در جرجانیه خوارزم به سال ۵۶۲ (سمعانی ؛یاقوت حموی ؛سیوطی ، همانجاها) و نیز در ۵۶۱ (صفدی ، همانجا) نوشته اند.



منابع :

(۱) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت ۱۹۸۶؛عبدالکریم بن

(۲) محمد سمعانی ، الانساب ، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳؛عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ،

(۳) بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴؛
(۴) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج ۴، چاپ س . دیدرینغ ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴؛
(۵) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی ، الفوائد البهیه فی تراجم الحنفیه ، کراچی ۱۳۹۳؛

(۶) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) .

دانشنامه جهان اسلام جلد ۳ 

زندگینامه ملامحمد اسماعیل مازندرانی خواجوی (متوفی ۱۱۷۳ ق)

فقیه محقق، حکیم متاله، عارف گرانقدر مولی محمد اسماعیل مازندرانی از فحول اهل علم در زمان خود بوده و در فقه، تفسیر و حدیث صاحب نظر و متخصص بوده است او در زهد و تقوی از زهّاد و یکی از آیات الهی بوده است.

در مقام و منزلت او همین بس که نادر شاه بین علماء زمان خود فقط به او اعتناء و اعتماد می کرده و کارهای خود را با مشورت او انجام می داده است. نادر شاه اوامر او را امتثال می کرد و کسی جز او را وقعی نمی گذاشت.

اساتید:

شیخ حسین ماحوزی،

مولی محمد جعفر خراسانی،

فاضل هندی،

ملا صادق اردستانی

ملا حمزه گیلانی.

شاگردان:

ملا مهدی نراقی،

آقا محمد بن مولی محمد رفیع جیلانی،

میرزا ابوالقاسم مدرسی اصفهانی.

تألیفات:

بشارات الشیعه،

ذریحه النجاه،

الفوائد فی فضل تعظیم الفاطمین،

رساله ممیزه فی الفرقه الناجیه،

طریق الارشاد الی فساد امامه اهل الفساده تذکره الودادفی حکم رفع الیدین حال القنوت،

و بیش از ۶۰ عنوان رساله در موضوعات مختلف.[۱]



[۱] . ریحانه الادب، ج ۲، ص ۱۰۷، مقدمه کتاب الفوائد الرجالیه.
حافظ فرزانه- مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه

زندگینامه ابوالخیر حسن خوارزمی«ابن خمار» (۴۴۰-۳۳۱ه.ق)

ابوالخیر حسن بن سواربن بابابن بهرام خوارزمی . مولد او به بغداد به سال ۳۳۱ ه’ ۳۹ .ق . فاضلی منطقی ، شاگرد یحیی بن عدی . در طب و فلسفه استاد بود و مامون بن محمد خوارزمشاه او را از بغداد بخوارزم بخواست و ندیم و طبیب خاص خویش کرد و آنگاه که سلطان محمود غزنوی بر خوارزم دست یافت او را بغزنه برد و بدانجا در ۱۰۲ سالگی مسلمانی گرفت و تا پادشاهی سلطان ابراهیم بزیست . روزی سواره از بازار کفشگران میگذشت اسب او از اشتری برمید و وی را بیفکندو او از این زخم در ۱۰۸ سالگی به سال ۴۴۰ درگذشت .

شیخ الرئیس ابوعلی بن سینا نام وی را بعظمت می بُرد و آرزوی دیدار او میکرد. و در تتمه صوان الحکمه آمده است که سلطان محمود پس از اسلام آوردن ابوالخیر ناحیت خمار را از اعمال غزنه باقطاع وی کرد و از این رو او را ابن خمار گفتند.

لکن ابن الندیم که سالها پیش از رفتن او بغزنه و ظاهراً به بغداد او را دیده است کنیت او را ابوالخیربن خمار گوید و از اینرو گفته صاحب صوان الحکمه بر اساسی متین نیست و بی شبهه خمار لقب یا نام یکی از اسلاف اوست .

و نیز صاحب صوان الحکمه گوید او را در اجزاء علوم حکمت تصانیف بسیار است و ابوالخیر را بقراط ثانی گویند و در تدبیر مشایخ تصنیفی لطیف دارد. ابن الندیم گوید: ابوالخیر حسن بن سواربن بابابن بهرام ، معاصر ما از افاضل منطقیین و شاگرد یحیی بن عدی است در نهایت ذکاء و فطنت . مولد ۳۳۱٫

او راست :

۱-کتاب الهیولی در یک مقاله .

۲-کتاب الوفاق بین رای الفلاسفه والنصاری در سه مقاله .

۳-کتاب تفسیر ایساغوجی ، مشروحاً.

۴-کتاب تفسیر ایساغوجی ، مختصراً.

۵-کتاب الصدیق و الصداقه در یک مقاله .

۶-کتاب سیرهالفیلسوف در یک مقاله .

۷-کتاب الحوامل و آن مقالتی است در طب .

۸-کتاب دیابطا یعنی تقطیر در یک مقاله .

۹-کتاب الاخًثار المخیله فی الجو الحادثه عن البخار المائی و هی الهاله و القوس و الضباب در یک مقاله و آنرا از سریانی به عربی نقل کرده .

۱۰-کتاب الاخًثارالعلویه و آن نیز ترجمه است .

۱۱-کتاب اللبس فی الکتب الاربعه فی المنطق، الموجود من ذلک .

۱۲-کتاب مسائل ثَاُوفرسطس و آنرا نیز نقل کرده است .

۱۳-کتاب مقاله فی الاخلاق و آن هم ترجمه است .

لغت نامه دهخدا

زندگینامه ابوالحسن شیخ علی خاقانی (متوفی۱۳۳۴ ق)

وی در زهد و تقوا از نوادر روزگار بود و در محضر بزرگانی چون: شیخ اعظم انصاری و سید حسن شیرازی مدتی طولانی به تحصیل معارف و علم پرداخت. او یکی از ممتازترین و مقرب ترین شاگردان شیخ انصاری بود و بدین جهت است که تقریرات درس حضرت شیخ را به صورت کامل نوشته است.

حاج ملا علی خلیلی تهرانی در اجازه نقل حدیثی که به وی داده است، اجتهاد وی را در اصول،‌فقه، رجال، درایه و علوم دیگر تصدیق نموده و از مراتب عالی تزکیه‌نفس و زهد و تقوای ایشان خبر داده است.

استادان:

شیخ انصاری، ‌

سید حسن شیرازی (معروف به میرزای شیرازی)،

شیخ راضی آل شیخ خضر،

ملا علی خلیلی.

شاگردان:

فرزندانش شیخ

حسین و شیح حسن [۱]….

تألیفات:

  1. رساله فی الدعوی بلا معارض،
  2. شرح اللمعه الدمشقیه،
  3. تعلیقه برمعالم الاصول،
  4. رساله در اراضی،
  5. رساله در نکاح،
  6. رساله در طلاق،
  7. رساله در ارث،
  8. رساله در احکام رضاع،
  9. رساله در اصول لفظی و ….


[۱] . ر.ک: مقدمه همین کتاب.

محمد رضا ضمیری- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی, ص ۴۴۸-۴۴۹

زندگینامه آیت الله میرزا محمدعلی تبریزی«مدرس»«خیابانی»(متوفی۱۳۷۱ه.ق)(مؤلّف ریحانه الادب)

محمدعلی بن محمد طاهربن نادر محمد تبریزی معروف به مدرس، از دانشمندان و مؤلفان متأخر است .ایشان از علمای پرکار و تلاش گر در عرصه های مختلف بوده است. پشتکار و مجاهدت طاقت فرسای وی زبانزد عام و خاص بوده و با همّت عالی و اراده قوی به تدوین کتاب های خوبی در زمینه های مختلف به خصوص در علم رجال پرداخته است. او در علوم ادبیات فارسی و عربی، لغت، فقه و اصول, حدیث، درایه، حکمت، کلام، هیئت و نجوم قدیم تبحّر داشته است. مرحوم مدرس خیابانی در سال (۱۳۷۱ه. ق )به جوار رحمت الهی پیوسته است.

تألیفات:

  1. حیاض الزلائل فی ریاض المسائل،
  2. الدر الثمین یا دیوان معصومین،
  3. غایه المنی فی تحقیق الکنی،
  4. فرهنگ بهارستان،
  5. فرهنگ نگار ستان،
  6. فرهنگ نوبهار،
  7. قاموس المعارف،
  8. ریحانه الادب و کفایه المحصلین فی تبصره احکام الدین( هشت جلد)،
  9. نثر اللئالی در شرح نظم اللئالی و
  10. امثال و حکم ترکی آذربایجانی.[۱]

معرفی اجمالی کتاب:

کتاب ریحانه الادب حاوی شرح حال فقها، عرفا، حکما، ادبا، اطبّا و فضلای نامدار و بزرگ اسلام می باشد که به جهت فارسی بودن، سادگی و سلیس بودن جملات و عبارات، مورد توجه عموم می باشد. از امتیازات این کتاب به رعایت نظم و ترتیب در اسامی مؤلّفین، ذکر مدارک و منابع هر ترجمه و چاپ عکس و خط صاحبان تراجم، می توان اشاره کرد. مؤلّف به ترجمه حال معروفین به لقب یا کنیه و نسبت, به ترتیب حروف اشاره کرده است. کتاب ریحانه الادب در یک مقدمه و پنج باب و یک خاتمه تنظیم شده است.
باب اوّل در شرح حال معروفین به لقب و چهار باب دیگر به ذکر احوال اشخاص که با اب، ابن، امّ یا نسب معروف هستند، اختصاص یافته است.

در این کتاب به مناسبت به ذکر عقائد بعضی از فرقه ها و مذاهب مصطلح در علم رجال مثل اسماعیلیه و فطحیه نیز اشاره شده است.
در مقدمه به ذکر پاره ای از مسائل و اهمیت تاریخ و مدارک و منابع کتاب و توضیح ترتیب کتاب، پرداخته شده است.

وضعیت نشر:

این کتاب در هشت جلد به زبان فارسی به همّت انتشارات خیام تهران در سال ۱۳۶۹ به چاپ رسیده است.



[۱] . مقدمه کتاب ریحانه الادب.

حافظ فرزانه- مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه

زندگینامه خلیفه بن خیاط «شباب عصفرى»«ابن خیاط»(متوفی۲۴۰ه.ق)

ابن خیاط بصری از محدثان بود نام او ابوعمر بصری و ملقب به شباب است که بسال ۲۴۰ ه ق درگذشت او صاحب طبقات می باشد (یادداشت بخط مؤلف). (۱)

خلیفه بن خیاط معروف به شباب عصفرى از مورخان مهم قرن سوم هجرى است که ابن کثیر از وى با عنوان من ائمه التاریخ یاد کرده است .وى نیز درست بمانند ابن سعد در زمانى بوده که درگیر ماجراى المحنه ویا سختگیرى معتزله ودر راءس همه ماءمون بر دیگران در باب خلق قرآن شده است .

ابن ندیم از وى یاد کرده و پنج کتاب براى وى برشمرده است . نخست کتاب الطبقات . دوم کتاب التاریخ . سوم کتاب طبقات القراء. چهارم کتاب تاریخ الزمنى والعرجان والمرضى والعمیان و درنهایت کتاب اجزاء القرآن .تا آنجا که آگاهیم تنها دو کتاب تاریخ و طبقات او به دست ما رسیده و چاپ شده است .

درباره وى نیز میان اصحاب رجال اختلاف است ، گرچه نوعا وى را توثیق مى کنند. وى بصرى است و بصرى ها به دلیل داشتن گرایش هاى عثمانى یا نزدیک به آن مانند مدائنى بخت یارشان است که از سوى اصحاب حدیث تاءیید شوند.بخارى در کتاب خود در هیجده مورد، روایاتى از وى نقل کرده و این نیز فرصتى دیگر بوده تا رجال شناسان بعدى در قدح وى کمتر سخن بگویند. باید اعتراف کرد که وى اعتناى کافى به سند دارد و این مقبول اصحاب حدیث است . کمترین علائق از نوع تشیع عراقى خلیفه یافت نمى شود.

کتاب تاریخ او که به روایت بقى بن مخلد قرطبى (۳۱۲)(۲۰۱ ۲۷۶) باقى مانده ، در سال ۱۳۸۶ قمرى به کوشش اکرم ضیاء العمرى در عراق ( به مساعدت مجمع علمى عراق ) به چاپ رسیده و در سال ۱۴۱۴ به کوشش ‍ سهیل زکار چاپ دیگرى از ان عرضه شده است ! (بیروت ، دارالفکر). العمرى شرح حال مفصل وى و انچه را که درباره وى و خاندانش در دست بوده در مقدمه آورده است .

المعرى فهرستى از مآخذ خلیفه را در تاریخ او به به دست داده است . خلیف در سیره به طور عمده بر ابن اسحاق تکیه کرده است . وى همچنین از کتاب تاریخ الخلفاء ابن اسحاق نیز بهره برده وروایات متعددى درباره دوره نخستین خلافت از ابن اسحاق نقل کرده است .گفته شده ک بیش از صد بار نام ابن اسحاق در کتاب تاریخ خلیفه آمده است .

راوى یا نویسنده دیگرى که وى از او بهره برده وهب بن جریر است که از روایات ویا آثارش مورد استفاده ابن سعد در طبقات قرار گرفته است . نوشته ابو مشعر نیز که از میان رفته ، از مآخذ خلیفه بوده است . مدائنى از استادان رسمى وى بوده واو به طور مستقیم از وى نقل کرده است . گفته شده که در بخش فتوحات واخبار دوره خلفاى نخست ، پنجاه درصد نقلها از مدائنى به احتمال از کتاب جمل ، کتاب صفین و کتاب خوارج اوست .از دیگر مشایخ او که برخى صاحب کتاب هایى بوده اند و محتمل است که ویاز مکتوبات آنها با اجازه و یا شفاها از آنها روایاتى را نقل کرده باشد، عبارتند از ابوعبیده معمربن مثنى (م ۲۰۹) هشام کلبى ، سحیم بن حفص ، (م ۱۹۰) ولید بن هشام قحذمى ،عبدالله بن مغیره و بسیارى دیگر

درباره تاریخ خلیفه گفته شده است که این کتاب قدیمى ترین اثر تاریخى است که به صورت سالشمار حوادث را ثبت کرده و به دست ما رسیده است . امتیاز دیگر کتاب آن است که آمار و ارقامى را ثبت کرده که در منابع دیگر نیامده است . وى به حوادث داخلى دنیاى اسلام مانند شورش یزید بن مهلب کمتر پرداخته و در عوض درباره فتوحات اخبار بیشترى آورده است .

با همه آنچه درباره تاریخ خلیف گذشت ، گفته شده که معاصران وى از کتاب او استقبالى نکرده و در آثارى که اندکى پس از آن تاءلیف شده ، ازآن نقل نکرده اند. طبرى تنها یک بار آن هم در حوادث سال ۱۴۱ از وى یاد کرده است . ازدى (م ۳۳۴) در تاریخ موصل خود از آن بهره برده اما بعدها، ذهبى و یا ابن کثیر از آن استفاده نکرده اند. محتمل چنان است که کتاب در دسترس آنها نبوده است .

تاریخ در نگاه مورخان کهن ، به معناى سال است و به طور عمده به معناى تقویم اعم از سال تولد، درگذشت ، سال رخ دادن حوادث و مانند اینها به کار مى رود. خلیفه در مقدمه کتاب خود در وصف تاریخ مى نویسد: این کتاب تاریخ است و مردمان کار حج و روزه خویش و نیز عده زنان و مدت دیون خود را با تاریخ تعیین مى کنند. پس از آن از تاریخ یزدجرى سخن مى گوید و آنگاه از مبداءهاى تاریخى متعدد که اعراب از پس از هر حادثه ، براى چندى آن را حفظ مى کردند و آخرین آنها حمله ابرهه به مکه بوده است .پس از آن پیدایش تاریخ خجرى سخن گفته و بدنبال آن بحث تاریخى خود را از تولد پیامبر(ص ) آغاز و تا سال ۲۳۲ ادامه مى دهد.

از ویژیگیهاى عمده کتاب ، ارائه آگاهیهایى درباره صاحب منصبان حکومتى در هر سال و در هر شهراست . وى درجال جاى کتاب ، فهرست شهرها را با یاد از امیران و سایر صاحب منصبان آن یاد مى کند.ویژگى دیگر یاد از سالها و نیز روزهاى هفته است که در قیاس با مآخذ دیگر قابل توجه است . یاد از فهرست کستگان یمامه و نیز کشتگان جمل و حره کاملا تازگى دارد.
نیز باید یادآور شد که متن تاریخ خلیفه ، برخلاف کتابهایى مانند یعقوبى و مسعودى که گرایشهاى مذهبى و سیاسى در آنها آشکار است ، خالى از موضع گیرى است .

اثر دیگر خلیف ، کتاب طبقات اوست که در کنار طبقات ابن سعد از کهن ترین آثارى است که در این زمینه بر جاى مانده است . کتاب طبقات خلیف ، على رغم اختصار، از دامنه جغرافیایى وسیع ترى نسبت به طبقات ابن سعد برخوردار بوده وافزون بر چند شهر بزرگ دنیاى اسلام ، از بسیارى از شهرهاى خردتر نیز یادکرده است . کتاب طبقات على رغم اختصار حاوى آگاهیهاى تاریخى ویژه اى درباره اشخاص است . از جمله آن که ، در مواردى درباره محل سکونت آنها نیز سخن مى گوید که از دید تاریخ محلى ارزش خاص خود را دارد.



۱-لغت نامه دهخدا

منابع تاریخ اسلام//رسول جعفریان

زندگینامه غیاث الدین بن همام الدین محمد« خواند میر»(۸۸۰ ۹۴۱ یا ۹۴۲)

غیاث الدین بن همام الدین محمد مشهور به خواند میر، نواده دخترى میر خواند صاحب تاریخ روضه الصفا است . وى در جوانى در کنار امیر علیشیر نوائى وزیر سلطان حسین بایقرا بود و پس ازآن در خدمت بدیع الزمان فرزند بزرگ سلطان حسین . بعدها نیز در کنار بابر و همایون شاه .

آثار

از جمله آثار تاریخى وى کتاب مآثر الملوک است که آن را در سال ۹۰۳ تاءلیف کرده و بیشتر در آداب و حکایات مملکت دارى است . این اثر توسط میرهاشم محدث به چاپ رسیده است .

کتاب دیگر او خلاصه الاخبار فى بیان احوال الاخیار است تا تاریخ عمومى را تاسال ۸۷۵ نوشته است . تاریخ انبیا تا پیامبر (ص ) حکما و فلاسفه یونان باستان . سلسله هاى شاهى ایران و عرب . سیره نبوى . خلفاى نخست و امامان . خاندان اموى و عباسى و سلسله هاى مستقل ایرانى و مغول و تیموریان و خاتمه اى درباره شهر هرات و رجال آن . از این کتاب نسخه هاى فراوانى در دست است اما گویا به چاپ نرسیده است .

مهمترین کتاب خواند میر که شهرت بسزایى بدست آورد، کتاب حبیب السیر فى اخبار افراد البشر است . وى این تاریخ عمومى خودرا ابتدا در سال ۹۲۷ هجرى و پس از آن تحریر دومش را در سال ۹۳۱ هجرى و سپس ‍ تحریر سومش را درسال ۹۳۵ انجام داده است .

این کتاب شامل یک مقدمه و سه مجلد است . مجلد نخست پیامبران و دانشمندان . پادشاهان پیش از اسلام ایران و عرب . پیامبر (ص ) و خلفا. مجلد دوم شامل زندگى دوازده امام ، خاندان اموى و عباسى وسلسله هاى مستقل معاصر. مجلد سوم درباره خان هاى ترکستان ، چنگیز و حانشیان او. ممالیک مصر، سلسله هاى مستقل ایرانى قرن هفتم تا نه . تیموریان تاسلطان حسین بایقرا. شاه اسماعیل صفوى .خاتمه هم در جغرافیاى جهان و یاد از غرایب .(۵۹۸)این کتاب در چهار مجلد در سال ۱۳۳۳ شمسى چاپ شده است .

منابع تاریخ اسلام//رسول جعفریان

زندگینامه آیت الله حسین خادمى(متوفی۱۳۶۳ش)

 خادمى، حسین، فقیه امامى معاصر. پدرش، جعفر و جدّش، صدرالدین محمد، از عالمان و سادات آل شرف الدین بودند؛ مادر او نیز از خاندان صدر بود (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۱، ص ۳۱؛ همو، ۱۴۰۳، ج ۱۱، ص ۳۱۰؛ مفرّج، ص ۲۴۸ـ ۲۴۹؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ص هفده).

اساتید

وى در سوم شعبان ۱۳۱۹ (۱۴ دى ۱۲۸۰) در اصفهان به دنیا آمد و در حدود پنج سالگى، پدرش را از دست داد. دوره مقدماتى و سطوح متوسط و عالى علوم دینى را همانجا، نزد استادانى چون على مدرسیزدى، مدرس خاتون آبادى، میرسیدعلى مجتهد نجف آبادى، سیدمحمد نجف آبادى و عبدالکریم گزى فراگرفت؛ سپس براى تکمیل تحصیلات خود به نجف رفت و در درسهاى خارج فقه و اصولِ میرزا محمدحسین نائینى، آقا ضیاءالدین عراقى و سید ابوالحسن اصفهانى شرکت کرد.

او همچنین رجال و درایه را نزد سید ابوتراب خوانسارى و کلام و ملل و نحل را نزد محمدجواد بلاغى خواند و از برخى استادان خود از جمله نائینى، عراقى و سیدابراهیم حسینى شیرازى معروف به میرزا آقا اصطهباناتى تصدیق اجتهاد یا اجازه روایت گرفت (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۲، ص ۵۱۸؛ شریف رازى، ج ۳، ص ۹۰؛ باقرى بیدهندى، ص ۹۱ـ۹۴، ۱۰۴).

خادمى در ۱۳۴۷/۱۳۰۷ش به اصفهان بازگشت و در مدرسه صدر به تدریس پرداخت و حوزه علمیه آنجا را رونق بخشید. خادمى حوزه علمیه اصفهان را نیز مدیریت مى کرد (باقرى بیدهندى، ص ۹۴؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ص ۲۲۹، ۳۱۴).

وى فعالیتهاى سیاسى، اجتماعى و فرهنگى فراوانى داشت. او در اصفهان چند کتابخانه، مدرسه و انجمن خیریه را تأسیس یا بازسازى کرد که از همه مشهورتر، دبیرستان و کتابخانه مؤسسه احمدیه بود که بعدها کانون بسیارى از فعالیتهاى فرهنگى و مبارزه برضد رژیم پهلوى شد (باقرى بیدهندى، ص ۹۵ـ۹۶؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ص بیستویک ـ بیستودو).

او فعالیتهاى سیاسى خود را از زمان حکومت رضاشاه پهلوى، با اعتراض به کشف حجاب و منع برگزارى عزادارى امام حسین علیهالسلام آغاز کرد. در ۱۳۲۰ش که آیتاللّه سیدحسن چهارسوقى و برخى دیگر از علماى اصفهان، براى اصلاح اوضاع دینى و اجتماعى مردم به احیاى هیئت علمیه اصفهان پرداختند، خادمى سهم جدّى داشت.

برخى اقدامات سیاسى این هیئت عبارت اند از:

دفاع از ملى شدن صنعت نفت،

مبارزه با تبلیغات بهائیان و مبارزه با باج خواهیهاى دولت از مردم.

در جریان ملى شدن صنعت نفت، خادمى مبارزه در این راه را تأیید و توصیه کرد (روضاتى، ص ۲۹ـ۳۱؛ باقرىبیدهندى، ص ۹۶؛ مصدق و حاکمیت ملّت، ضمائم، ص ۹۴۵؛ اسنادى از انجمنها و مجامع مذهبى در دورهپهلوى، ص۳۲۶ـ ۴۰۶).

در واقعه پانزده خرداد*، خادمى در جمع علماى مهاجر به تهران، نماینده علماى اصفهان بود. وى فعالیتهاى خود را در جهت حمایت از نهضت امام خمینى، با ایراد سخنرانیها و صدور اعلامیه هاى اعتراض آمیز ادامه داد؛ منزل او نیز پایگاهى براى مبارزات مردمى برضد رژیم حاکم بود (باقرى بیدهندى، ص۹۶ـ۹۷؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، صبیست و پنج ـ بیستو نه؛ نیز رجوع کنید به انقلاب اسلامى به روایت اسناد ساواک، کتاب۳، ص۲۰۳ـ۲۰۴؛ اسناد انقلاب اسلامى، ج ۳، ص ۸۷).

خادمى بعد از پیروزى انقلاب، نماینده مردم اصفهان در مجلس خبرگان قانون اساسى و نیز اولین مجلس خبرگان رهبرى بود و ریاست سنى آن را نیز برعهده داشت (باقرى بیدهندى، ص ۹۷ـ۹۸؛ قلفى، ص ۳۰۹ـ۴۳۷). براى او ویژگیهایى چون تواضع و صبورى بر شمرده اند.

رحلت

خادمى در ۲۰اسفند ۱۳۶۳ درگذشت و در مشهد به خاک سپرده شد (رجوع کنید به باقرى بیدهندى، ص ۹۸ـ۱۰۶؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ص بیست ـ سى ویک).

آثار

از خادمى آثارى در فقه و کلام برجاى مانده که عبارت اند از:

رهبر سعادت یا دین محمد، درباره براهین وجود خدا و عدل الهى که در دو مجلد به فارسى به چاپ رسیده است؛

رسالهاى در ارث نبردن زوجه از غیر منقول؛

رسالهاى در لباس مشکوک و تقریرات دروس فقه و اصول نائینى (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱۱، ص ۳۱۰؛ همو، ۱۴۰۴، قسم ۲، ص ۵۱۸؛ خادمى، مقدمه جمالالدین موسوى، ص ۱۱؛ شریفرازى، ج ۳، ص ۹۱؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ص ۱۰۹، ۱۸۱).



منابع:

(۱) آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیفالشیعه، چاپ علىنقى منزوى و احمدمنزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلامالشیعه : نقباءالبشر فى القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴؛
(۳) اسناد انقلاب اسلامى، ج ۳، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامى، ۱۳۷۴ش؛
(۴) اسنادى از انجمنها و مجامع مذهبى در دوره پهلوى، تهیه و تنظیم مرکز اسناد ریاست جمهورى، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ۱۳۸۱ش؛
(۵) انقلاب اسلامى به روایت اسناد ساواک، کتاب ۳، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسى اسناد تاریخى، ۱۳۸۳ش؛
(۶) ناصر باقرى بیدهندى، «نجوم امت: مرحوم آیتاللّه حاج آقاحسین خادمى اصفهانى»، نورعلم، دوره ۳، ش ۱۱ (خرداد ۱۳۶۹)؛
(۷) حسین خادمى، رهبر سعادت، (تهران )۱۳۵۴ش؛
(۸) محمدعلى روضاتى، زندگانى حضرت آیهالله چهارسوقى، حاوى شرححال بیشاز یکصدنفر رجال قروناخیره، اصفهان ?(۱۳۳۲ش)؛
(۹) محمد شریفرازى، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش؛
(۱۰) محمدوحید قلفى، مجلس خبرگان و حکومت دینى در ایران، تهران ۱۳۸۴ش؛
(۱۱) مصدق و حاکمیت ملّت، تحقیق و پژوهش محمد بستهنگار، تهران: قلم، ۱۳۸۱ش؛
(۱۲) طونى مفرّج، السّلاله الهاشمیّه فى لبنان، جبیل، لبنان ۲۰۰۴؛
(۱۳) یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب :۱۹ شرح مبارزات حضرت آیتاللّه سیدحسین خادمى، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسى اسناد تاریخى، ۱۳۸۰ش.

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۴ 

زندگینامه خارجه بن زید(متوفی۹۹-۱۰۰ه ق)(فقهاى سبعه)

 خارجه بن زید، یکى از هفت فقیه نامدار مدینه (فقهاى سبعه)، از تابعین. کنیه اش ابوزید و القاب مهم او، انصارى و نجارى و مدنى بوده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج ۵، ص ۲۶۲؛ خلیفهبن خیاط، ص ۴۳۷؛ ابنحجر عسقلانى، ۱۴۰۴، ج ۳، ص ۶۵). پدرش، زیدبن ثابت*، از صحابه و از کاتبان وحى بود که در تدوین قرآن در زمان ابوبکر و عثمان هم نقش مهمى داشت.

مادر او، امّ سعد، دختر سعدبن ربیع (از کاتبان عرب در دوره جاهلیت و از اصحاب بیعت نخستین عقبه) بود (رجوع کنید به واقدى، ج ۱، ص ۱۶۵، ۳۳۱؛ ابن سعد، ج ۳، ص ۵۲۲؛ خلیفه بن خیاط، همانجا؛ ابن ابى داوود، ص ۷ـ۲۷؛ قس ذهبى، ۱۴۱۳، ج ۲، ص ۵۲۶؛ ابنحجر عسقلانى، ۱۴۰۵، ج ۸، ص ۴۳۹ که امّ علاءانصارى را مادر او دانسته اند).

تاریخ تولد خارجه در منابع ذکر نشده، اما از تصریح تراجمنگاران به تاریخ وفات (۹۹ یا ۱۰۰) و سن او (هفتاد سال) مى توان دریافت که احتمالا سال ۲۹ یا ۳۰ بوده است (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۵، ص ۲۶۲ـ۲۶۳؛ابن حِبّان، ج ۴، ص ۲۱۱؛ابن عساکر، ج ۱۵، ص ۳۹۷).

خارجه بن زید در خانوادهاى اهل علم پرورش یافت و از پدر، مادر و عمویش (یزیدبن ثابت) حدیث نقل کرده است (درباره نقل حدیث از عمویش یزید رجوع کنید به ادامه مقاله). از دیگر مشایخ او اسامه بن زیدبن حارثه، عبدالرحمانبن ابى عمره و امّ علاء انصارى بوده اند.

برخى راویان حدیث از او عبارت اند از:

پسرش، سلیمان؛
برادرزادهاش، سعیدبن سلیمان؛
عثمانبن حکیم؛
عبداللّه بن ذکوان و

محمدبن مسلم زُهْرى (ابویعلى موصلى، ج ۲، ص ۲۳۶؛ابن ابى حاتم، ج ۳، ص ۳۷۴؛ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۴، ص ۴۳۸؛براى دیگر راویان حدیث از او رجوع کنید به مِزّى، ج ۸، ص ۹ـ۱۰).

رجال شناسانِ اهل سنّت، خارجه را ثقه معرفى کرده (رجوع کنید به عجلى، ص۱۴۰؛ابن حبّان، همانجا؛باجى، ج ۲، ص ۵۷۵) و برخى از آنان او را «کثیرالحدیث» خوانده اند (براى نمونه رجوع کنید به ابن سعد، ج ۵، ص ۲۶۲؛قس ذهبى، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج ۱، ص ۹۱ـ ۹۲ که نام او را به استناد «قلیلالحدیث» بودن، در شمار حافظان نیاورده است).

با این همه، اِسناد روایتها و گزارشهاى او در بسیارى موارد گسسته (مقطوعالسند) است، مانند روایت او از یزیدبن ثابت، که پیش از تولد خارجه در جنگ یمامه کشته شده بود و نیز گزارش او درباره خالدبن ولید، که به دوره پیش از تولد خارجه بازمى گردد (رجوع کنید به واقدى، ج ۳، ص ۸۷۷؛ابنعبدالبرّ، ج ۲، ص ۳۴۶؛ابنحجر عسقلانى، ۱۴۰۴، ج ۳، ص ۶۶).

برخى نام خارجه بن زید را در شمار پانزده نفرى که پس از صحابیان، مرجع مردم شناخته مى شدند (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۲، ص ۳۸۳؛ابن عساکر، ج ۶، ص ۱۵۳) یا در زمره ده فقیه نامدار مدینه آورده (براى نمونه رجوع کنید به ابنعساکر، ج ۴۹، ص ۲۶۲) و شمارى دیگر او را یکى از «فقهاى سبعه» (هفت فقیه صاحب فتوا در آن دوره) خوانده اند (براى نمونه رجوع کنید به ابوزهره، ص ۱۷۲).

احادیث خارجه بن زید بیشتر درباره احکام فقهى، به ویژه احکام قضایى است. او علاوه بر افتا به تقسیم مواریث و تنظیم شهادت نامه ها نیز مى پرداخت (رجوع کنید به ابنسعد؛ابنحبّان، همانجاها؛مزّى، ج ۸، ص۱۰ـ۱۱). محدّثان و فقهایى چون مالک بن انس (ج ۱، ص ۳۲۹ـ۳۳۰)، بخارى (ج ۳، ص ۲۰۵ـ۲۰۶)، شافعى (ج ۴، جزء۸، ص ۴) و حتى فقهاى شیعه مانند شیخ طوسى (ج ۶، ص ۳۶۳) در آثار خود بدانها احتجاج کرده اند.

بخش اعظم حیات خارجه بن زید، همزمان با حکومت خلفاى اموى بود. وى در جوانى همراه با جمعى از مردم مدینه براى گزارش حادثه اى به معاویه، به دمشق سفر کرد. بنابر گزارشهاى تاریخى، او در عرصه فقاهت و افتا در دوره خلافت عبدالملک بن مروان، ولیدبن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک و عمربن عبدالعزیز شهرت بسیار داشته است.

به ویژه، عمربن عبدالعزیز وى را بسیار محترم مى داشت، چنانکه به حکمران خود در مدینه فرمان داد از میان کسانى که پرداخت مقررى آنان از دیوان قطع شده بود، فقط مقررى او را دوباره برقرار سازد. همچنین عمربن عبدالعزیز از درگذشت او بسیار متأسف شد (رجوع کنید به ابنسعد، ج ۵، ص ۳۸۴؛یعقوبى، ج ۲، ص ۲۸۲، ۲۹۸، ۳۰۸؛ابنعساکر، ج ۱۵، ص ۳۹۵ـ ۳۹۶).

نمونه هایى از مشورت طلبى و پرسش خلیفگان مذکور از خارجه، در پاره اى منابع تاریخى و حدیثى انعکاس یافته است (براى نمونه رجوع کنید به مالکبن انس، ج ۱، ص ۳۲۹؛شافعى، همانجا؛واقدى، ج ۳، ص ۱۱۰۵؛یعقوبى، ج ۲، ص ۲۹۸).

شرح حال نگاران خارجه بن زید را به زهد و تقوا و عبادت پیشگى ستوده اند، او در پایان عمر از مردم کناره گرفت و از اینرو، بسیارى از آرا و احادیث او انتشار نیافت (براى نمونه رجوع کنید به ابنسعد، همانجا؛ابونعیم اصفهانى، ج ۲، ص ۱۸۹؛نیز رجوع کنید به ابوزهره، همانجا).

وى با امام سجاد علیهالسلام همعصر بود، ولى در منابع تاریخى سخنى درباره مناسبات او با آن حضرت نیامده که ظاهرآ ناشى از مناسبات مستحکم او با حاکمان وقت و همرأیى با آنان بوده است. ظاهراً به همین سبب، وى برخلاف برادرانش که در واقعه حرّه جان باختند، از آن حادثه بزرگ جان سالم به در برد (رجوع کنید به ابنسعد، ج ۵، ص ۲۶۳ـ۲۶۵؛خلیفه بن خیاط، ص ۴۳۷).

رحلت

خارجه بن زید در سال ۹۹ یا ۱۰۰ در مدینه وفات یافت و حاکم مدینه، به فرمان عمربن عبدالعزیز، بر جنازه اش نمازگزارد. در پارهاى منابع، داستانهایى از سخن گفتن او بعد از مرگ ذکر شده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج ۵، ص ۲۶۳؛خلیفه بن خیاط؛ابن حبّان، همانجاها).



منابع:

(۱) ابنابىحاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۲) ابنابىداوود، کتاب المصاحف، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۳) ابنحِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۴) ابنحجر عسقلانى، الاصابه فى تمییز الصحابه، چاپ عادل احمد عبدالموجود و على محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۵) همو، کتاب تهذیب التهذیب، (بیروت )۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۶) ابنسعد (بیروت)؛
(۷) ابنعبدالبرّ، الاستیعاب فى معرفه الاصحاب، چاپ على محمد بجاوى، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۸) ابنعساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۹) محمد ابوزهره، الامام الصادق: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، قاهره ۱۹۹۳؛
(۱۰) ابونعیم اصفهانى، حلیهالاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمدامین خانجى، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷؛
(۱۱) ابویعلى موصلى، مسند ابىیعلى الموصلى، چاپ حسین سلیم اسد، دمشق ۱۴۰۴ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸؛
(۱۲) سلیمانبن خلف باجى، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه البخارى فى الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۱۳) محمدبن اسماعیل بخارى، صحیح البخارى، (چاپ محمد ذهنىافندى)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۱۴) خلیفهبن خیاط، کتاب الطبقات، روایه موسىبن زکریا تسترى، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۱۵) محمدبن احمد ذهبى، سیر اعلامالنبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛
(۱۶) همو، الکاشف فى معرفه من له روایه فى الکتب السته، چاپ محمد عوامه و احمدمحمد نمر خطیب، جده ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
(۱۷) همو، کتاب تذکره الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۱۸) محمدبن ادریس شافعى، الاُمّ، چاپ محمد زهرىنجار، بیروت (بىتا.)؛
(۱۹) محمدبن حسن طوسى، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷؛
(۲۰) احمدبن عبداللّه عجلى، تاریخ الثّقات، بهترتیب علىبن ابىبکر هیثمى و تضمینات ابنحجر عسقلانى، چاپ عبدالمعطى قلعجى، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴؛
(۲۱) مالکبن انس، المُوَطَّأ، چاپ محمدفؤاد عبدالباقى، بیروت ۱۴۰۶؛
(۲۲) یوسفبن عبدالرحمان مِزّى، تهذیب الکمال فى اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۲۳) محمدبن عمر واقدى، کتاب المغازى، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶؛
(۲۴) یعقوبى، تاریخ.

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴ 

زندگینامه شیخ على خازن(متوفی۷۴۱ه ق)

 خازن، على بن محمدبن ابراهیم شیحى، مفسر، فقیه، محدّث و صوفى قرن هفتم و هشتم. وى در ۶۷۸ در بغداد متولد شد (داوودى، ج ۱، ص ۴۲۷). کنیه او را ابوالحسن و لقبش را علاءالدین ذکر کردهاند (رجوع کنید به سلامى، ص ۱۵۱ـ۱۵۲؛ ابنعماد، ج ۶، ص ۱۳۱). سلامى (همانجا) او را به سبب انتساب به شهر شیحه، در نزدیکى حلب، شیحى خوانده است.

شهرت او به خازن به سبب آن است که کتابدار خانقاه سُمیساط (منسوب به ابوالقاسم علىبن محمد سُمیساطى) بود (ابن قاضى شهبه، ج ۳، ص ۵۴؛ ابنعماد، همانجا). شرححالنگاران جزئیات زندگى وى را ذکر نکردهاند، جز آنکه او را از زمره اهل علم و نویسندگان و صوفیان دانستهاند (رجوع کنید به سلامى، ص ۱۵۱ـ۱۵۲؛ ابنقاضى شهبه، ج ۳، ص ۵۳ـ۵۴؛ داوودى، ج ۱، ص ۴۲۶ـ۴۲۷).

خازن از محیى الدین عبدالمحسنبن محمد معروف به ابندَوالیبى، واعظ و محدّث مستنصریه بغداد، حدیث فراگرفت (ابنحجر عسقلانى، ج ۳، ص ۹۷). سپس به دمشق رفت و در آنجا از عالمانى مانند تقى الدین سلیمانبن حمزه حنبلى مقدسى (متوفى ۷۱۵)، قاسم بن مظفربن محمدبن عساکر (متوفى ۷۲۳)، عیسى بن مطعم (متوفى ۷۱۹) و احمدبن ابى طالب معروف به ابن شحنه (متوفى ۷۳۰) حدیث شنید (سلامى؛ ابنحجر عسقلانى، همانجاها؛ براى مشایخ دیگر حدیثى او رجوع کنید به ابنحجر عسقلانى، همانجا؛ داوودى، ج ۱، ص ۴۲۷).

رحلت

او در ۷۴۱ در حلب درگذشت (ابنحجر عسقلانى، ج ۳، ص ۹۷ـ۹۸؛ نیز رجوع کنید به ابنقاضى شهبه، ج ۳، ص ۵۴).

آثار

خازن در زمینه هاى فقه، حدیث، تاریخ و تفسیر آثارى داشته است که ظاهراً جز تفسیر، باقى آثار وى موجود نیستند. او در فقه بر مذهب شافعى بود (رجوع کنید به ذهبى، ج ۱، ص ۲۹۲) و شرحى بر کتاب عمده الاحکامِ عبدالغنى مقدسى با عنوان عُدّها لاَفهام فى شرح عمده الاحکام نگاشت (داوودى، همانجا؛ زرکلى، ج ۵، ص ۵).

خازن در حوزه حدیث،

کتاب مقبول المنقول مِنْ عِلمى الجَدل والاصول را در ده جلد تألیف کرد (بغدادى، ج ۱، ستون ۷۱۸). او در این کتاب احادیث کتب ستّه، مُسند احمدبن حنبل، مُوطّأ مالک و سننِ دارْقُطنى را جمع آورى کرده است (ابن قاضى شهبه، ج ۳، ص ۵۴؛ ابنعماد، همانجا). به نوشته داوودى (همانجا)،

خازن کتاب مفصّلى در سیره نبوى تألیف کرده که ظاهرآ همان الروض و الحدائق فى تهذیب سیره خیرالخلائق است (رجوع کنید به بغدادى، همانجا) و احتمالا در دست محمدبن یوسف شامى صالحى (متوفى ۹۴۲) بوده است (رجوع کنید به شمس شامى، ج ۲، ص ۲۲۹).

مهمترین کتاب خازن در تفسیر قرآن،

لباب التأویل فى معانى التنزیل است (رجوع کنید به خازن، ج ۱، ص ۴). برخى نام این تفسیر را التأویل لمعالمالتنزیل ذکر کردهاند (رجوع کنید به ابنحجر عسقلانى؛ داوودى، همانجاها). تدوین این تفسیر که به نظر ذهبى (ج ۱، ص۲۷۵) در شمار تفاسیر به رأىِ جایز است، در سال ۷۲۵ خاتمه یافته است (سرکیس، ج ۱، ستون ۸۰۹). به گفته خازن (ج ۱، ص۳)، لباب التأویل گزیده تفسیر معالم التنزیل بغوى فرّاء* است.

لباب التأویل در بردارنده تفسیر تمامى قرآن است. خازن در آغاز هر سوره به مکى و مدنى بودن، وجه تسمیه و فضل آن، تعداد آیات، کلمات و حتى حروف آن اشاره کرده است (براى نمونه رجوع کنید به خازن، ج ۱،ص ۱۵، ۲۲). پس از آن، به معناى لغوى واژگان و سپس نقل احادیث پیامبر، صحابه و تابعین در تبیین مفاهیم آیات پرداخته است.

خازن (ج ۱، ص ۳ـ۴) چنانکه خود گفته، در گزینش مطالب تفسیر معالم التنزیل بغوى براى پرهیز از درازگویى، اَسناد روایات را حذف کرده و با ذکر علایمى براى جوامع حدیثى از آنها نقل حدیث کرده است. او (ج ۱، ص ۴) افزون بر حذف اسناد احادیث به شرح واژههاى غریب آنها پرداخته است.

همانند دیگر تفاسیر روایى، در تفسیر خازن اسرائیلیات* به چشم مى خورد که خازن اغلب بدون نقد، آنها را نقل کرده است (براى نمونه رجوع کنید به ذیل کهف: ۹ـ۱۰؛ نیز رجوع کنید به ابوشهبه، ص ۱۳۹). در مواردى نیز به ضعیف یا جعلى بودن این روایات اشاره کرده است (براى نمونه رجوع کنید به ذیل ص۲۴:ـ۲۵؛ نیز رجوع کنید به ذهبى، ج ۱، ص ۲۹۶).

از دیگر مشخصه هاى تفسیر خازن، توجه وى به آیات ناظر به اخبار تاریخى و غزوات پیامبر صلى اللّه علیه وآله وسلم است (براى نمونه رجوع کنید به ذیل احزاب: ۹، ۲۹؛ نیز رجوع کنید به ذهبى، ج ۱، ص ۲۸۹). خازن به مباحث فقهى نیز توجه کرده و گاه به تفصیل از برخى مسائل فقهى سخن گفته است (براى نمونه رجوع کنید به ذیل بقره: ۲۳۴، ۲۷۵؛ نیز رجوع کنید به ذهبى، ج ۱، ص ۲۹۸).

در اینگونه موارد به هنگام انتخاب رأى برگزیده، کوشش کرده است تا با استناد به روایتى، انتخاب خود را مستدل سازد (رجوع کنید به ذیل بقره: ۲۲۹). این تفسیر بارها همراه با تفاسیر دیگر چاپ شده و به طور مستقل نیز در بیروت (۱۴۱۵/ ۱۹۹۵) و نیز با تصحیح عبدالسلام محمدعلى شاهین (بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۴) منتشر شده است. محمدعلى قطب خلاصهاى از این تفسیر را با عنوان مختصر تفسیر القرآن الکریم للخازن المسمّى لبابَ التأویل فى معانى التنزیل (بیروت ۱۳۶۶ش/۱۹۸۷) به چاپ رسانده است.



منابع:

(۱) ابنحجر عسقلانى، الدرر الکامنه فى اعیان المائه الثامنه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۲) ابنعماد؛
(۳) ابنقاضى شهبه، طبقاتالشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیمخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰؛
(۴) محمد ابوشهبه، الاسرائیلیات و الموضوعات فى کتبالتفسیر، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
(۵) اسماعیل بغدادى، هدیهالعارفین، ج ۱، در حاجى خلیفه، کشفالظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۶) علىبن محمد خازن، تفسیرالخازن، المسمى لباب التأویل فى معانى التنزیل، چاپ عبدالسلام محمدعلى شاهین، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴؛
(۷) محمدبن على داوودى، طبقاتالمفسرین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۸) محمدحسین ذهبى، التفسیر و المفسرون، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛
(۹) خیرالدین زرکلى، الاعلام، بیروت ۱۹۸۹؛
(۱۰) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعربه، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
(۱۱) محمدبن رافع سلامى، تاریخ علماء بغداد، المسمى منتخب المختار، چاپ عباس عزاوى، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸؛
(۱۲) محمدبن یوسف شمس شامى، سبل الهدى و الرشاد فى سیره خیرالعباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علىمحمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳٫

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۴

زندگینامه خالد بن عبدالرحمان عطار

 خالد بن عبدالرحمان عطار، راوى امامى. کنیه اش ابوالهیثم بود. طوسى (ص ۱۹۸) او را در شمار اصحاب امام صادق علیهالسلام آورده، اما توثیق نکرده است. ابن داوود حلّى (ص ۸۷) و علامه حلّى (ص ۱۳۸) به نقل از ابن عقده از ابن نمیر او را با لفظ ثقهٌ ثقهٌ توثیق کرده اند (نیز رجوع کنید به تفرشى، ج ۲، ص ۱۸۷؛ اردبیلى، ج ۱، ص ۲۹۲)

 از اینرو متأخران درباره توثیق وى اختلاف نظر دارند. برخى با اعتماد به نقل ابنداوود حلّى و علامه حلّى او را ثقه (مامقانى، ج ۲۵، ص ۱۵۴ـ۱۵۵)، ممدوح (مجلسى، ص ۷۳) یا موثق (شوشترى، ج ۴، ص ۱۳۳) دانسته اند. برخى دیگر درباره این توثیق تردید کرده اند و اعتماد علامه حلّى و ابن داوود حلّى به ابن عقده و ذکر نام او در شمار موثقان را کافى ندانسته و با توجه به غیرشیعه بودن و عدم وثاقت ابن نمیر، توثیق وى را بى ثمر شمرده اند (رجوع کنید به خویى، ج ۷، ص۳۰؛ مامقانى، ج ۲۵، ص ۱۵۳، پانویس ۲، ص ۱۵۵، پانویس) و در نتیجه او را مجهول (جزائرى، ج ۳، ص ۴۴۷؛ جواهرى، ص ۲۰۶) یا ضعیف (مامقانى، ج ۲۵، ص ۱۵۵، پانویس) خوانده اند.

فرد دیگرى با همین نام و کنیه در کتب رجالى اهل سنّت ملقب به عبدى و کوفى یافت مىشود. برخى این دو را یکى تلقى کرده و ذیل یک عنوان آوردهاند (رجوع کنید به شوشترى، همانجا؛ شبسترى، ج ۱، ص۵۱۰).

از این فرد در زمره راویان ضعیف اهل سنّت یاد شده (رجوع کنید به عقیلى، سفر۲، ۸؛ ابنحِبّان، ج ۱، ص ۲۸۱؛ ذهبى، ج ۱، ص ۶۳۴) که از سماکبن حرب نقل حدیث کرده و اسحاق بن فرات مصرى شاگردش بوده است (رجوع کنید به عقیلى؛ شوشترى، همانجاها).

از آنجا که در کتب رجالى شیعه هیچیک از این جزئیات درباره خالدبن عبدالرحمان شیعى نیامده است، احتمال اتحاد این دو ضعیف به نظر مى رسد. همچنین برخى از رجالیان اهل سنّت خالدبن عبدالرحمان عطار کوفى را با خالدبن عبدالرحمان خراسانى (درباره او رجوع کنید به ابنعدى، ج ۳، ص ۳۶ـ۳۹) یکى انگاشته اند (رجوع کنید به همان، ج ۳، ص۴۰؛ ابونعیم اصفهانى، ص ۷۷؛ نیز رجوع کنید به ابن حجر عسقلانى، ج ۳، ص۹۰) که نادرست است (براى تفصیل بیشتر در این باره رجوع کنید به مِزّى، ج ۸، ص ۱۲۳، پانویس ۴).

در مورد شاگردان یا مشایخ خالد سند دقیقى در دسترس نیست، جز آنکه نام وى در زمره کسانى آمده است که از یحیى بن سَلَمه نقل حدیث کردهاند (رجوع کنید به همان، ج ۳۱، ص ۳۶۲؛ طبسى، ص ۴۳۸).



منابع:

(۱) ابنحِبّان، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۵ـ ۱۹۷۶؛
(۲) ابنحجر عسقلانى، کتاب تهذیبالتهذیب، (بیروت )۱۴۰۴/ ۱۹۸۴؛
(۳) ابنداوود حلّى، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم (بىتا.)؛
(۴) ابنعدى، الکامل فى ضعفاء الرجال، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۵) ابونعیم اصفهانى، کتاب الضعفاء، چاپ فاروق حماده، مغرب: دارالبیضاء، (بىتا.)؛
(۶) محمدبن على اردبیلى، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، قم : مکتبه المحمدى، (بىتا.)؛
(۷) مصطفىبن حسین تفرشى، نقدالرجال، قم ۱۴۱۸؛
(۸) عبدالنبىبن سعدالدین جزائرى، حاوى الاقوال فى معرفه الرجال، (قم )۱۴۱۸؛
(۹) محمد جواهرى، المفید من معجم الرجال الحدیث، قم ۱۴۲۴؛
(۱۰) خویى؛
(۱۱) محمدبن احمد ذهبى، میزان الاعتدال فى نقدالرجال، چاپ على محمد بجاوى، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۱۲) عبدالحسین شبسترى، الفائق فى رواه و اصحاب الامام الصادق علیهالسلام، قم ۱۴۱۸؛
(۱۳) شوشترى؛
(۱۴) محمدجعفر طبسى، رجال الشیعه فى اسانید السنه، قم ۱۳۷۸ش؛
(۱۵) محمدبن حسن طوسى، رجال الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۶) محمدبن عمرو عقیلى، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطى امین قلعجى، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸؛
(۱۷) حسنبن یوسف علامه حلّى، خلاصه الاقوال فى معرفه الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (قم) ۱۴۱۷؛
(۱۸) عبداللّه مامقانى، تنقیح المقال فى علم الرجال، چاپ محیىالدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ ؛
(۱۹) محمدباقربن محمدتقى مجلسى، الوجیزه فى الرجال، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۲۰) یوسفبن عبدالرحمان مِزّى، تهذیب الکمال فى اسماءالرجال، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲٫

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۴ 

زندگینامه میرزا فضل اللّه خاورى شیرازى(متوفی۱۲۶۶ه ق)

 خاورى شیرازى، میرزا فضلاللّه، مورخ و شاعر دوره قاجار و مؤلف تاریخ ذوالقرنین. وى در دهه ۱۱۹۰ در شیراز به دنیا آمد. پدرش میرزا عبدالنبى شریفىحسینى و مادرش، دختر آقامحمدهاشم ذهبى و نوه دخترى سید قطبالدین (از عرفاى فرقه ذهبیه) بود (فسائى، ج ۲، ص ۹۴۵؛ دیوانبیگى، ج ۱، ص ۵۳۵).

هنگامى که حسینعلى میرزا فرمانفرما، پسر فتحعلى شاه، در ۱۲۱۴ حاکم فارس شد، خاورى شیرازى به عنوان ندیم مخصوص همراه او شد (رجوع کنید به دیوانبیگى، ج ۱، ص ۵۳۶). خاورى در ۱۲۱۹ براى بازپسگیرى املاک موروثىاش به تهران رفت و با میرزا محمدشفیع، صدراعظم وقت، ملاقات کرد. صدراعظم او را به شاه معرفى نمود و از آن هنگام تا فوت صدراعظم (۱۲۳۴)، خاورى در تهران دبیر رسائل و منشى دیوان صدارت بود (خاورى شیرازى، ۱۳۸۰ش، ج ۱، ص ۶؛ نیز رجوع کنید به دیوانبیگى، همانجا، که مدت اقامت او را در تهران تا ۱۲۳۴، پانزده سال دانسته است؛ قس زرگرىنژاد، ۱۳۷۷ش، ص :۳ ده سال).

پس از فوت میرزا محمدشفیع، خاورى شیرازى به عنوان وزیر محمودمیرزا، پسر فتحعلىشاه، به نهاوند رفت. ظاهرآ خاورى به اصرار شاه این مأموریت را پذیرفته بود (رجوع کنید به خاورىشیرازى، ۱۳۸۰ش، ج ۱، ص ۷). محمودمیرزا در ۱۲۴۱ به حکومت لرستان گمارده شد (اعتضادالسلطنه، ص ۲۰۴). به گفته خاورىشیرازى (۱۳۸۰ش، ج ۲، ص ۹۸۷) محمودمیرزا دوبار به جان او سوءقصد کرد.

پس از محمودمیرزا، برادرش همایونمیرزا، حاکم نهاوند شد. او نیز همچون محمودمیرزا با مردم بدسلوک بود.در زمان حکومت او، اموال خاورى را غصب کردند و خودش را نیز هفت ماه در قلعه روئیندز ــکه محمودمیرزا آن را ساخته بودــ حبس کردند (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۶۹۸)، زیرا محمودمیرزا و همایونمیرزا با شیخ على میرزا، برادر ناتنى آنان و حاکم ملایر، اختلاف داشتند و چون خاورى با محمدحسن شیرازى، وزیر شیخ على میرزا، نسبت فامیلى داشت، خاورى متهم به همراهى با حاکم ملایر شد (رجوع کنید به همانجا؛ اعتضادالسلطنه، ص ۲۰۹؛ زرگرىنژاد، همانجا).

خاورى پس از هفت ماه موفق به فرار شد و به قریه آوَرزَمان ملایر پناه برد. سپس با خانوادهاش به قریه چوبینِ (دولتآباد کنونى) ملایر و مقرّ شیخعلى میرزا رفت و حدود دوازده روز در خانه محمدحسن شیرازى اقامت کرد. سپس، شیخعلى میرزا او و خانوادهاش را با سکههاى طلا و نقره و اسب و استر و غیره به سلطانآباد کزّاز (اراک کنونى) و خدمت غلامحسینخان سپهدار، داماد شاه، فرستاد. پس از آن در جمادىالاولى ۱۲۴۴، خاورى به قم رفت و موفق به دیدار شاه شد، که به آن شهر رفته بود (رجوع کنید به خاورى شیرازى، ۱۳۸۰ش، ج ۲، ص ۶۹۷ـ۶۹۹).

پس از آن، خاورى بار دیگر به تهران بازگشت و منصب ملفوفهنگارى (نگارش فرمان شاه با مهر کوچک و بدون ثبت) را به عهده گرفت (همان، ج ۲، ص ۷۰۰). ظاهرآ خاورى پیش از آن نیز چنین شغلى داشته و تا ۱۲۵۱ این شغل را ادامه داده است. اطلاع دیگر از وى مربوط به سال ۱۲۵۴ است که مشغول تألیف تذکره خاورى بود (رجوع کنید به همانجا؛ همو، ۱۳۷۹ش، ص ۱۳۵).

رحلت

در الذریعه آقابزرگ طهرانى (ج ۹، قسم ۱، ص ۲۸۸) به زنده بودن خاورى شیرازى تا ۱۲۶۳ اشاره شده و در فهرست کتابهاى خطى کتابخانه ملى ملک تاریخ فوت او ۱۲۶۶ ذکر گردیده است (افشار و دانشپژوه، ص ۳۸۶ مکرر). وى در شیراز فوت کرد و در همانجا نیز به خاک سپرده شد (خاورىشیرازى، ۱۳۸۰ش، ج ۱، مقدمه افشارفر، ص سىوپنج).

آثار

خاورى شیرازى آثارى از خود به جاى گذاشته که مهمترین آنها،

تاریخ ذوالقرنین، مشتمل بر دو جلد و یک خاتمه است. جلد اول نامه خاقان و جلد دوم رساله صاحبقران نام دارد. جلد اول حاوى شرح اصل و نسب طایفه قاجار و حوادث ۱۲۱۲ تا ۱۲۴۲ است. جلد دوم از وقایع ۱۲۴۲ آغاز و به مرگ فتحعلىشاه و جلوس محمدشاه (۱۲۵۰) و وقایع ۱۲۵۱ پایان مىیابد (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۹). خاتمه کتاب نیز به نام «خاتمه روزنامچه همایون» شامل اخلاق و صفات فتحعلى شاه، ذکر زنان و رامشگران، فرزندان و بستگان وى است. خاورى در آوردن خاتمه از محمدصادق وقایعنگار مروزى تقلید کرده است. هدایت و سپهر با اندک تفاوتى، این قسمت کتاب تاریخ ذوالقرنین را در انتهاى کتابهاى خود آورده اند (زرگرىنژاد، ۱۳۷۷ش، ص ۴). خاورى این کتاب را به درخواست فتحعلى شاه نوشت.

پیش از وى، محمدصادق وقایعنگار مروزى در تاریخ جهانآرا و میرزا محمدرضى تبریزى در زینت التواریخ به ثبت وقایع سلطنت فتحعلى شاه مبادرت کرده بودند. با اینکه تاریخ جهان آرا شامل حوادث ۳۶ سال سلطنت فتحعلى شاه است، نثر پیچیده و نیز اختصار وقایع و حتى افتادگى بسیارى از رویدادها در تاریخ جهانآرا سبب شد تا شاه از خاورى شیرازى بخواهد که کتابى در تاریخ قاجار، با انشایى ساده و عباراتى به دور از تکلف بنویسد (همانجا؛ همو، ۱۳۸۰ش، ص ۲۱۹). زینتالتواریخ نیز تنها ده سال از حوادث سلطنت فتحعلى شاه را در برداشت (خاورى شیرازى، ۱۳۸۰ش، ج ۱، ص ۸).

تاریخ ذوالقرنین از کاملترین منابع صدر قاجار محسوب مى شود. به لحاظ سادهنویسى و درج غالب رویدادهاى دوره فتحعلىشاه، هیچ اثرى به پاى آن نمىرسد. تقریبآ تمام مورخان بعد از خاورى در دوره قاجار، شیوه نگارش او را در پیراستگى کلام از صنایع لفظى و معنوىِ آزار دهنده مورد استفاده قرار داده اند.

این کتاب منبع اصلى تاریخنویسان دوره ناصرى (حک: ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳)، از جمله اعتضادالسلطنه در اکسیرالتواریخ و خورموجى در تألیف حقایق الاخبارناصرى بوده است (زرگرى نژاد، ۱۳۷۷ش، همانجا؛ همو،۱۳۸۰ش، ص ۲۲۲، ۲۳۲). تاریخ ذوالقرنین نخستینبار در ۱۳۸۰ش با تصحیح ناصر افشارفر در تهران به چاپ رسید. چاپ دیگرى از بخشى از تاریخ ذوالقرنین، مربوط به دوره دوم جنگهاى ایران و روس به ضمیمه مآثر سلطانیه، به تصحیح غلامحسین زرگرىنژاد در ۱۳۸۳ش در تهران منتشر شده است.

خاورى شیرازى شعر نیز مى سرود و خاورى تخلص مى کرد (خاورى شیرازى، ۱۳۸۰ش، ج ۱، ص ۶؛ قس هدایت، ج ۲، بخش ۱، ص :۲۸۵ خاور شیرازى). دیوان اشعار او با عنوان مهرخاورى شامل پانزده هزار بیت قصیده و غزل است (خاورى شیرازى، ۱۳۸۰ش، ج ۱، ص ۹). پس از سرودن این دیوان، خاورى به تألیف تاریخ ذوالقرنین پرداخته است (همانجا). آثار دیگر خاورى دیوان یوسف و زلیخا شامل هفتاد هزار بیت (آقابزرگ طهرانى، همانجا) و تذکره خاورى است.

این تذکره در اخلاق و رفتار فتحعلى شاه، زنان، فرزندان، نوهها و سایر بستگان اوست، در سه باب و هشت فصل. این کتاب در ۱۳۷۸ش به تصحیح میرهاشم محدث در زنجان منتشر شد. خاورى شیرازى (۱۳۸۰ش، ج ۲، ص ۹۳۷) همچنین خبر از تألیف تاریخ جدیدى درباره حوادث سلطنت محمدشاه (۱۲۵۰ـ ۱۲۶۴) داده که گویا آن را به اتمام نرسانده است. فسائى (ج ۲، ص ۹۴۶، پانویس ۲) و زرگرىنژاد (۱۳۷۷ش، ص ۵) آثار بسمل شیرازى را که هدایت در مجمع الفصحا (ج ۲، بخش ۱، ص ۱۸۲) ذکر کرده است، به خاورى شیرازى نسبت داده اند.



منابع :
 

(۱)آقا بزرگ طهرانى؛
(۲) علیقلىبن فتحعلى اعتضادالسلطنه، اکسیر التواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال ۱۲۵۹ق، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۰ش؛
(۳) ایرج افشار و محمدتقى دانشپژوه، فهرست کتابهاى خطى کتابخانه ملى ملک، ج ۲، تهران ۱۳۵۴ش؛
(۴) فضلاللّهبن عبدالنبى خاورىشیرازى، تاریخ ذوالقرنین، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش؛
(۵) همو، تذکره خاورى، یا، خاتمه روزنامچه همایون، چاپ میرهاشم محدث، زنجان ۱۳۷۹ش؛
(۶) احمد دیوانبیگى، حدیقهالشعراء، چاپ عبدالحسین نوائى، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش؛
(۷) غلامحسین زرگرىنژاد، «تاریخ ذوالقرنین: متنى مهم درباره صدر تاریخ قاجاریه و میرزافضلاللّه خاورى شیرازى»، کتابماهتاریخوجغرافیا، سال۲، ش ۱ (آبان ۱۳۷۷)؛
(۸) همو، «خاورى شیرازى و تثبیت مکتب تاریخنویسى استرآبادى»، تاریخ، سال ۲، ش ۱ (۱۳۸۰ش)؛
(۹) حسنبن حسن فسائى، فارسنامه ناصرى، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران ۱۳۶۷ش؛
(۱۰) رضاقلى بن محمدهادى هدایت، مجمع الفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ش.

دانشنامه جهان اسلام  جلد  ۱۶

زندگینامه حکیم فضل امام خیرآبادی(متوفی۱۲۴۴ه ق)

فضل امام خیرآبادی، عالم و حکمت شناس و مؤلف هندی قرن سیزدهم. وی فرزند محمد ارشد هرگامی بود. نسبتش به شیرملک‌بن عطا ملک می‌رسد که در ناحیه ای از ایران حکومت داشت. جدّ اعلای شیر ملک، به قولی، خلیفه عمر بوده است (رجوع کنید به حسنی، ج۷، ص ۳۸۳؛ د. اردو، ذیل فضل امام)؛ البته در صحت این نسب نامه و از نسل عمر بودن فضل امام تردید وجود دارد (رجوع کنید به ثبوت، ص۱۴۱ پانویس۲؛ ص۲۸۷ پانویس۱). پدر فضل امام، مردی نیک بود و با مولانا احمدالله محدّث خیرآبادی، که از مدرسان شرح الهدایه ملاصدرا بود، بیعت کرد( د. اردو، همانجا).

فضل امام تحصیلات رسمی را در خیرآباد نزد سید عبدالواجد کرمانی خیرآبادی به پایان رساند (رحمان‌علی، ص۱۳۶؛ د. ا ردو، همانجا). بنابه گزارش اختر راهی (ص ۱۹۰)، او از محضر ملامحمد ولی فرنگی محلی نیز بهره‌مند شد و در علوم و فنون گوناگون به استادی رسید. وی در طریقت با شاه‌صلاح‌الدین گوپاموی بیعت کرد.

فضل امام از مدرسان و مروّجان علوم عقلی بود و در منطق و حکمت از همۀ معاصران خود برتر شمرده می‌شد (رحمان‌علی، ص۱۶۲). برخی گفته اند که از فقه و حدیث چندان بهره‌ای نداشته است (رجوع کنید به حسنی، همانجا). فرزند او فضل حق، صدرالدین دهلوی متخلص به آزرده*، و شاه غوث علی پانی پتی از شاگردان او بودند (حسنی، ج۷، ص ۲۲۶؛ اختر راهی، ص ۱۹۱).

رحلت

فضل امام در دهلی به مناصب مهم حکومتی، از جمله صدرالصدور، نایل شد (سامرایی، ص۶۵۹). وی در اواخر عمر در زادگاه خود، خیرآباد، اقامت گزید. او در ۱۲۴۴ درگذشت. غالب، شاعر پارسی‌گوی مشهور هند، قطعه شعری فارسی به عنوان مرثیه و مادّه تاریخ وفات او سرود (د. اردو، همانجا).

آثار

برخی از آثار او عبارت اند از:

المرقاه المیزانیه، در منطق، که رسالۀ درسی بود و نوادۀ او عبدالحق آن را شرح کرده و به اردو نیز ترجمه شده است‌؛

تشحیذالاذهان فی شرح بدیع المیزان، در منطق؛

شرح یا حاشیه بر افق المبین میرداماد؛

تلخیص شفای ابن‌سینا؛

آمدنامه، در دستور زبان فارسی؛

نخبه‌السیر، در تاریخ پادشاهان؛

خلاصه‌التواریخ؛

و تراجم‌الفضلا، به فارسی، مشتمل بر زندگینامۀ علما و فضلای منطقۀ او در لکهنو. این کتاب با ترجمۀ انگلیسی آن به قلم بزمی انصاری، در۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۶ در کراچی به چاپ رسید‌ه است (اختر راهی، ص ۱۹۳؛ د. اردو، همانجا؛ منزوی، ج۱۰، ص۱۳۴ـ۱۳۶).



منابع :
(۱) ای ـ ایس انصاری [واداره]، ذیل «فضل امام» در اردو دایره‌المعارف اسلامیه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ۱۹۸۹؛
(۲) اختر راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، لاهور ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸؛
(۳) اکبر ثبوت، فیلسوف شیرازی در هند، تهران ۱۳۸۰؛
(۴) عبدالحی‌بن فخرالدین الحسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، حیدر آباد دکن ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹؛
(۵) یونس سامرایی، علماء العرب فی شبه القاره الهندیه،بغداد ۱۹۸۶؛
(۶) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد۱۳۶۷ش/ ۱۴۹۸/ ۱۹۸۸؛
(۷) رحمان‌علی ناروی، تذکره علمای هند ( تحفه الفضلاء فی تراجم الکملاء)، لکهنو ۱۳۱۲/۱۸۹۳٫
/ اکبر ثبوت /

 

 دانشنامه جهان اسلام جلد  ۱۶ 

زندگینامه عبدالکریم محمود خطیب(متوفی۱۳۶۴ش)

 خطیب، عبدالکریم محمود، متفکر و مفسر معاصر مصرى. در ۱۲۸۹ش/۱۹۱۰ در یکى از روستاهاى استان سوهاج مصر متولد شد (محمد خیر رمضان یوسف، ۱۴۲۲، ج ۱، ص ۳۱۷؛ الموسوعهالمیسره، ج ۲، ص ۱۲۸۹؛ قس رضوى، ۱۴۱۸الف، ص ۷۳؛ همو، ۱۴۱۸ب، قسم ۱، ص ۳۳۴؛ ایازى، ص ۳۲۳ که این تاریخ را به خطا ۱۹۲۰ آوردهاند).

خطیب آموزش خود را با حفظ قرآن در مکتب آغاز کرد و پس از آن به مدرسه رفت و تا مقطع دیپلم را در محل تولد خود ماند. وى در ۱۳۰۷ش/۱۹۲۸ به عنوان معلم ابتدایى مشغول به کار شد. چند سال بعد حمایت مالى (بورس) دارالعلوم را به دست آورد و در ۱۳۱۶ش/۱۹۳۷ در مقطع کاردانى از این مرکز فارغ التحصیل شد (محمد خیر رمضان یوسف، همانجا). در ۱۳۲۵ش/ ۱۹۴۶ على عبدالرازق، وزیر اوقاف وقت مصر، خطیب را به سمت معاون پارلمانى و مدیر روابط عمومى وزارت اوقاف منصوب کرد (همانجا؛ قس رضوى ۱۴۱۸الف، همو، ۱۴۱۸ب، همانجاها که این تاریخ را ۱۹۵۳ ذکر کرده است).

در ۱۳۳۸ش/ ۱۹۵۹، در دوران وزارت احمد حسن باقورى، خطیب به همراه چند تن از کارمندان عالى رتبه این وزارتخانه به اتهام شهادت کذب برضد وزیر، دستگیر و چند ماه زندانى و پس از آزادى به انفصال از خدمات دولتى محکوم شد (محمد خیر رمضان یوسف، همانجا).

پس از انفصال از خدمات دولتى، خطیب وقت خود را به مطالعه و پژوهش اختصاص داد و با تکمیل پژوهش هاى قبلى خود، تألیفات بسیارى در زمینههاى مختلف مذهبى و ادبى عرضه کرد و در سخنرانیها و میزگردهاى صدا و سیماى مصر شرکت جست. وى از ۱۳۵۳ش/۱۹۷۴ به دعوت دانشکده الهیات ریاض در این دانشکده مشغول تدریس شد و دانشجویان بسیارى را تربیت کرد.

رحلت

خطیب در ۱۳۶۴ش/۱۹۸۵ درگذشت (محمد خیر رمضان یوسف، ۱۴۲۲، همانجا؛ همو، ۱۴۱۸، ص ۳۲۰ـ۳۲۱).

آثار

از خطیب بالغ بر پنجاه عنوان کتاب در موضوعات مختلف برجاى مانده است، از جمله

اعجازالقرآن،

القصص القرآنى (بیروت ۱۹۷۵)؛

المسیح فى التورات و الانجیل و القرآن (قاهره ۱۳۸۵)؛

القضاء و القدر بین الفلسفه و الدین؛

المهدىالمنتظر و من ینتظرونه (قاهره ۱۹۸۰)؛

و نشأهالتصوف؛

على بن ابى طالب بقیه النبوه و خاتم الخلافه (بیروت ۱۹۷۵؛

براى فهرست آثار او رجوع کنید به محمد خیر رمضان یوسف، ۱۴۲۲، ج ۱، ص ۳۱۸؛ همو، ۱۴۱۸، ص ۳۲۱).

مهمترین اثر وى

التفسیرالقرآنى للقرآن است. این کتاب تفسیر کل قرآن است و در شانزده جلد (هشت جلد) منتشر شده است. مؤلف در آغاز هر سوره درباره مکّى یا مدنى بودن، تعداد آیات، کلمات، حروف و اسامى دیگر آن سوره بحث کرده است. وى در تفسیر آیات به خود قرآن توجه دارد و با تدبر در آیات، دریافت خود را درباره آنها بیان مى کند و از ذکر اقوال گوناگون مفسران مى پرهیزد (رجوع کنید به خطیب، ۱۳۸۶، ج ۱، جزء۱، ص ۱۱ـ۱۲).

او در این راه از محمد عبده* متأثر است (محتسب، ص ۷۴، ۲۱۴). با این حال، در مواردى به نقل قول از منابعى چون تفسیر بیضاوى، مجمعالبیان طبرسى و آثار محمداقبال لاهورى پرداختهاست (رجوع کنید به خطیب، ۱۳۸۶، ج ۱، جزء۱، ص ۶۲ـ۶۴، ۷۳ـ۷۷). وى در تفسیر هر آیه از آیات مشابه در دیگر سوره ها نیز بهره جسته است (براى نمونه رجوع کنید به ذیل حمد: ۲، ۵؛ بقره: ۷، ۳۴؛ آلعمران: ۵۹، ۸۲).

خطیب به مباحث لغوى و نحوى نیز پرداخته است، اما بلاغت قرآن را برتر از آن دانسته که در قالب قیاسها و استنتاجات نحویون محدود شود (رجوع کنید به ذیل بقره: ۱۷). با اینکه خطیب منافاتى میان آیات قرآن و علم جدید نمىبیند، اما با تفسیر علمى با احتیاط برخورد کرده و معتقد است که قرآن نه کتاب علمى که کتاب هدایت است (رجوع کنید به ذیل بقره: ۲۹، ۳۵؛ نیز رجوع کنید به همو، ۱۳۹۵، کتاب ۱، ص ۳۵ـ۳۶). وى قصص قرآن را واقعى مىداند و با خیالى و اسطورهاى پنداشتن این قصص مخالف است (۱۳۸۶، ذیل بقره: ۲۵۹) و از اینرو به مخالفت با طه حسین* و محمداحمد خلفاللّه* مىپردازد (محتسب، ص۸۰).

وى به عهدین نیز توجه داشته و به آن استشهاد کرده است (براى نمونه رجوع کنید به خطیب، ۱۳۸۶، ذیل آلعمران: ۴۸، ۵۵). خطیب با مقایسه سوره حمد با دعایى از انجیل متى، شباهت میان آنها را ناشى از یکى بودن منشأ آنها و پیوند مستحکم میان ادیان الهى مىداند که تحریف کتابهاى دیگر ادیان باعث دورى و ناسازگارى این کتابها با قرآن شده است (رجوع کنید به همان، ج ۱، جزء۱، ص ۲۱ـ۲۲).

وى وقوع نسخ در قرآن را نپذیرفته (رجوع کنید به همان، ذیل بقره:۱۰۶) و به نقد آراى مفسران درباره نسخ در برخى از آیات پرداخته است (براى نمونه رجوع کنید به همان، ذیل بقره: ۲۴۰؛ حج: ۵۲). او در بررسى آیات گاه به سبب نزول آیه مىپردازد (رجوع کنید به همان، ذیل احزاب: ۹) و در مواردى آنها را نقد و در صحت آنها تردید کرده است (براى نمونه رجوع کنید به همان، ذیل آلعمران: ۱۶۱؛ حج: ۵۲). او به تناسب میان سورهها توجه دارد (براى نمونه رجوع کنید به همان، ج ۵، جزء ۱۷، ص ۸۴۵، ج ۶، جزء۲۱، ص ۵۹۸، ۶۳۲).

همچنین به مباحث فلسفى و کلامى نیز مى پردازد (براى نمونه رجوع کنید به همان، ذیل انبیاء: ۳۵؛ مؤمنون: ۱۱۵).

از دیگر آراى وى اینهاست:

رد تناسخ ارواح،

انکار شق القمر،

انکار شق الصدر پیامبراکرم صلى اللّه علیه وآله وسلم و اعتقاد به برپایى قیامت در وجود انسان و نه در عالم و نیز انکار خروج مهدى، مسیح و دجال (رجوع کنید به الموسوعهالمیسره، ج ۲، ص ۱۲۹۳ـ ۱۲۹۹).

حمودبن عبداللّه تویجرى کتاب اقامه البرهان فىالرد على من انکر خروج المهدى و الدجال و نزولالمسیح فى آخر الزمان را در رد نظر خطیب در اینباره نوشته است (رجوع کنید به تویجرى، ص ۳، ۲۰، ۲۴ـ۲۵).

ابوضیف مدنى کتابى درباره شرححال خطیب به رشته تحریر درآورده (محمد خیر رمضان یوسف، ۱۴۲۲، ج ۱، ص ۳۱۷) و محمد دخلاللّه کتاب منهجالتفسیر القرآنى للقرآن لعبد الکریم الخطیب را درباره تفسیر خطیب نگاشته است (براى بخشهایى از این کتاب رجوع کنید به الموسوعهالمیسره، ج ۲، ص ۱۲۹۱ـ۱۳۰۰).



منابع :

(۱) محمدعلى ایازى، المفسرون: حیاتهم و منهجهم، تهران ۱۴۱۴؛
(۲) حمودبن عبداللّه تویجرى، اقامه البرهان فىالرد على منانکر خروج المهدى و الدجال و نزول المسیح فى آخرالزمان، ریاض ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛
(۳) عبدالکریم خطیب، اعجاز القرآن: الاعجاز فى دراسات السابقین، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛
(۴) همو، التفسیرالقرآنى للقرآن، ]قاهره ?۱۳۸۶/ ۱۹۶۷[؛
(۵) مرتضى رضوى، آراء علماء مصرالمعاصرین حولالشیعه الامامیه، بیروت ۱۴۱۸الف؛
(۶) همو، مع رجالالفکر فى القاهره، بیروت ۱۴۱۸ب؛
(۷) عبدالمجید عبدالسلام محتسب، اتجاهات التفسیر فىالعصرالراهن، عَمّان ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
(۸) محمد خیر رمضان یوسف، تتمهالاعلام للزرکلى، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۹) همو، تکمله معجمالمؤلفین، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
(۱۰) الموسوعهالمیسره فى تراجم ائمه التفسیر و الاقراء و النحو و اللغه، جمع و اعداد ولیدبن احمد حسین زبیرى و دیگران، منچستر: مجلهالحکمه، ۱۴۲۴/۲۰۰۳٫

 دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶ 

زندگینامه حسین خلخالى(متوفی۱۰۱۴ه ق)

 خلخالى، حسین بن حسن حسینى، از دانشمندان حنفى‌مذهب قرن دهم و یازدهم. کحّاله (ج ۳، ص ۲۲۱، ۳۱۹) دوبار و با دو نام مختلف شرح‌حال او را ذکر کرده است. درباره زندگى خلخالى (منسوب به خلخال) اطلاع چندانى در دست نیست. تاریخ ولادت وى در منابع ذکر نشده است. آقابزرگ طهرانى در الذریعه (ج ۶، ص ۴۱)، با توجه به زمان کتابت دو اثر وى، وفات او را بعد از ۱۰۲۴ دانسته است. با این همه، بیشتر منابع تاریخ وفاتش را ۱۰۱۴ ذکر کرده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به حاجى‌خلیفه، ج ۱، ستون ۸۸۸؛ بروکلمان،>ذیل<، ج ۲، ص ۵۹۱؛ قس حاجى‌خلیفه، ج ۱، ستون ۵۱۶، که وفات خلخالى را حدود ۱۰۳۰ ذکر کرده است).

خلخالى نزد حبیب‌اللّه باغنوى شیرازى* (متوفى ۹۹۴) تحصیل کرد و با یوسف‌بن محمدجان قراباغى (متوفى بعد از ۱۰۳۰) هم عصر بود (محبّى، ج ۲، ص ۱۲۲؛ تربیت، ص ۱۱۶ـ۱۱۷). از شاگردان وى باید از عبدالکریم‌بن سلیمان‌بن عبدالوهاب کورانى یاد کرد (رجوع کنید به محبّى، همانجا). خلخالى در مناظره و نقد، توانایى خاصى داشت (رجوع کنید به تربیت، ص ۱۱۷). همچنین گفته شده که وى از برخى عقاید تشیع، همچون عصمت امامان علیهم‌السلام، انتقاد کرده است (رجوع کنید به میرحامد حسین، ج ۴، ص ۲۶۶ و پانویس ۲).

وى در حوزه‌هاى گوناگون علوم اسلامى، همچون کلام، تفسیر، منطق، نجوم و نحو، صاحب‌نظر بوده و آثار متعددى از او به جا مانده‌است.

از جمله آثار کلامى وى

حاشیه بر شرح العقاید العضدیه است (رجوع کنید به کحّاله، همانجا؛ زرکلى، ج ۲، ص ۲۳۵). وى این کتاب را در رد کتابى از یوسف‌بن محمدجان قراباغى نگاشت. قراباغى رساله دیگرى در رد حاشیه خلخالى نوشت و خلخالى بر آن نیز ردیه‌اى نگاشت. از این ردیه اخیر خلخالى نسخه‌هاى متعددى موجود است (رجوع کنید به تربیت، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۱۲۵؛ همو، ۱۴۴۱، ص ۱۶۶؛ المکتبه‌الازهریه، ج ۳، ص۱۵۰).

آثار دیگر وى عبارت‌اند از:

حاشیه على رساله اثبات الواجبِ دوانى (رجوع کنید به تربیت؛ بروکلمان، همانجاها؛ جبورى، ج ۲، ص ۱۴۳؛ قس محبّى، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱۱، ص ۱۱، که اثبات‌الواجب را از آثار او دانسته‌اند)،

رساله فى المبدأالاوّل و صفاته (رجوع کنید به بغدادى، ج ۱، ص ۳۲۱؛ اردلان جوان، ج ۱، ص ۴۷۷) و

حاشیه بر شرح تجرید (بروکلمان، همانجا).

خلخالى، در باب منطق،

حاشیه‌اى بر شرح دوانى بر تهذیب‌المنطقِ تفتازانى دارد که آن را براى فرزندش، برهان‌الدین محمد، نوشته است (رجوع کنید به حاجى‌خلیفه، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۴۱؛ همو، ۱۴۱۱، همانجا).

در تفسیر قرآن نیز حاشیهٌ عَلى اَنوارِالتنزیلِ بیضاوى را نوشته که نسخه‌هاى متعددى از آن موجود است (رجوع کنید به حاجى‌خلیفه، ج ۱، ستون ۱۹۲؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳؛ اردلان جوان، همانجاها؛ جبورى، ج ۱، ص ۹۳).

حاشیهٌ عَلى حاشیهِ العصام على تفسیرِ البیضاوى را نیز از آثار او دانسته‌اند (رجوع کنید بهمحبّى؛ کحّاله، همانجاها)؛

احتمالا این‌دو نام از آنِ یک اثر است که در منابع با دو نام از آنها یاد شده است.

آثار خلخالى در هیئت و نجوم عبارت‌اند از

شرح‌الدائره الهندیه فى تحقیقِ وَقتِالزَّوال فى تفسیر قوله تعالى «لِدُلُوکِ الشَّمسِ (اسراء: ۷۸)»؛

و طریق معرفه وقت‌الزوال و سمت‌القبله بالأدلّه الهندسیه (زرکلى؛ بروکلمان، همانجاها).

خلخالى همچنین در علم نحو

شرحى بر کافیه ابن‌حاجب نگاشته است (رجوع کنید به بروکلمان؛ کحّاله، همانجاها).



منابع :

(۱)محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف‌الشیعه، چاپ على‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام‌الشیعه: الروضه النضره فى علماءالماه الحادیه عشره، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛
(۳) على اردلان جوان، فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش؛
(۴) اسماعیل بغدادى، هدیه‌العارفین، ج ۱، در حاجى‌خلیفه؛
(۵) محمدعلى تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ش؛
(۶) عبداللّه جبورى، فهرس‌المخطوطات العربیّه فى مکتبه الأوقاف العامه فى بغداد، بغداد ۱۳۹۳ـ۱۳۹۴/۱۹۷۳ـ۱۹۷۴؛
(۷) حاجى‌خلیفه؛
(۸) خیرالدین زرکلى، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹؛
(۹) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت [.بى‌تا]؛
(۱۰) محمدامین‌بن فضل‌اللّه محبّى، خلاصه الاثر فى اعیان‌القرن الحادى‌عشر، ]قاهره[ ۱۲۸۴؛
(۱۱) المکتبه‌الازهریه، فهرس‌الکتب الموجوده بالمکتبه الازهریه، قاهره ۱۳۶۴ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۵ـ۱۹۴۹؛
(۱۲) میرحامد حسین، خلاصه عبقات الانوار فى امامه الائمه الاطهار، بقلم على حسینى میلانى، قم ۱۴۰۴ـ۱۴۰۸؛
(۱۳) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden1943-1949, Supplementband,1937-1942.

 دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶ 

زندگینامه خالد بن ابى کریمه« مدائنى»

خالد بن ابى کریمه، راوى امامى. کنیه اش ابوعبدالرحمان (بخارى، ج ۲، قسم ۱، ص ۱۶۸؛ ابن ابى حاتم، ج ۳، ص ۳۴۹؛ ابن حِبّان، ج ۶، ص ۲۶۲) و اسم پدرش میسره بوده است (خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۲۲۶). وى را در زمره اصحاب امام باقر و امام صادق علیهم االسلام نام برده اند (رجوع کنید به برقى، ص ۱۵؛ نجاشى، ص ۱۵۱؛ طوسى، ص ۱۳۴، ۱۹۸).

طوسى (ص ۱۹۸) لقب وى را مدائنى ذکر کرده است (نیز رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۲۲۵) در حالى که رجالیان اهل سنّت او را از محله سُنبُلان اصفهان و ساکن کوفه دانسته اند (رجوع کنید به ابوالشیخ، ج ۱، ص ۴۵۲ـ ۴۵۳؛ ابونعیم اصفهانى، ج ۱، ص ۳۰۵؛ نیز رجوع کنید به مِزّى، ج ۸، ص ۱۵۶ـ۱۵۷؛ قس ابنحِبّان؛ خطیب بغدادى، همانجاها که او را اصالتاً کوفى دانسته اند). مزّى (ج ۸، ص ۱۵۶) لقب او را اسکاف ذکر کرده است.

در کتب رجالى متقدم شیعه، الفاظى دالّ بر وثاقت، مدح یا قدح وى نیامده، اما در کتب رجالى اهل سنّت اوصاف متعدد و گاه متناقضى براى وى ذکر شده است و برخى او را توثیق کرده (رجوع کنید به یحیىبن معین، ج ۱، ص ۲۶۶؛ ابن حنبل، ج ۱، ص ۴۰۱؛ ابوداوود، ج ۲، ص ۲۹۱؛ ابنحبّان، همانجا) و برخى او را ضعیف دانستهاند (رجوع کنید به بخارى؛ ابنابىحاتم، همانجاها).

همین امر موجب شده که برخى در امامى بودن او تردید کنند (رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۵، ص ۴۵) و چون رجالیان اهل سنّت درباره مذهب وى سکوت کرده و غالباً او را توثیق کرده اند، شوشترى (ج ۴، ص ۹۹) او را از اصحاب غیرشیعه امام باقر و امام صادق دانسته است. شاهد این مدعا روایتى منقول از وى درباره سعى بین صفا و مروه است که با روایت مذهب اهل سنّت همخوانى دارد (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۲۲۶).

وى نسخه اى از احادیث امام باقر علیهالسلام در اختیار داشت و نجاشى (همانجا) از طریق ابن نوح از آن باخبر بود. این نسخه به دست ما نرسیده و در کتب روایى شیعه نیز هیچ روایتى از آن نقل نشده است. در کتب روایى اهل سنّت، از او احادیثى از پیامبر و دیگران نقل شده است (رجوع کنید به صنعانى، ج ۳، ص ۱۲؛ ابن ابى شیبه، ج ۲، ص ۱۹۱، ج ۴، ص ۵۳۵، ج ۵، ص۳۶۰، ج ۷، ص ۵۳۳، ج ۸، ص ۷۰۹؛ نیز رجوع کنید به ابوالشیخ، ج ۱، ص ۴۵۳؛ ابونعیم اصفهانى، ج ۱، ص۳۰۵ـ ۳۰۶؛ خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۲۲۵ـ۲۲۶). نسائى (ج ۴، ص ۲۹۶) و ابن ماجه (ج ۲، ص ۸۶۹) تنها یک حدیث از وى نقل کرده اند.

خالد از امام باقر علیهالسلام، معاویه بن قره مُزَنى، عکرمه مولى ابنعباس و ابوجعفر عبداللّه بن مِسوَر مدائنى روایت کرده است و از جمله راویان او سفیان ثورى، سفیانبن عُیَینَه، شریکبن عبداللّه، وَکیعبن جرّاح، شُعبه بن حَجّاح و مروانبن معاویه فزارى بوده اند (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۲۲۵؛ مزّى، ج ۸، ص ۱۵۶).



منابع:

(۱) ابنابىحاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۲) ابنابىشیبه، المصنَّف فى الاحادیث و الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛
(۳) ابنحِبّان، کتابالثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۴) ابنحنبل، کتاب العلل و معرفهالرجال، چاپ وصىاللّه عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۵) ابنماجه، سنن ابنماجه، چاپ محمدفؤاد عبدالباقى، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بىتا.)؛
(۶) عبداللّهبن محمد ابوالشیخ، طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، چاپ عبدالغفور عبدالحق حسین بلوشى، بیروت ۱۴۰۷ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸؛
(۷) سلیمانبن اشعث ابوداوود، سؤالات ابىعبید الآجرى اباداود سلیمانبن الاشعث السجستانى، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستونى، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
(۸) احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانى، کتاب ذکر اخبار اصبهان، چاپ سون ددرینگ، لیدن ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ افست تهران (بىتا.)؛
(۹) محمدبن اسماعیل بخارى، کتاب التاریخ الکبیر، دیاربکر: المکتبه الاسلامیه، (بىتا.)؛
(۱۰) احمدبن محمد برقى، کتاب الرجال، در ابنداوود حلّى، کتاب الرجال، تهران ۱۳۸۳ش؛
(۱۱) خطیب بغدادى؛
(۱۲) شوشترى؛
(۱۳) عبدالرزاقبن همام صنعانى، المصنَّف، چاپ حبیبالرحمان اعظمى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۴) محمدبن حسن طوسى، رجال الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۵) عبداللّه مامقانى، تنقیح المقال فى علم الرجال، چاپ محیىالدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ ؛
(۱۶) یوسفبن عبدالرحمان مِزّى، تهذیبالکمال فى اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۷) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنفى الشیعه المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷؛
(۱۸) احمدبن على نسائى، کتاب السنن الکبرى، چاپ عبدالغفار سلیمان بندارى و سیدکسروى حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۱۹) یحیى بن معین، تاریخ یحیىبن معین، روایه عباسبن محمدبن حاتم دورى، چاپ عبداللّه احمد حسن، بیروت (بىتا.).

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۴ 

زندگینامه خالد بن جَریر بَجَلى(قرن دوّم)

 خالد بن جَریر بَجَلى، راوى و محدّث شیعى در قرن دوّم و از اصحاب امام صادق علیهالسلام. نام کامل وى، خالدبْن جَریربْن یَزیدبْن جَریربْن عَبْداللّه بَجَلى است (رجوع کنید به نجاشى، ص ۷۱، ۱۴۹ـ۱۵۰؛ شوشترى، ج ۴، ص ۱۰۷). محمدبن عمر کشى یک بار نام وى را خالدبن جَریر بَجلى (ص ۳۴۶) و بار دیگر بدون ذکر نام پدرش، خالد بَجَلى (ص ۴۲۲) آورده که سبب این گمان شده که وى دو تن را معرفى کرده است، اما به نوشته شوشترى (ج ۴، ص ۱۰۶) هر دو عنوان بر یک تن دلالت دارد و اینگونه ذکر عنوان، روش معمول کشى است.

شیخ طوسى (ص ۲۰۱) با تصریح بر این مطلب که خالدبن جریر، برادر اسحاقبن جریربن یزیدبن جریربن عبداللّه بجلى است (درباره او رجوع کنید به نجاشى، ص ۷۱)، رجالشناسان را در فهم صحیح نسب وى یارى داده است (رجوع کنید به مقامانى، ج ۲۵، ص ۶۶؛ شوشترى، ج ۴، ص ۱۰۷).

او همچنین از شخصى با عنوان خالدبن یزیدبن جریر بَجَلى کوفى نیز در میان اصحاب امام صادق علیهالسلام یاد کرده است (ص ۱۹۷)، که برخى از رجالشناسان، وى را همان خالدبن جریر دانستهاند و یادآور شده اند که در سلسله نسب، نام پدرش افتاده است (رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۵، ص ۲۱۳؛ شوشترى، ج ۴، ص ۱۰۸). البته خویى (ج ۸، ص ۴۱) به دلیل اینکه مقتضاى تعدد عنوان، تعدد شخص مى باشد، وى را غیراز این خالدبن جریر و احتمالا عموى وى معرفى کرده است (درباره خاندان وى رجوع کنید به بَجَلى*، خاندان).

درباره تاریخ دقیق ولادت و وفات وى اطلاع چندانى در دست نیست، ولى مسلم است که در قرن دوم مى زیسته است. پدر وى، جریر، کسى بود که ابومسلم خراسانى را با نیرنگ و فریب از بازگشت به وطنش منصرف ساخت و به سوى منصور خلیفه عباسى (حک: ۱۳۶ـ۱۵۸) فرستاد، زیرا منصور آهنگ قتل او کرده بود (طبرى، ج ۷، ص ۴۸۳).

خالدبن جریر از امام صادق علیهالسلام، برادرش اسحاق بن جریر و ابوالربیع شامى روایت کرده است (نجاشى، ص ۱۴۹ـ۱۵۰، ۴۵۵). حسن بن محبوب* از اصحاب اجماع (رجوع کنید به کشى، ص ۵۵۶)، مهمترین راوى اوست و علاوه بر آنکه کتاب بجلى به روایت وى در میان امامیه باقى مانده، کتاب ابوالربیع شامى نیز که بجلى راوى آن است، از طریق حسنبن محبوب روایت شده است (رجوع کنید به نجاشى، ص۱۵۰، ۴۵۵؛ مدرسى طباطبائى، ج ۱، ص ۳۱۱).

على بن حسنبن فضّال از وى با صفت صالح یاد کرده است (رجوع کنید به کشى، ص ۳۴۶؛ نیز رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۵، ص ۶۶). نظر به اعتبار قول وى در توثیق اشخاص، خالدبن جریر را در شمار راویان قابل اعتماد قرار دادهاند (مامقانى، ج ۲۵، ص ۶۸ـ۶۹؛ خویى، ج ۷، ص ۱۶). از دیگر مواردى که رجالشناسان وثاقت خالدبن جریر را از آن دریافت کرده اند، روایت حسنبن محبوب از وى است، با این فرض که اصحاب اجماع (از جمله حسنبن محبوب) از افراد ثقه روایت مى کرده اند (رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۵، ص ۶۹؛ خویى، ج ۷، ص ۱۷).

برخى از رجال شناسان روایت کردن جعفربن بشیر از وى را دلیل بر وثاقت او دانسته اند؛ چرا که جعفر فقط از ثقات نقل مىکند (رجوع کنید به خویى، ج ۷، ص ۱۶؛ موحدى ابطحى، ج ۵، ص ۳۷۵) ولى خویى (ج ۷، ص ۱۷) بر این امر اشکال وارد کرده و مراد از آنچه را که درباره جعفربن بشیر گفتهاند، توضیح دادهاست (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۷۱ـ۷۲).

براساس گزارشى که در عمده کتابهاى رجالى ذکر شده، خالدبن جریر بَجَلى دین و اعتقادات و امامان خود را بر امام صادق علیه السلام عرضه کرد و ایشان آن را تصدیق فرمودند (رجوع کنید به کشى، ص ۴۲۲ـ۴۲۳؛ خویى، ج ۷، ص ۱۵ـ۱۶). مامقانى (همانجا) و مازندرانى حائرى (ج ۳، ص ۱۵۸) مُفاد این روایت را دلیلى بر ممدوح بودن وى دانستهاند.

شهید ثانى (ج ۲، ص ۹۶۵)، این روایت را از حیث سند مجهول و مضطرب معرفى کرده، ولى شوشترى (ج ۴، ص ۱۰۷ـ۱۰۸) به این اشکال که ناشى از خطاى احتمالى علامه حلّى در موقع یادداشتبردارى از کتاب اختیار معرفهالرجال بوده، پاسخ داده است. با همهاینها، خویى (ج ۷، ص ۱۶) از این روایت، فقط مؤمن بودن خالد را نتیجه گرفته است.



منابع:

(۱) خویى؛
(۲) شوشترى؛
(۳) زینالدینبن على شهیدثانى، رسائل الشهید الثانى، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش؛
(۴) طبرى، تاریخ (بیروت)؛
(۵) محمدبن حسن طوسى، رجالالطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۲۰؛
(۶) محمدبن عمر کشى، اختیار معرفهالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش؛
(۷) محمدبن اسماعیل مازندرانى حائرى، منتهىالمقال فى احوال الرجال، قم ۱۴۱۶؛
(۸) عبداللّه مامقانى، تنقیحالمقال فى علم الرجال، چاپ محیىالدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ؛
(۹) محمدعلى موحدى ابطحى، تهذیبالمقال فى تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابىالعباس احمدبن على النجاشى، ج ۵، قم ۱۴۱۷؛
(۱۰) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشیعه المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷؛

(۱۱) Hossein Modarressi Tabataba’i, Tradition and survival: a bibliographical survey of early Shi`ite literature, vol.1, Oxford 2003.

دانشنامه جهان اسلام  جلد  ۱۴ 

زندگینامه آخوند ملامحمدکاظم خراسانى(متوفی۱۳۲۹ه ق)( مؤلف اثر مهم کفایه‌الاصول)(دانشنامه جهان اسلام )

 خراسانى، آخوند ملامحمدکاظم (۱)، از مراجع تقلید و اصولیان برجسته امامى، مؤلف اثر مهم کفایه‌الاصول* واز حامیان اصلى نهضت مشروطه ایران. او در ۱۲۵۵ در مشهد به دنیا آمد. در میان نیاکان او شخصیت نامدارى در منابع‌ثبت نشده است. پدرش، ملاحسین هروى خراسانى، روحانى و اصالتآ اهل و ساکن هرات بود و چند سال پیش از تولد محمدکاظم به مشهد هجرت کرد (عبدالحسین کفائى، ص ۷ـ۸، ۱۴؛ عبدالرحیم محمدعلى، ص ۲۲ـ۲۳؛ قس عبدالرضاکفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۳، که مهاجرت او را به مشهد، درجوانى و براى ادامه تحصیل دانسته است).

محمدکاظم مقدمات علوم دینى و نیز سطوح متوسطه و عالى را در مشهد نزدپدرش و دیگر عالمان آن دیار فراگرفت. سپس در رجب۱۲۷۷ به قصد ادامه تحصیل در نجف از مشهد خارج شد (شهرستانى، ص ۳۳۸؛ امین، ج ۹، ص ۵؛ عبدالرحیم محمدعلى، ص ۲۵؛ عبدالرضا کفائى، همانجا). به نقل برخى منابع، او حدود سه ماه (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۳۵، ۳۸؛ شکورى، ۱۳۷۰ش، ص ۱۰۷) یا بیشتر (رجوع کنید به عبدالرحیم محمدعلى، همانجا) در سبزوار ماند و در درس فلسفه حاج‌ملاهادى سبزوارى* شرکت کرد (قس عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۳ـ۱۴؛ ۱۳۸۶ش ب، ص ۱۱۸ که حضور او را در درس سبزوارى فقط یک جلسه، به سبب درنگ یک‌روزه کاروان در این شهر دانسته است).

او پس از رسیدن به تهران، مدتى در مدرسه صدر ماند و نزد میرزاابوالحسن جلوه* و ملاحسین خوئى (شاگرد برجسته حکیم زنوزى) فلسفه و حکمت آموخت. مدت ماندن او را در تهران، برخى منابع شش ماه (رجوع کنید به شهرستانى، ص ۳۳۹؛ امین، همانجا؛ امینى، ج ۱، ص ۳۹)، و برخى دیگر بیش از یکسال (رجوع کنید به بامداد، ج ۴، ص ۱؛ عبدالحسین کفائى، ص ۴۱)، گزارش کرده‌اند.

باتوجه به اینکه مدت سفر او از مشهد تا نجف حدود هفده ماه ثبت شده است، گزارش اخیر، به‌ویژه با فرض درنگ کوتاه در سبزوار، درست‌تربه نظر مى‌رسد (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۳۸، پانویس ۲). گزارشى دیگر، مدت اقامت او را در تهران سه سال ذکر کرده (رجوع کنید به ربّانى، ص ۳۲۲) که نادرست است. خراسانى سپس در ذیحجه ۱۲۷۸ از تهران به نجف رفت و در آنجا ماند (شهرستانى؛ امین، همانجاها).

خراسانى در نجف از ربیع‌الاول ۱۲۷۹ به حلقه شاگردان شیخ‌مرتضى انصارى* (متوفى ۱۲۸۱) پیوست و بیش از دو سال در درسهاى فقه و اصول او شرکت کرد (رجوع کنید به حرزالدین،ج۲،ص۳۲۴؛ شهرستانى؛ امین، همانجاها). گفته‌اند خراسانى و برخى دیگر از شاگردان جوان شیخ‌انصارى، سرفصلهاى مباحث هر روز استاد را پیش از شرکت در درس او از میرزا محمدحسن شیرازى، استاد دیگر خراسانى، مى‌آموختند و پس از رفع اشکالات و ابهامات خود، به درس شیخ مى‌رفتند (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۵۹ـ۶۰).

خراسانى مبحث اصولى «ظنون خاصه»، به‌ویژه مسئله «حجّیت خبر واحد»، را نزد انصارى آموخت (آقابزرگ طهرانى، طبقات، قسم۵، ص ۶۵؛ تمیمى، ج۲، ص۱۳). درباره سبب مشهور شدن او به «آخوند» گزارشى از مباحثه وى با انصارى در دفاع‌از رأى یکى‌از فقیهان معاصرِ انصارى («آخوند» اردکانى) نقل شده (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۶۲ـ۶۴)، ولى عبدالرضا کفائى (۱۳۸۶ش ب، ص ۱۱۷) آن را نپذیرفته و اظهار کرده است که حتى پدر و اجداد خراسانى به آخوند ملقب بوده‌اند.

استاد دیگر ملامحمدکاظم، میرزاى شیرازى* بود که وى در درسهاى عمومى و نیز در درسهاى خصوصى او شرکت مى‌کرد (شهرستانى، همانجا). میرزا به او توجه فراوان داشت و چه‌بسا جلسه درس، با مناظره میان این استاد و شاگرد سپرى مى‌شد و حتى اعجاب هم‌درسیها را برمى‌انگیخت. از میرزاى شیرازى نیز نقل شده که در وصف شاگرد خود گفته است: «ابتداى فکر آخوند، انتهاى افکار دیگران است» (رجوع کنید به شریف رازى، ج ۲، ص ۱۷۱؛ عبدالحسین کفائى، ص ۷۱؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۶۹ـ۷۱).

باتوجه به طولانى بودن مدت تحصیل خراسانى نزد شیرازى (بیش از ده سال رجوع کنید به ادامه مقاله) و مناسبات صمیمانه آن دو (رجوع کنید به شهرستانى؛ امین، همانجاها؛ عبدالرحیم محمدعلى، ص ۲۸ـ۲۹؛ عبدالحسین کفائى، ص۷۰ـ۷۱)، مى‌توان خراسانى را در واقع تربیت یافته میرزا به شمار آورد. او براى میرزا احترام ویژه‌اى قائل بود و حتى پس از مرگ میرزا، منسوبان او را نیز بزرگ مى‌داشت (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۷۲، پانویس ۱).

خراسانى چند سال نیز در درس فقه سیدعلى شوشترى*، که استاد اخلاق او نیز بود (رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۵، ۳۰) شرکت کرد. از خراسانى نقل شده است که به سفارش شوشترى، پیش از هر جلسه درس، مباحث آن جلسه را مطالعه مى‌کرد و نظر استنباطى خود را درباره هر فرع فقهى مى‌نوشت و هنگام حضور در درس، بیشترِ آنها را موافق با نظر استاد مى‌یافت، گاه نیز رأى استاد را تغییر مى‌داد.

خراسانى عمل به این سفارش شوشترى را سبب موفقیت خود دانسته، همچنان‌که شوشترى نیز او را «معین» خود در درس مى‌خوانده است (رجوع کنید به نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۱۱ـ۱۲؛ عبدالحسین کفائى، ص ۶۵ـ۶۶؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۶۷ـ۶۸). خراسانى در درس فقه شیخ‌راضى نجفى (متوفى ۱۲۹۰) نیز شرکت مى‌کرد (رجوع کنید به امین، همانجا؛ نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۱۱؛ حرزالدین؛ تمیمى، همانجاها). زمان و مدت حضور خراسانى در درسهاى فقه شوشترى و راضى به‌درستى مشخص نیست. بر پایه گزارش شهرستانى (همانجا) که خراسانى پس از درگذشت شیخ‌انصارى فقط نزد میرزاى‌شیرازى درس خوانده است، مى‌بایست درخلال دو تا سه سال نخستِ اقامتش در نجف در درسهاى شوشترى و راضى حاضر شده باشد.

اما به گفته آقابزرگ طهرانى (همانجا)، وى پس از درگذشت انصارى در درس آن‌دو شرکت کرده است. به گزارشى دیگر، خراسانى پس از درگذشت انصارى، در درسهاى فقه و اصول شوشترى و پس‌از وفات شوشترى (۱۲۸۳)، به مدت هفت سال، در درسهاى شیرازى و راضى شرکت کرد (رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۶۷، ۶۹؛ نیز رجوع کنید به تمیمى، همانجا). گفته‌اند که سیدمهدى قزوینى حلّى (متوفى ۱۳۰۰) به خراسانى اجازه روایت داده و در آن جایگاه علمى او را ستوده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۱، ص ۲۵۴؛ عبدالحسین کفائى، ص ۶۷؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۶؛ قس شکورى، ۱۳۷۰ش، ص ۱۰۸؛ نیز رجوع کنید به حرزالدین، ج ۲، ص ۳۲۳).

بنابر برخى گزارشها، تحصیلات خراسانى در ۱۲۹۰ پایان یافت (رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، همانجا؛ همو، ۱۳۸۶ش ب، ص ۶۹، ۷۲). یکى از مشهورترین هم‌درسیهاى او در نجف، حاج‌آقارضا همدانى* بود (عبدالحسین کفائى، ص ۷۳، ۷۶؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۱۲۴؛ شبیرى زنجانى، ۱۳۸۹ش، ج ۱، ص ۵۲۵).

درباره زمان آغاز تدریس آخوند و متون درسى و شاگردان او در این درسها گزارش دقیقى در منابع نیامده است، ولى مسلّم است که هنگام هجرت میرزاى شیرازى به سامرا (۱۲۹۱)، خراسانى در نجف مدرّسى نامدار بوده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، طبقات، همانجا؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۷۲). به گزارش برخى منابع، او به احترام استاد خود، شیرازى، همگام با بسیارى از شاگردان شیرازى به او پیوست وحدود نه ماه در سامرا ماند و علاوه بر حضور در درس میرزا، خود حوزه درسى دایر کرد و بیشتر شاگردان میرزا در درس وى نیز شرکت مى‌کردند.

خراسانى سپس به سفارش استادش به نجف بازگشت و در آنجا به تدریس پرداخت (رجوع کنید به نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۱۲؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، طبقات؛ تمیمى، همانجاها؛ عبدالحسین کفائى، ص ۹۷ـ۹۸؛ قس امین؛ بامداد؛ امینى، همانجاها، که از رفتن او به سامرا سخنى به میان نیاورده بلکه گفته‌اند که پس از هجرت میرزا، آخوند در نجف ماند). بسیارى از شاگردان میرزا که در نجف مانده بودند، به سفارش او، در درس خراسانى که جانشین میرزا شناخته مى‌شد شرکت مى‌کردند (عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۷۲ـ۷۳).

با اینکه عالمان و اصولیانى بزرگ، مانند میرزاحبیب‌اللّه رشتى* و شیخ محمدهادى تهرانى*، در نجف مجلس درس داشتند، خراسانى درخشید و درس اصول فقه او سرآمد درسهاى اصول فقه در نجف شد. چند ویژگى، یکى آگاهى خراسانى از مباحث فلسفى و درنتیجه، وسعت نظر و توانایى او در استدلال و احتجاج، و دیگر، قدرت بیان و توان علمى او و نیز رعایت ایجاز به‌ویژه در طرح مباحث اصولى (رجوع کنید به ادامه مقاله)، سبب شد که روزبه‌روز بر شاگردانش افزوده گردد (شهرستانى، ص۳۴۰ـ۳۴۱).

با درگذشت محمدحسن شیرازى در ۱۳۱۲ و بازگشت بسیارى از فضلاى حوزه سامرا به نجف و پیوستن بیشتر ایشان به درس خراسانى (دراین‌باره رجوع کنید به حوزه علمیه*، بخش ۵: نجف؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۷) و نیز درگذشت عالمان بزرگ معاصر وى در عتبات، به‌تدریج جایگاه خراسانى در مقام استاد برجسته حوزه نجف تثبیت و درس او بزرگ‌ترین حوزه درسى و درس بى‌بدیل حوزه نجف شناخته شد (رجوع کنید به شهرستانى، ص ۳۴۱).

شهرت روزافزون آخوند نیز سبب اقبال و روى‌آورى دانش‌طلبان از مناطق گوناگون عراق و نیز کشورهایى مانند ایران و هند به حوزه نجف گردید (حرزالدین، همانجا). شرکت‌کنندگان در درس خراسانى را فقیهانى نامدار در چند نوبت شمرده‌اند؛ از جمله سیدمحسن امین (ج ۹، ص ۱۶۷) و آقابزرگ طهرانى (الذریعه، ج ۱۴، ص ۳۳، ج ۴، ص ۳۶۷؛ همو، طبقات، همانجا)، تعداد شاگردان درس اصول خراسانى را در جلسه‌اى بیش از ۱۲۰۰ تن و شهرستانى (ص ۳۸۹) هزار تن و عبدالحسین کفائى (ص ۱۱۸ـ۱۱۹، به نقل از شهرستانى) ۱۵۴۰ تن دانسته‌اند. از میرزامحمد فیض قمى هم نقل شده که او و آقاضیاءالدین عراقى در جلسه‌اى تعداد شاگردان آخوند را بیش از ۱۷۰۰ تن شمارش کرده‌اند (رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۹) و نجفى قوچانى (۱۳۷۸ش، همانجا) نیز، رقم هشتصد تا هزار تن را گزارش کرده است (نیز رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۸ـ۱۹).

رتبه علمى شرکت‌کنندگان در این درسها از نکات درخور توجه است. بسیارى از فقیهان برجسته اصولى سده چهاردهم، محضر او را درک کردند و در حلقه درس او پرورش یافتند و به بالاترین مدارج علمى رسیدند. نظام مرجعیت شیعه از آن زمان تاکنون در انحصار شاگردان مکتب او بوده است (رجوع کنید به ادامه مقاله). تعداد مجتهدان درس خراسانى را مدرس تبریزى (ج۱، ص ۴۱)، ۱۲۰ تن و سیدمحمود شاهرودى (رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۷۴ـ۷۵) ۴۰۰ تن گزارش کرده‌اند. آقابزرگ طهرانى (الذریعه، ج ۲، ص ۱۱۱)، که خود از شاگردان حوزه درس آخوند بود، نیز حدود پانصد تن از شاگردان خراسانى را مجتهد یا قریب‌الاجتهاد دانسته است (براى نام بیش از سیصدتن از شاگردان برجسته او که شمار زیادى از آنان مراجع بزرگ سده چهاردهم و فقیهان نام‌آور و متنفذ شیعه بودند رجوع کنید به عبدالرحیم محمدعلى، ص ۳۵ـ۳۶).

خراسانى درس فقه را به زبان فارسى و درس اصول فقه را به زبان عربى القا مى‌کرد (عبدالحسین کفائى، ص ۱۰۳ـ۱۰۴؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۷). وى صداى رسایى داشت، به گونه‌اى که همه افراد حاضر در محل درس و حتى اطراف آن به‌خوبى صداى او را مى‌شنیدند (نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۱۳؛ نیز رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۱۱۳؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۲۳).

روش درس او این بود که مطالب خود را ایراد مى‌کرد و پس از درس به اشکالات و پرسشها پاسخ مى‌داد، مگر درباره سؤالات برخى از شاگردان ممتازش (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، طبقات، قسم ۵، ص ۶۶؛ عبدالحسین کفائى، ص ۱۰۷ـ۱۱۲؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۹). خراسانى به تربیت علمى شاگردانش بسیار اهمیت مى‌داد و علاوه بر دو درس عمومى و رسمى یاد شده، عصرها در منزل خود به شاگردان برگزیده‌اش که تعدادشان را افزون بر سیصد تن گزارش کرده‌اند، فقه درس مى‌داد (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۱۱۴؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۷).

همچنین پس از درگذشت میرزاى شیرازى و رجوع برخى از مقلدان او به خراسانى، شبها پس از درس عمومى اصول فقه، براى پاسخگویى به استفتائات با حضور شاگردان ممتاز خراسانى، از جمله سید ابوالحسن اصفهانى*، محمدحسین اصفهانى*، حاج آقاحسین طباطبائى بروجردى*، عبدالکریم حائرى یزدى*، آقا ضیاءالدین عراقى*، حاج آقاحسین قمى*، عبداللّه گلپایگانى و محمدحسین نائینى*، که غالبآ پس از او به مرجعیت رسیدند، مجلسى خصوصى برپا مى‌شد که درواقع نوعى کارگاه تمرین اجتهاد بود. او در این جلسه نخست رأى خود را با حاضران در میان مى‌گذاشت و پس از تبادل نظر با آنان، براى صدور رأى نهایى به تحقیق در مبانى فقهى مى‌پرداخت. تعلیقات آخوند بر رساله‌هاى عملیه و آثار فتوایى او نیز در این جمع بررسى و سپس به صورت فتواى قطعى او ثبت مى‌شد. خراسانى بر مراجعه به برخى منابع، از جمله کتاب تازه تألیف شده مستدرک‌الوسایل در حدیث، تأکید داشت (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۲، ص ۱۱۱؛ همو، طبقات، قسم ۵، ص ۶۵ـ۶۶؛ عبدالحسین کفائى، ص ۱۰۴؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۲۰ـ۲۲).

خراسانى که افزون بر ده سال در مکتب اصولى و فقهى شیخ‌انصارى تربیت یافته بود، پس از انصارى تأثیرگذارترین مجتهد بر حوزه‌هاى علمى شیعى بود و آرا و آثارش، نفوذ و محوریت خاصى پیدا کرد و بیش از سایر شاگردان مکتب اصولى انصارى، مورد توجه و تحلیل و شرح و نقد قرار گرفت. او بیش از اصولیان پیشین از قواعد و مسائل فلسفى در اصول فقه استفاده کرد (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۶، ص ۱۸۶؛ حبیب‌آبادى، ج ۵، ص ۱۵۱۲؛ نیز رجوع کنید به موسوى بجنوردى، ص ۳۳۰). وى علاوه بر اینکه مبانى جدیدى بنیان نهاد و نیز روشها و اسلوبهاى نوینى براى استنباط ابداع کرد، آراى تازه‌اى هم عرضه کرد.

او هنگام تقریر نظر خود، ضمن بررسى و نقد آراى علماى پیشین و به ویژه ذکر نظر شیخ انصارى به عنوان متقن‌ترین مبنا، بیش از آنکه به آراى دیگران استناد کند و در پى یافتن دیدگاهى مؤیّدِ نظر خود باشد، به ارائه استدلالى متقن، هرچند خلاف مشهور، اهمیت مى‌داد (گرجى، ص ۳۵۹ـ۳۶۰؛ عبدالحسین کفائى، ص ۱۱۳ـ۱۱۴؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۱۷ـ۱۸). به‌رغم ابتکارات مهم او در فقه، به‌ویژه از مجراى علم اصول، و نیز جنبه سیاسى یافتن شخصیت او به‌خصوص در ماجراى مشروطیت، نبوغ اصلى او در عرصه اصول فقه بروز جدّى یافته است تا آنجا که کمتر بحثى در اصول فقه یافت مى‌شود که آراى خراسانى در آن مطرح و مورد توجه و استناد نباشد و کمتر مبحث درسى یا اثرى در این باب پیدا مى‌شود که از روش او پیروى نکرده یا تأثیر نپذیرفته باشد. خراسانى در عین نکته‌سنجى و موشکافى کردن مطالب و دقت فوق‌العاده در بیان آنها، دچار تطویل و توضیح مسائل غیرضرورى نمى‌شد (امین، ج ۹، ص ۶؛ نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۱۲ـ۱۳).

ویژگى بارز درسهاى او که در آثار قلمى وى هم جلوه‌گر است رعایت ایجاز و خارج نشدن از موضوع و نیفتادن در ورطه مطالب حشو و زاید یا افراط در نقل آرا و اقوال گوناگون است. او به جاى سرگشته کردن شاگردان خود در دریاى گسترده آراى پیشینیان، بر تمرکز ذهن آنها پیرامون مباحث کلیدى تأکید داشت و لبّ مطلب را بیان مى‌کرد. او به‌ویژه در فشرده‌سازى مطالب اصول فقه کوششى مضاعف داشت و به اصطلاح «تورم» اصول فقه را نمى‌پسندید و از پرداختن به مباحث بى‌ثمر و صرفآ ذهنى یا مطالب کم‌ثمر و فرعى پرهیز مى‌کرد و آن را موجب اتلاف عمر مى‌دانست.

از این حیث مى‌توان او را پیشتاز همه اصولیان تاریخ شیعه قلمداد کرد. او یک دوره کامل اصول فقه را، پیش از تألیف کفایه، در شش سال و پس از آن، در حدود سه سال درس مى‌داده است (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص۱۰۰ـ۱۰۱، ۳۴۴؛ «نقد تصحیح فوائدالاصول آخوند خراسانى»، ص ۱۵۳؛ گرجى، ص ۳۵۶). بنابراین، سهم او در متقن سازى و پیشرفت اصول فقه شیعه از یکسو و تلخیص و تهذیب و دسته‌بندى مباحث آن از سوى دیگر، بسیار چشمگیر بوده است (درباره ابتکارات و مسلک او در اصول فقه رجوع کنید به کفایه‌الاصول*).

آخوند را در تفهیم مطالب علمى، بسیار توانا دانسته و گفته‌اند که مباحث را به بهترین شکل و رساترین و شیواترین بیان تقریر مى‌کرد (رجوع کنید به نجفى قوچانى، ۱۳۶۲ش، ص ۲۹۴ـ ۲۹۵، ۳۲۳ـ۳۲۴، ۳۲۹ـ۳۳۰؛ همو، ۱۳۷۸ش، همانجا).

به گفته نجفى قوچانى (۱۳۶۲ش، ص ۳۲۵) درس آخوند در حوزه نجف محوریت یافته بود و در صورت تعطیل شدن درس او همه درسهاى حوزه تعطیل مى‌شد. او در برگزارى جلسات درس، بسیار جدّى بود و با هیچ عذرى درس خود را تعطیل نمى‌کرد؛ حتى در ماجراى شیوع وبا در نجف (۱۳۲۲)، که بیشتر درسهاى حوزه تعطیل شد، درس خود را حتى در روز درگذشت سه تن از نزدیکانش، تعطیل نکرد (رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۲۹).

در برخى از سالها که در نیمه نخست رجب براى زیارت به کربلا مى‌رفت، در همانجا نیز درس دایر مى‌کرد و در ماه رمضان نیز که درسهاى متداول حوزه تعطیل بود، مباحثى مانند اصول عقاید یا اخلاق تدریس مى‌کرد (نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۱۲؛ نیز رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۱۱۹). آخوند در دوره جوانى، فلسفه وبه‌طور مشخص اسفار ملاصدرا و منظومه سبزوارى را، نیز تدریس مى‌کرد ولى در میان‌سالى از تدریس آن دست کشید. سیداحمد تهرانى کربلائى یکى از شاگردان فلسفه او بود (عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۴۲؛ نیز رجوع کنید به همو، ۱۳۸۶ش ب، ص ۱۱۸). آخوند پس از درگذشت استادش، میرزاى شیرازى، به مرجعیت رسید و تا زمان مرگش یکى از مراجع تقلید مشهور به شمار آمد و مقلدان بسیارى، به‌ویژه در ایران داشت (همو، ۱۳۸۶ش ب، ص ۷۳).

اندیشه و رفتار سیاسى. آخوند خراسانى به امور سیاسى و اجتماعى کشورهاى اسلامى، به‌ویژه کشور شیعى ایران، بسیار حساس بود. مواضع صریح او در حمایت از نهضت مشروطه ایران و نیز عزم او براى حرکت به سوى ایران به منظوردفاع در برابر اشغال بخشهایى از آن (رجوع کنید به ادامه مقاله) و پیش از آن، توصیه به مظفرالدین شاه و ارکان دولت در همراهى با «شرکت اسلامیه» و استفاده از منسوجات این شرکت و «خلع لباس ذلّت از خود» (رجوع کنید به خراسانى، ۱۳۸۵ش، ص ۱۵۶)، حساسیت شدید او را به دو پدیده شایع در کشورهاى اسلامى، یعنى استبداد ازآن‌رو که زمینه‌ساز ستم و بى‌عدالتى و تضییع حقوق مردم است و استعمار از آن‌رو که موجب سلطه خارجى است، نشان مى‌دهد.

با اینکه او در حوزه مسائل سیاسى کتاب یا رساله مستقل و مدوّنى نداشته و آراى سیاسى وى در میان آثار فقهى و اصولى، نامه‌ها، تلگرافها، اعلامیه‌ها و احکام سیاسى او و نیز پاسخهاى او به برخى استفتائات پراکنده است، ولى در این باره صاحب آراى بدیعى است که در اندیشه فقیهان امامى پیش از وى سابقه ندارد. طبق یک نظر، اندیشه سیاسى آخوند در چهارچوب مکتب فقهى ـ سیاسى شیخ‌انصارى و با تکیه بر لوازم فکرى و اجتماعى آن و البته با بسط آن و وجوهى از نوآورى فقهى ـ سیاسى، قابل تحلیل است (رجوع کنید به فیرحى، ص ۱۹۶، ۲۰۷)؛ ولى بنابر نظرى دیگر اساسآ او داراى مکتب سیاسى خاص و بى‌سابقه‌اى بوده که پس از وى نیز در سیره و سلوک سیاسى شاگردان متعددش، که عالمانى طراز اول و برجسته بودند، تداوم یافته است (کدیور، ص ۲۱۹ـ۲۲۰).

خراسانى مهم‌ترین نظریه‌پرداز دینى مشروطیت و پشتیبان سرسخت مشروطه‌خواهان بود و به نفع نهضت مشروطه و قانون اساسى فتوا داد. نقش او، هم از جهت نظرى و هم از جهت عملى، در پیشبرد مشروطه بى‌بدیل بوده است تا جایى که از زمان رسمیت یافتن مشروطیت در ایران تا زمان درگذشتش، یعنى بیش از پنج سال، او شخصیت اول در تحولات نظرى و عملى در ایران و در همه حوزه‌هاى شیعى به شمار مى‌رود. آثارى مانند تنبیه‌الامّه و تنزیه‌المِله* از میرزامحمدحسین نائینى، و اللئالى المربوطه فى وجوب المشروطه از شیخ‌اسماعیل محلاتى*، بازتابى از اندیشه‌هاى سیاسى خراسانى و جدّى‌ترین نوشته‌ها در دفاع نظرى از مشروطه به شمار مى‌آید که از حوزه نجف سربرآورده است؛ به‌ویژه آنکه خراسانى خود بر هر دو تقریظ نوشته است. هرچند قیام در برابر سلطان جائر، پدیده تازه‌اى نبود و پیش از خراسانى هم بارها رخ داده بود، غیرشرعى اعلام کردن نظام استبدادى و ترجیح دادن یک نظام سیاسى بر حکومتى دیگر، ازآن‌رو که مفسده کمترى دارد، در میان فقیهان شیعى مقوله بى‌سابقه و گفتمان تازه‌اى بود (توکلیان، ص ۴۹؛ نیز رجوع کنید به شکورى، ۱۳۸۰ش، ص ۱۴۵ـ۱۴۸). طبق یک قول، آخوند رأى سیاسى مستقلى نداشته، بلکه متأثر از نائینى بوده است (رجوع کنید به مهدى انصارى، ص ۴۵۵ـ۴۵۶)، ولى بنابر قولى دیگر، مقایسه تنبیه‌الامّه نائینى با آراى آخوند در برخى آثار فقهى و تلگرافها و نامه‌هایش، نشان‌دهنده تفاوت اندیشه سیاسى آنان است (رجوع کنید به ثبوت، ص ۵۲۲ـ۵۲۳).

با بررسى همه مواضع و رفتارهاى سیاسى خراسانى در طول حیات سیاسى او و دسته‌بندى آنها، بستر اقدامات و مبارزات وى در چهار جبهه تشخیص داده مى‌شود: ۱) جبهه مبارزه با استبداد و حاکمان مستبد و کوشش براى تغییر حکومت از استبدادى به مشروطه؛ ۲) جبهه مقابله با کسانى که با بیرق مشروعه‌خواهى با مشروطیت درافتادند؛ ۳) جبهه مبارزه با برخى از سردمداران مشروطه که به بهانه مشروطیت، احکام شرعى را نادیده مى‌گرفتند؛ ۴) جبهه مبارزه با بیگانگان و دفاع از کشور ایران در برابر تجاوز آنان. در سه جبهه نخست، تلاش وى معطوف به استقرار حکومت مشروطه بود با این قید که به احکام شرعى ملتزم باشد. این سه جبهه، نه در یک زمان، بلکه به ترتیب تاریخى یاد شده به روى او گشوده شد. خراسانى مى‌خواست راهى میانه و اعتدالى بگشاید و حکومتى را تثبیت کند که با پرهیز از افراط و تفریط، ضمن رعایت موازین شرع، اراده و خواست اکثریت مردم در آن حاکم باشد (رجوع کنید به ادامه مقاله). اهداف او در پشتیبانى از مشروطه، مبارزه با ستم، استبداد و سلطه بیگانگان، فراهم کردن زمینه آبادانى کشور، پیشرفت ملت و رفاه عمومى و در عین حال، حفظ دین و اجراى قوانین اسلامى بود (عبدالهادى حائرى، ۱۳۵۵ش، ص ۱۶۲ـ۱۶۳؛ همو، ۱۳۶۴ش، ص ۱۲۳).

در تحلیل آرا و عملکرد خراسانى در باب مشروطه دیدگاههاى گوناگونى وجود دارد. برخى اندیشه سیاسى او را آمیزه‌اى از آراى فقهى‌اش که ریشه در سنّت فقهى شیعه دارد، و پاره‌اى از افکار جدید دانسته و گفته‌اند که او شناخت‌دقیقى از مشروطیت، از جمله مبانى آن در اندیشه غربى ولوازم و پیامدهایش، به‌ویژه براى نهادهاى مذهبى، نداشته‌است (رجوع کنید به کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۲۵۹، ج ۲، ص ۲۸۷؛ عبدالهادى حائرى، ۱۳۶۴ش، ص ۵، ۱۳۴؛ توکلیان، ص ۴۹ـ ۵۱؛ جعفریان، ص ۳۳۷؛ مهدى انصارى، همانجا). مطابق برداشتى دیگر، که حاج‌آقا حسین بروجردى* موافق آن به شمار آمده است، خراسانى مشروطه را به خوبى مى‌شناخت ولى چون انقلاب را در حال شکل‌گیرى و وقوع آن را حتمى مى‌دید براى آنکه آن را در مسیر آموزه‌هاى دینى هدایت کند تا مانند جنبشهاى انقلابى پس از رنسانس در اروپا گرایش ضددینى نیابد، با هوشمندى و درایت وارد آن شد (رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش الف، ص ۴۱ـ۴۵؛ همو، ۱۳۸۶ش ب، ص ۱۲۸ـ۱۳۲، ۱۵۸).

برخى سخنان نقل شده از آخوند نیز با این برداشت کاملا سازگار است (رجوع کنید به ثبوت، ص ۵۸۵ـ۵۸۶). براساس دیدگاهى دیگر، او با درک درست مشروطه، جنبه تحدید قدرت و استبدادستیزى آن‌را بر جنبه غرب‌گرایى آن اولویت داد و احساس مسئولیت دینى او را واداشت تا با تجویز مشروطه و حمایت از نظام پارلمانى، دفع افسد به فاسد کند و مردم مسلمان را از ستم حکومت استبدادى و منافع کشور را از دست‌اندازى اجانب برهاند (رجوع کنید به عبدالهادى حائرى، ۱۳۶۴ش، ص۱۳۴؛ جعفریان، ص۳۳۹). گروهى دیگر، با استناد به اینکه موافقت اولیه خراسانى با مشروطه، مانند شیخ فضل‌اللّه نورى، مقید به انطباق آن با شریعت (مشروطه مشروعه) بوده است، با توجه به انحراف مشروطیت از آن مسیر، حمایتهاى بعدى خراسانى از مشروطه را معلول بى‌اطلاعى او از عملکرد سران مشروطه و اوضاع ایران قلمداد کرده‌اند.

بنابه نظرى دیگر (براى نمونه رجوع کنید به دوانى، ص ۳۰۵) این بى‌اطلاعى به سبب دورى او از ایران بوده، ولى برخى دیگر آن را ناشى از عملکرد اطرافیان وى (رجوع کنید به زنجانى، ص۲۷۳ـ۲۷۴؛ مرعشى‌شوشترى، ص۲۸۹؛ واعظ‌زاده خراسانى، ص ۱۸۳، که فرزندش میرزامهدى را به‌طور خاص نام برده است) دانسته و گفته‌اند که از رسیدن برخى اطلاعات و بسیارى از نامه‌ها به او جلوگیرى مى‌شده است (نیز رجوع کنید به دوانى، همانجا). به نظر بیشتر قائلان به دیدگاه اخیر، خراسانى در ماههاى آخر عمر از حمایت از مشروطه پشیمان شده (مرعشى شوشترى، همانجا؛ نیز رجوع کنید به واعظ‌زاده خراسانى، ص ۱۷۴ـ۱۷۵) و حتى انگیزه اصلى او براى آمدن به ایران (رجوع کنید به ادامه مقاله)، مقابله با انحراف آن بوده است. برخى از این دیدگاهها با یکدیگر جمع‌پذیرند.

محتواى بسیارى از نامه‌ها و بیانیه‌هاى آخوند، به‌ویژه مفاد رساله کوتاه او، ضرورت علاج عاجل امراض مهلکه، و نیز قراینى دیگر، برخى از دیدگاههاى یاد شده را تقویت و برخى دیگر را تضعیف مى‌کند. او در این رساله با «امراض مهلکه» خواندن مفاسد و نابسامانیهاى کشور، درمان فورى آنها را براى پیشگیرى از اضمحلال دین و دولت ضرورى دانسته و پس از بیان امورى که درمان متوقف بر آنهاست، از تحیر خود در گذشته درباره چگونگى محقق شدن آن امور و اسباب و مقدمات آن و حتى از مذاکره با مظفرالدین شاه در این باب (در سال ۱۳۲۱) و بسنده کردن او به «مواعید اقناعیه» یاد کرده و سپس به صراحت، طرح موضوع مشروطه و موافقت خود را با آن از «القائات غیبیه» شمرده است. او با اینکه به گفته خود، اجمالا از محسّنات نظام مشروطه و تأثیر آن در رسیدن سایر ملل به ترقى و اقتدار آگاه بوده، براى پى بردن به چند و چون ماجرا و ماهیت حوادث، درباره آن به تأمل و فحص پرداخته و دریافته است که «مبانى و اصول صحیحه آن از شرع قویم اسلام مأخوذ است و با رعایت تطبیق فصول نظامنامه که راجع به شرعیات است، بر قوانین شرعیه…»، صحت و مشروعیت آن بى‌شبهه و اشکال خواهد بود (رجوع کنید به ص ۱۷۴ـ۱۷۶). وى بارها از سازگارى مشروطه مورد نظر خود با شریعت سخن گفته است. مى‌توان گفت که او مشروطه را قالب و صورتى دانسته که مادّه آن مذهب و فرهنگ و اقتضائات هر ملت است.

بى‌اطلاع دانستن آخوند از اوضاع ایران و هدایت شده پنداشتن اطلاعات او به‌جد مناقشه‌پذیر است و با شخصیت، جایگاه و سیره او سازگار نیست. زیرا او فردى خانه‌نشین یا محصور و منزوى نبوده بلکه تا روزهاى پایانى عمرش به مدرس و مسجد و حرم مى‌رفته و با خیل شاگردانش و حتى کسانى چون سیدمحمدکاظم طباطبائى یزدى* (مرجع تقلید معاصر خراسانى و مخالف مشروطه) هم‌سخن مى‌شده است. افرادى چون سیدابوالحسن اصفهانى که با مشروطه موافقت قطعى نداشته‌اند نیز، از ملازمان و شاگردان خاص او بوده‌اند. حتى بنابر گزارشهایى، مخالفان جدّى او نیز مى‌توانسته‌اند نزد او بروند و با او گفتگو کنند (رجوع کنید به جعفرى، ص ۵۰۴؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۱۵۳).

خراسانى در پى‌ریزى و شکل‌گیرى اولیه جنبش مشروطه نقشى نداشت. به دنبال اوضاع نابسامان اقتصادى، اجتماعى و سیاسى ایران و تشدید ناآرامیها و تنشها میان دولت و مخالفان در تهران، از آخوند براى گام پیش نهادن و پشتیبانى از جنبش، درخواستهاى فراوانى صورت گرفت، از جمله از جانب برخى عالمانى که بعدآ با مشروطه به مخالفت برخاستند (رجوع کنید به ادامه مقاله). خراسانى، در دهه هفتم عمر خود، پس از تأمل درباره نسبت میان این جنبش با شریعت، به مخالفت با سیاستها و رفتارهاى حکومت و سرانجام به پشتیبانى از نهضت مشروطه برخاست.

او پیش از این نیز از قاجاریان به عللى، مانند از دست رفتن بخش مهمى از سرزمین ایران، تسلط بیگانگان بر کشور، خالى شدن خزانه و استقراض مبالغ هنگفت و مصرف آن در راه عیاشى حاکمان بسیار ناخشنود و از ضعف دولت و عقب‌ماندگى ملت ایران و محرومیت از پیشرفت سایر ملل، سخت نگران بود (توکلیان، ص ۴۷؛ نیز رجوع کنید به ناظم‌الاسلام کرمانى، بخش ۲، ج ۴، ص ۲۲۹ـ۲۳۱، ج ۵، ص ۲۸۷ـ۲۹۱؛ شریف کاشانى، ج ۱، ص ۸۳ـ۸۴، ۲۰۹ـ۲۱۰، ۲۱۲؛ یحیى دولت‌آبادى، ج ۳، ص۳۰ـ۳۲). این دل‌واپسیها، او را از دنیاى تحقیق و تدریس و تألیف، به عالم پرهیاهوى مبارزه و سیاست کشاند و بخش مهمى از سرگذشت او را رقم زد.

از نخستین اقدامات خراسانى در این عرصه، اعلامیه مشترک او با سه عالم بزرگ دیگر، محمد شربیانى، محمدحسن مامقانى* و میرزاحسین خلیلى تهرانى* در ۲۱ جمادى‌الآخره ۱۳۲۱ است که در آن، با اظهار نارضایتى شدید از عملکرد صدراعظم مظفرالدین‌شاه، میرزاعلى‌اصغر خان امین‌السلطان، او را مسبب اصلى همه مفاسد و مسلط کردن اجانب بر کشور دانسته و تکفیر کرده‌اند (براى متن تکفیر امین‌السلطان رجوع کنید به خاطرات وحید، سال ۹، ش ۴، ۱۵ بهمن ـ ۱۵ اسفند ۱۳۵۰، ص ۱۰۲؛ نیز رجوع کنید به کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۳۲ـ۳۳). این اقدام سبب شد که امین‌السلطان که از ۱۳۱۸ لقب «اتابک اعظم» گرفته بود، یک روز بعد مجبور به استعفا شود (رجوع کنید به ملکزاده، ج ۱، ص ۲۱۷ـ۲۱۸). برخى این اعلامیه را ساختگى دانسته‌اند (رجوع کنید به کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۳۲؛ ملکزاده، ج ۱، ص ۲۱۸).

بیشتر اقدامات آخوند خراسانى در باب مشروطه، هماهنگ و مشترک با دو تن از عالمان بزرگ معاصرش، حاج‌میرزا حسین خلیلى تهرانى (۱۲۳۰ـ۱۳۲۶) و ملاعبداللّه مازندرانى* (۱۲۵۹ـ۱۳۳۱)، بود که محور فعالیتهاى حوزه نجف در این زمینه به شمار مى‌رفتند؛ ازاین‌رو، از آن سه با عنوانهایى نظیر «ارکان ثلاثه مشروطه در عتبات»، «علماى ثلاثه نجف» و «مثلث رهبرى نجف» یاد شده است.

با آغاز رسمى نهضت مشروطه در ایران،

خراسانى و تهرانى و مازندرانى، با نامه‌ها و پیامها و اعلام مواضع خود، نخستین جبهه تقابل را در جریان مشروطیت، یعنى مبارزه با استبداد و مستبدان آغاز کردند (رجوع کنید به عبدالهادى حائرى، ۱۳۶۴ش، ص ۱۰۷ـ۱۰۸) و سهم بى‌بدیل و بزرگى در پیروزى این نهضت داشتند. پس از به بار نشستن تلاشهاى رهبران دینى و سایر مبارزان که به انتصاب مشیرالدوله به جاى عین‌الدوله به عنوان صدراعظم و صدور فرمان مشروطه از جانب مظفرالدین‌شاه در ۱۴ جمادى‌الآخره ۱۳۲۴ (۱۴ مرداد ۱۲۸۵) انجامید و در ۱۸ شعبان همان سال (۱۴ مهر) مجلس شوراى ملى تأسیس شد، خراسانى با ارسال پیامى به مجلس، ضمن تبریک و قدردانى از اقدامات شاه، تشکیل مجلس را نخستین مرحله ترقى و کلید سربلندى دین و دولت و پایه قدرت و شوکت و آبادانى کشور دانست و تذکاراتى داد (رجوع کنید به نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۲۳ـ۲۵).

قانون اساسى را پس از تصویب در مجلس شوراى ملى، سه رهبر مقیم نجف نیز تنفیذ کردند (رجوع کنید به همو، ۱۳۶۲ش، ص ۳۶۶) و پس از آن نیز با ارسال نامه‌ها و پیامهاى پیاپى، مشروطیت و مجلس شورا را تقویت کردند (رجوع کنید به فضل‌اللّه نورى، ج ۲، ص ۱۱۱ـ۱۱۲، ۱۲۶ـ۱۲۷، ۱۴۸، و جاهاى دیگر؛ نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۲۵ـ۳۲؛ کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۳، ص ۷۲۹ـ۷۳۱). آنها همچنین یادگیرى فنون جدید نظامى را واجب دانستند و از تأسیس مدارس جدید براى آموزش علوم روز و صنایع نوین و احداث بانک ملى پشتیبانى کردند (رجوع کنید به ناظم‌الاسلام کرمانى، بخش ۲، ج ۵، ص ۲۸۸؛ شریف کاشانى، ج۱، ص۲۱۴؛ نجفى‌قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص۲۹ـ۳۰).

تقى‌زاده* از تأثیر این عالمان در استقرار مشروطه، یاد کرده و نقش آنها را برجسته دانسته (۱۳۷۹ش، ص۱۲۲، ۲۴۹، ۲۷۶، ۲۹۱) و خراسانى را تکیه‌گاه و قوّت مشروطیت معرفى کرده است (۱۳۶۸ش، ص ۳۲۵). به گفته کسروى، چون مردم ایران متدین بودند اگر فتواهاى خراسانى و دو مرجع تقلید دیگر نجف نبود کمتر کسى از مشروطه پشتیبانى مى‌کرد. به‌گفته او بیشتر مجاهدان هوادار مشروطه نیز متدین بودند و این فتواها سبب جانفشانى آنان مى‌شد و حتى ستارخان بارها تصریح مى‌کرد که حکم علماى نجف را اجرا مى‌کند (۱۳۶۳ش، ج ۳، ص ۷۲۹ـ۷۳۰).

پس از درگذشت مظفرالدین‌شاه (۲۴ ذیقعده ۱۳۲۴/ ۱۸ دى ۱۲۸۵) و جلوس محمدعلى میرزا بر تخت سلطنت و گرایش او به استبداد و انتصاب امین‌السلطان به سرپرستى دولت و وزارت کشور، خراسانى اندرزنامه‌اى براى شاه فرستاد و او را به رعایت عدالت و موازین شرعى و کوشش در راه تأمین استقلال کشور دعوت کرد (رجوع کنید به ناظم‌الاسلام کرمانى، بخش ۲، ج ۵، ص ۲۸۷ـ ۲۹۱؛ عبدالرحیم محمدعلى، ص ۷۵ـ۷۸؛ عبدالحسین کفائى، ص ۱۷۶ـ۱۸۲). ولى پس از مخالفت روزافزون محمدعلى‌شاه با مشروطه و آغاز دوره استبداد صغیر*، خراسانى باز هم با تمام توان در برابر او ایستاد.

با به توپ بسته شدن مجلس به دستور شاه، در ۲۳ جمادى‌الاولى ۱۳۲۶/ ۲ تیر ۱۲۸۷، خراسانى و دیگر عالمان مشروطه‌خواه ایرانى مقیم عراق، مبارزه خود را با حکومت استبدادى و پشتیبانى از مشروطه‌خواهان تشدید کردند. تبعید رهبران روحانى داخل کشور و سرکوب سایر مبارزان و آزادى‌خواهان، عملا مسئولیت دفاع از مشروطه را بر دوش عالمان مقیم نجف قرار داد، به‌ویژه آنکه حاکمان مستبد بر تعارض مشروطه با دین پاى مى‌فشردند. خراسانى و دیگر رهبران مقیم نجف، طرد کردن محمدعلى‌شاه را از اوجب واجبات، پراخت مالیات به گماشتگان او را از اعظم محرمات و کوشش در راه استقرار مشروطه را به منزله جهاد در رکاب امام زمان علیه‌السلام و همراهى با مخالفان مشروطه را در حکم محاربه با او دانستند و به خلع محمدعلى‌شاه از سلطنت حکم دادند (عبدالهادى حائرى، ۱۳۶۴ش، ص ۱۰۸، ۱۲۲ـ۱۲۳؛ نیز رجوع کنید به ناظم‌الاسلام کرمانى، بخش ۲، ج ۵، ص ۳۵۳؛ شریف کاشانى، ج ۱، ص ۲۰۸ـ۲۰۹).

پس از این حکم، به‌خصوص پافشارى خراسانى بر ضرورت تأسیس مجدد مجلس حتى با توسل به جهاد با استبداد، مردم در نقاط مختلف کشور به پاخاستند (رجوع کنید به مشروطه*، نهضت). برخى گفته‌اند محمدعلى‌شاه کوشید ابتدا از راه تطمیع خراسانى و سپس با مسموم کردنش با وى مقابله کند که به نتیجه نرسید (کسروى، ۱۳۵۵ش، ص ۲۴۸؛ مدرسى چهاردهى، ص۶۰). با ورود نظامیان روس به ایران با انگیزه حمایت از شاه قاجار، علماى نجف و در رأس آنها آخوند خراسانى براى مقابله با آنان سپاهى بزرگ تشکیل دادند و به قصد ایران از نجف خارج شدند.

در کربلا به آنها خبر رسید که مجاهدین، تهران را فتح و شاه را خلع کرده‌اند؛ ازاین‌رو به راه خود ادامه ندادند و به شهرهاى خود بازگشتند (رجوع کنید به یحیى دولت‌آبادى، ج ۳، ص ۱۰۳؛ نجفى قوچانى، ۱۳۶۲ش، ص ۴۶۷ـ۴۷۰؛ عبدالحسین کفائى، ص۱۸۳ـ ۱۸۷؛ براى تشکیل سپاه در ۱۳۲۹ در برابر اشغال بخشى از ایران رجوع کنید به ادامه مقاله). بدین‌ترتیب، با مبارزات خراسانى و موافقان او، دوره استبداد صغیر پایان یافت (رجوع کنید به بامداد، ج ۴، ص ۱؛ مشروطه*، نهضت). پس از خلع محمدعلى‌شاه از قدرت و آغاز سلطنت احمدشاه، خراسانى لایحه‌اى در ده فصل، شامل توصیه‌هایى درباره تربیت علمى و عملى شاه براى نایب‌السلطنه عضدالملک فرستاد (رجوع کنید به دهنوى، ۱۳۶۹ش، ص ۱۹۲، ۲۳۶).

درباره جبهه دوم، باید گفت که چگونگى شکل‌گیرى اختلاف میان عالمان دینى پشتیبان مشروطه با محوریت آخوند خراسانى و عالمان مشروعه‌خواه با محوریت شیخ‌فضل‌اللّه نورى از مهم‌ترین فصول تاریخ مشروطه است. نهضت مشروطه به لحاظ زمانى، پس از نهضتى دیگر (۱۳۲۳ـ۱۳۲۴) به رهبرى شمارى از عالمان دینى، به‌ویژه شیخ فضل‌اللّه، رخ داد که هدف اصلى‌اش تأسیس عدالتخانه بود (ابوالحسنى، ۱۳۸۰ش، ص ۱۳ـ۱۵). با آغاز نهضت مشروطه، نورى با اینکه آرمان و مطلوب اصلى‌اش تشکیل عدالتخانه بود مبارزه خود را در قالب مشروطه‌خواهى دنبال کرد. برخى شیخ‌فضل‌اللّه را مسبب ورود آخوند خراسانى به مشروطه دانسته‌اند (براى نمونه رجوع کنید به شبیرى زنجانى، ۱۳۸۶ش، ص۳۲۰ـ۳۲۱؛ نیز رجوع کنید به ابوالحسنى، ۱۳۸۰ش، ص۱۱۰ـ۱۱۲).

این گفته مکرر خراسانى (براى نمونه رجوع کنید به ۱۳۸۷ش، ص ۱۷۶) که افراد بسیارى، از جمله مخالفان بعدى مشروطه، از او خواستند که نهضت مشروطه را تأیید کند، مؤید این قول است. از سوى دیگر، پافشارى نورى بر تصویب اصل اول و دوم متمم قانون اساسى نیز بدون پشتیبانى خراسانى راه به جایى نمى‌برد، اما مناسبات آن‌دو از زمانى تیره شد که نورى از جریان کناره گرفت و آن را جریانى ضد شریعت خواند (رجوع کنید به مشروطه*، نهضت؛ مشروطیت*؛ نورى*، شیخ‌فضل‌اللّه). از آن پس، میان عالمان دینى و روحانیان دو دستگى به وجود آمد (رجوع کنید به تمیمى، ج ۲، ص ۱۵ـ۱۶؛ کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۳۸۱ـ ۳۸۲). نورى پرچم‌دار مشروطه مشروعه شد و خراسانى و دیگر عالمان هم‌رأى او، به پشتیبانى خود از مشروطه و مجلس ادامه دادند و مخالفت با آن را کارى ناصواب شمردند (رجوع کنید به کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۳۶۱، ۳۸۱ـ۳۸۲، ج ۳، ص ۶۱۴ـ۶۱۶، ۷۲۹ـ۷۳۰).

درباره اینکه تقابل خراسانى و همراهان او با مخالفان مشروعه‌خواهِ مشروطه، صرفآ معارضه‌اى نظرى بوده یا به اقداماتى عملى نیز انجامیده است، اختلافات شدید و گزارشهاى گوناگون و گاه متعارضى وجود دارد. بنابر برخى گزارشها، خراسانى با اینکه تأیید و تقویت مشروطیت را واجب مى‌دانست، اختلاف‌نظر خود با فقهاى مخالف مشروطه را به مثابه اختلاف دو فقیه در یک فرع فقهى مى‌دانست و آن را مجوز اختلاف نزدیکان و پیروان خود با فقهاى مخالف مشروطیت و پیروان آنها به شمار نمى‌آورد (براى نمونه رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۲۷ـ۲۸).

بنابر گزارشهاى دیگر، مخالفت مزبور صرفآ نظرى نبوده و به اقدامات عملى بعضآ شدیدى نیز انجامیده است. از جمله، مشهور است که علماى ثلاثه نجف در پاسخ تلگرافهاى سیدعبداللّه بهبهانى* و سیدمحمد طباطبائى* که از رفتارهاى شیخ‌فضل‌اللّه نورى به آنها شکوه کرده بودند، چنین حکم کردند که «چون نورى مخلّ آسایش و مفسد است تصرفش در امور حرام است» (هدایت، ص ۱۶۴، پانویس ۱؛ کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۵۲۸؛ عاقلى، ج ۱، ص ۲۴). در جلسه محاکمه نورى به استناد این حکم، براى او به اتهام «اِفساد فى الارض» درخواست اعدام شد (رجوع کنید به ملکزاده، ج ۶، ص ۱۲۷۰ـ ۱۲۷۱). با این حال، گفته شده که حکم یاد شده از اساس ساختگى بوده و خراسانى پس از آگاه شدن از اعدام نورى، سخت برآشفته و حتى براى وى مجلس ترحیم برپا کرده است (براى نمونه رجوع کنید به ابوالحسنى، ۱۳۸۲ش، ص ۲۰۰ـ۲۰۲؛ ثبوت، ص ۵۹۴، ۶۰۰ـ۶۰۳؛ عبدالحسین حائرى، ص ۴۰۹ـ ۴۱۰؛ صدوقى‌سُها، ص ۴۷۶؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۱۳۷؛ محسن اردبیلى، ص ۲۳۲).

مؤید گزارشهاى اخیر، این گزارش است که پس از تصرف تهران و پیروزى مشروطه‌خواهان، نخستین اقدام خراسانى مخابره تلگرافى به‌دولت موقت مشروطه بود که در آن حفظ جان و رعایت احترام نورى خواسته شده بود، هرچند به ادعاى حکومت مشروطه این تلگراف پس از اعدام نورى به دست آنها رسیده بود (رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص۲۷، پانویس۱؛ همو، ۱۳۸۶شب، همانجا؛ نیز رجوع کنید به عبدالهادى حائرى، ۱۳۶۴ش، ص ۱۵۸، ۲۰۰، یادداشت ۲۶؛ ثبوت، همانجاها). تبعید آخوند ملاقربانعلى زنجانى* به کاظمین را (ذیقعده ۱۳۲۷) نیز به تلگرافى منسوب به خراسانى و مازندرانى مستند کرده‌اند (کسروى، ۱۳۵۵ش، ص ۱۰۵؛ نیز رجوع کنید به شکورى، ۱۳۷۱ش، ص۱۸۲ـ۱۸۳).

کسروى (۱۳۵۵ش، ص۶۶، ۱۰۵)، موضع‌گیرى آنها را در برابر نورى و ملاقربانعلى، در هموارسازى برخورد سران افراطى مشروطه با آن دو مؤثر دانسته است. به نظر شکورى (۱۳۷۱ش، ص ۴۲، ۱۰۱، ۱۸۳ـ ۱۸۹)، از یک‌سو گزارشهاى دروغى که از ایران به‌خراسانى مى‌رسید سبب شد که او از اعدام نورى و تبعید زنجانى و سرکوب دیگر مشروعه‌خواهان جلوگیرى نکند؛ و از سوى دیگر، با تحریف متن نامه‌ها و تلگرافهاى وى این‌گونه رفتارها را به دستور او جلوه مى‌دادند.

درباره مناسبات خراسانى با سیدمحمدکاظم طباطبائى یزدى، شاید به‌سبب حضور هر دو در نجف، ابهام کمترى وجود دارد. خراسانى به کسى اجازه کمترین بى‌احترامى به او را نمى‌داد. هرگاه در مسیر رفتن به نماز یا درس با یزدى مواجه مى‌شد، بسیار او را محترم مى‌داشت و گفتگوى آن دو گاه بیش از نیم ساعت ادامه مى‌یافت (رجوع کنید به عبدالرحیم محمدعلى، ص ۲۴؛ محسن اردبیلى، ص ۲۰۴؛ عبدالحسین کفائى، ص ۹۵ـ۹۶؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۲۶ـ۲۷).

با این‌همه، به گزارش نظام‌الدین‌زاده (ص ۴۴ـ۴۵)، روز ۱۷ ذیحجه ۱۳۲۹ در منزل آخوند خراسانى جلسه‌اى با حضور عالمان طراز اول طرفدار مشروطه از نجف و کربلا تشکیل شد و در آن تصمیم گرفته شد که از آن پس درباره هیچ مسئله‌اى به یزدى مراجعه نشود و در هیچ‌کارى او را مداخله ندهند و او را منزوى کنند. این گزارش بسیار خدشه‌پذیر است؛ زیرا به‌رغم اهمیت این جلسه، هم از حیث شرکت‌کنندگان در آن (که کسانى چون خراسانى، مازندرانى، شریعت اصفهانى، حائرى، صدر اصفهانى، سیدعلى داماد، خوانسارى، نائینى و قمشه‌اى نام برده شده‌اند) و هم از نظر موضوع جلسه و نتایج آن، هیچ بازتاب و گزارشى از آن در منابع دیگر دیده‌نمى‌شود (تبرّائیان، ص ۳۳۹ـ۳۴۰).

حتى در نوشته‌هاى برخى از شاگردان خراسانى که در آن ایام در نجف حضور داشته و موافق مشروطه بوده و وقایع آن دوره را گزارش کرده‌اند، مانند هبه‌الدین شهرستانى و به‌ویژه نجفى قوچانى که نسبت به یزدى لحنى کنایه‌آمیز دارد (براى نمونه رجوع کنید به ۱۳۷۸ش، ص ۱۲۷ـ۱۲۸، ۱۳۱)، نیز کمترین اشاره‌اى به این ماجرا نشده است.

آخوند خراسانى با آنکه تأسیس حکومت مشروطه را در آن زمان بر عامه مسلمانان واجب مى‌شمرد، ولى سلطنت «مشروعه» را به حکومتى منحصر مى‌دانست که شخص معصوم در رأس آن باشد. او در مقام پاسخ به مشروعه‌خواهان، این پرسش را طرح کرد که مگر سلطنت استبدادى، شرعى بوده است که لازم شود سلطنت مشروطه نیز به مشروعه تغییر یابد؟ به نظر او حکومت غیرمشروعه، که در زمان غیبت حضرت حجت علیه‌السلام برپا مى‌شود، بر دو نوع است: «عادله» مانند مشروطه که عامه عقلا و متدینان مباشر امور باشند و «ظالمه» و «جابره» مانند آنکه حاکم یک نفر «مطلق العنان خودسر» باشد. به نظر او مبناى وجوب مشروطیت آن است که به حکم عقل و شرع (از جمله وجوب دفع افسد به فاسد)، حکومت غیرمشروعه عادله بر غیرمشروعه جابره، مقدّم است. به تصریح خراسانى، به تجربه و تحقیق بر وى اثبات شده بود که در همان دوره دو ساله مشروطیت به اندازه یک دهم تعدیاتى که در سه ماهه استبداد واقع شد، تعدى و ظلم نشد (رجوع کنید به کدیور، ص ۲۲۹ـ۲۳۴؛ نیز رجوع کنید به ناظم‌الاسلام کرمانى، بخش ۲، ج ۴، ص۲۳۰؛ نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۵۱ـ۵۲).

براساس مبناى نظرى خراسانى، پشتیبانى او از مشروطیت ازآن رو نبوده که آن را حکومتى آرمانى مى‌دانسته بلکه آن را موجب کاهش ستمهاى حاکمان ستمگر و حفظ کشور و امنیت و آبادانى آن قلمداد مى‌کرده و نزدیک‌تر به اسلام یافته است (رجوع کنید به نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص۱۰؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۳۲؛ نیز رجوع کنید به مشروطه*، نهضت؛ مشروطیت*). حتى او به استناد وجوب امر به معروف و نهى از منکر، آن را از ضروریات دین اسلام و تلاش در راه استقرار آن را واجب دانسته است (توکلیان، ص ۴۷؛ نیز رجوع کنید به ناظم‌الاسلام کرمانى، بخش ۲، ج ۵، ص۲۹۰؛ نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۳۱ـ۳۲، ۳۷ـ۳۸).

خراسانى علاوه بر اینکه قضاوت را از تکالیف اختصاصى فقیهان مى‌دانست (رجوع کنید به کدیور، ص ۲۳۷ـ۲۳۹)، به قدر توان خود کوشید که سایر قوانین مشروطه با احکام شریعت سازگار باشد یا دست‌کم در تعارض آشکار نباشد (رجوع کنید به کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۲۸۷). او در تقریظ خود بر تنبیه‌الامه میرزاى نائینى (ص ۳۳)، اخذ اصول مشروطه را از احکام شرع یادآور شد. او و مازندرانى با نوشتن لایحه‌اى، مشروطیت را در کشور به مشروط بودن سلطنت و دولت به تخطى نکردن از قوانین موضوعه منطبق با مذهب تفسیر کردند، نه زیر پا گذاشتن قوانین شریعت (رجوع کنید به ناظم‌الاسلام کرمانى، بخش ۱، مقدمه، ص ۱۹۸ـ۱۹۹؛ شریف کاشانى، ج ۱، ص ۲۵۱ـ۲۵۲؛ نیز براى نوشته‌اى دیگر از آنها متضمن همین مضمون رجوع کنید به شریف کاشانى، ج ۳، ص ۵۹۸ـ ۶۰۰).

به گزارش نجفى قوچانى (۱۳۷۸ش، ص ۵۷ـ۵۹)، خراسانى در یکى از جلسات درس به مناسبت از مشروطه سخن گفت و تصریح کرد که «سلطنت شورویه و مشروطیت سلطنت،… لجام نمودن سلطان است از تعدیات و اجحافات غیرمشروع… و لجام نمودن هر ظالمى و حاکمى و اربابى و رئیسى است… از انواع تعدیات». خراسانى و همراهانش در اجراى اصل دوم متمم قانون اساسى که خود براى تصویب آن کوشیده بودند، در سوم جمادى‌الاولى ۱۳۲۸، بیست تن از فقهاى طراز اول مقیم نجف و ایران را به مجلس دوم معرفى کردند تا دست‌کم پنج تن از آنها انتخاب شوند و بر سازگار بودن مصوبات آن با احکام شریعت همواره نظارت کنند (رجوع کنید به اسناد روحانیت و مجلس، ج ۱، ص ۱۳ـ۱۶؛ براى سیر تطور تصویب و اجراى اصل دوم متمم یاد شده رجوع کنید به ترکمان، ۱۳۶۸ش، ص ۱۵ـ۴۳؛ همو، ۱۳۶۹ش، ص ۱۵ـ۵۷).

معارضه در این جبهه براى خراسانى بسیار دشوارتر و حساس‌تر از عرصه‌هاى دیگر بود. زیرا در برابرش شمارى از عالمان بزرگ دینى و بسیارى از روحانیان و متشرعان بودند که با او خاستگاه مشترک داشتند. به گزارش منابع، پس از بالا گرفتن نزاع بر سر مشروطه، جمع زیادى از طلاب عرب و بومیان نجف، به‌ویژه اهالى کاظمین، به خراسانى و دیگر عالمان حامى نهضت مشروطه و پیروانشان ناسزا مى‌گفتند و حتى گاهى آنها را کافر مى‌خواندند (نجفى قوچانى، ۱۳۶۲ش، ص۴۶۰ـ ۴۶۱، ۴۷۱؛ نیز رجوع کنید به کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۳۸۱ـ۳۸۵؛ عبدالحسین کفائى، ص ۱۷۳ـ۱۷۴؛ بامداد، ج ۱، ص ۴۲). همچنین گفته شده است که این هوادارى، به کاهش محبوبیت و پایگاه مردمى آنها و رجوع بسیارى از مقلدانشان به دیگران (رجوع کنید به کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۴۹۷ـ۴۹۸؛ عبدالهادى حائرى، ۱۳۶۴ش، ص ۲۳۷ـ۲۳۸) و کاهش مأمومان در نماز جماعت خراسانى انجامید (رجوع کنید به یحیى دولت‌آبادى، ج ۱، ص ۳۳۹؛ کسروى، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۳۸۲ـ۳۸۳).

جبهه سوم، مخالفت با کسانى بود که به بهانه مشروطیت، موازین شرعى را زیرپا مى‌گذاشتند. خراسانى و مازندرانى از عملکرد برخى از سران مشروطه پس از فتح تهران و پایان یافتن استبداد صغیر، به‌ویژه گسترش رفتارهاى خلاف شرع، ناخرسند بودند. به‌رغم تلاشهاى فراوان آن دو در راه استقرار مشروطه، کمتر به نظر آنان توجه مى‌شد، از جمله در اجراى اصل دوم متمم قانون اساسى و ضدیت آشکار برخى قوانین با احکام اسلامى. سران مشروطه فقط در مواردى که نیاز داشتند یا به مخمصه‌اى برمى‌خوردند به آنان رجوع مى‌کردند (رجوع کنید به شریف کاشانى، ج ۳، ص ۵۹۸ـ۶۰۰؛ عبدالهادى حائرى، ۱۳۶۴ش، ص ۵ـ۶، ۲۹۷ـ۲۹۸؛ ترکمان، ۱۳۶۸ش، ص ۲۶ـ۲۸؛ همو، ۱۳۶۹ش، ص ۲۱ـ۲۲، و جاهاى دیگر).

برخى از رفتارهاى تندروانه صحنه‌گردانان مشروطه، سبب شد که خراسانى و هم‌مسلکان او احساس خطر کنند و به این باور برسند که انحرافى در مسیر مشروطیت رخ داده است. رویدادهایى مانند اعدام شیخ‌فضل‌اللّه نورى و کشته شدن سیدعبداللّه بهبهانى، میان آنها و برخى سران حکومت مشروطه فاصله انداخت و به جریان مخالف مشروطه قوّت بخشید (رجوع کنید به مشروطیت*). به همین سبب، خراسانى و مازندرانى گاه واکنشهاى شدیدى بروز دادند، از جمله هنگام چاپ مقاله‌اى تند در حبل‌المتین که به‌رغم تمجید از علماى مشروطه‌خواهِ عتبات، توهین به علما تلقى شد، و نیز در برابر برخى مواضع و رفتارهاى سیدحسن تقى‌زاده*، رهبر اقلیت تجددخواه و تندرو مجلس که خواستار تدوین قوانین عرفى به‌جاى قوانین شرعى بود (رجوع کنید به ملکزاده، ج۶، ص۱۲۸۹ـ۱۲۹۲؛ اوراق تازه‌یاب مشروطیت،ص۲۰۷ـ ۲۰۸).

از نائینى نقل شده است که قصد آخوند براى حرکت به سوى ایران (رجوع کنید به ادامه مقاله) تدارک اصلاحاتى در حکومت مشروطه بود که به استبداد گراییده بود (رجوع کنید به عبدالهادى حائرى، ۱۳۶۴ش، ص۱۶۰). اکثریت اعتدالى مجلس دوم که تحت نفوذ سیدعبداللّه بهبهانى بودند از خراسانى و مازندرانى حکمى گرفتند دال بر فساد مسلک سیاسى و مواضع نظرى تقى‌زاده و تعارض آن با قوانین شریعت (عبدالهادى حائرى، ۱۳۶۴ش، ص ۱۵۷ـ۱۵۹، ۲۰۰، یادداشت ۳۱؛ نیز رجوع کنید به تقى‌زاده، ۱۳۶۸ش، ص۱۵۵). این حکم در ۱۲ ربیع‌الآخر ۱۳۲۸ خطاب‌به عضدالملک صادر شد (دهنوى، ۱۳۷۰ش، ص ۱۷۲ـ۱۷۳، ۲۳۶) و در آن تقى‌زاده از عضویت در مجلس برکنار و راه ندادن او به مجلس، دخالت ندادن او در امور کشور و تبعیدش از ایران واجب فورى اعلام گردید (رجوع کنید به تقى‌زاده، ۱۳۶۸ش، ص ۳۴۹؛ اوراق تازه‌یاب مشروطیت، همانجا؛ براى گزارشى متفاوت رجوع کنید به ملکزاده، ج ۶، ص ۱۳۳۷). این حکم چنان تند بود که به منزله تکفیر تقى‌زاده تلقى شد (براى نمونه رجوع کنید به عاقلى، ج ۱، ص۵۰؛ شکورى، ۱۳۷۰ش، ص ۱۲۳) ولى آن دو صریحآ تکفیر را نفى کردند (رجوع کنید به اوراق تازه‌یاب مشروطیت، ص ۲۱۱ـ۲۱۲، ۲۱۶ـ۲۱۷).

از نوشته‌هاى خراسانى برمى‌آید که هدف او از پشتیبانى از مشروطیت، از یکسو تحقق امنیت، تأمین رفاه مردم و تقلیل ستم و از سوى دیگر، اجراى احکام الهى بوده است (رجوع کنید به ناظم‌الاسلام کرمانى، بخش ۱، مقدمه، ص ۱۹۵ـ۱۹۶). هدف نخست، او را در دوره مبارزه و نهضت با مشروطه‌خواهان همراه و از مخالفان مشروطه جدا کرده بود، ولى هدف دوم، پس از برپایى مشروطه میان او و برخى از مشروطه‌خواهان فاصله انداخت. با این حال، شواهد و قرائن نشان مى‌دهند که او تا پایان عمر به مشروطیت وفادار ماند. فشارهاى قاجاریان استبدادطلب، مخالفتهاى مشروعه‌خواهان و انحرافات و تندرویهاى شمارى از سران مشروطه، هیچ‌یک سبب نشد که رأى او تغییر یابد و به مخالفت با اصل مشروطه برخیزد یا به مخالفان آن روى خوش نشان دهد (رجوع کنید به ثبوت، ص ۵۳۱، ۵۹۶ـ۶۰۰؛ شیرازى، ص ۳۴۵؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۱۴۳ـ۱۴۴، ۱۵۵ـ۱۵۶؛ قس مرتضى انصارى، ص ۳۴۹؛ شبیرى زنجانى، ۱۳۸۹ش، ج ۱، ص ۵۳۴، که گفته‌اند بعدآ رأى او تغییر کرد و پشیمان شد).

جبهه چهارم، جبهه مبارزه با بیگانگان و دفاع از ایران در برابر تجاوز آنان بود. عالمان دینى مقیم عتبات با محوریت خراسانى، حتى برخى از آنهایى که با مشروطیت موافق نبودند یا درباره آن تردید داشتند و بى‌طرف بودند، با پیروى از آموزه‌هاى دینى، در برابر تجاوز به مرزهاى سرزمینهاى اسلامى و اشغال آن، واکنش جدّى نشان دادند. پشتیبانى روسیه از محمدعلى‌شاه و حکومت استبدادى و مانع‌تراشى بر سر راه استقرار مشروطیت سبب شده بود تا خراسانى واکنش شدیدترى در برابر این دولت در پیش‌گیرد. او با فرستادن تلگرامى به مجلس دوم شوراى ملى درباره استمرار حضور نیروهاى نظامى روسیه در ایران به بهانه حفظ امنیت تجارى آن کشور به‌شدت ابراز نگرانى کرد و دست روى دست گذاردن را با تکلیف دینى و استقلال کشور ناسازگار دانست.

او در این تلگرام خواستار تحریم کالاهاى روسى به عنوان نخستین گام شد. سرکنسول روسیه در بغداد در ۲۶ رمضان ۱۳۲۸، در پیغامى تهدیدآمیز به خراسانى، زیان تحریم و عواقب آن را براى ملت ایران بیشتر دانست و او را از اعلان جهاد در برابر روسیه برحذر داشت. خراسانى در پاسخى صریح و قاطع، به قلم فرزندش میرزامهدى، رفتارهاى روسیه را مخالف با مناسبات حقوق بین‌الملل و نیز حسن هم‌جوارى اعلام کرد و ورود نیروهاى آن کشور به ایران و استمرار حضور آنها را مخالف میثاقهاى دو جانبه دانست و به آنان اخطار داد. او همچنین تحریم کالاهاى روسى را موجب رفع دست‌آویز حضور این نیروها، یعنى امنیت تجارى روسیه، قلمداد کرد و یادآور شد که اگر حکم جهاد صادر شود، نه تنها ملت ایران بلکه همه مسلمانان را شامل خواهد شد (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۲۴۰ـ۲۴۵).

در پى اخطار نماینده دولت انگلیس در ۲۹ رمضان ۱۳۲۷/ ۱۴ اکتبر ۱۹۰۹ به دولت ایران، مبنى بر سه ماه مهلت داشتن براى ایجاد امنیت در راههاى جنوب کشور (رجوع کنید به کسروى، ۱۳۵۵ش، ص ۱۴۹ـ۱۵۰؛ عبدالحسین کفائى، ص ۲۴۹ـ۲۵۰)، خراسانى و مازندرانى با ارسال تلگرافى به دولت انگلیس همدستى آنها را با دولت روس به دور از انتظار دانستند و اخطار کردند که ملت ایران تا پاى جان از استقلال خود دفاع خواهد کرد (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص۲۵۰ـ۲۵۲). آنها در دوم ذیقعده ۱۳۲۸، تلگرامهایى نیز به مجلس فرستادند و براى رفع بهانه انگلیس، فرستادن حاکمانى مقتدر و باکفایت را به ولایات جنوب کشور واجب فورى اعلام کردند (رجوع کنید به اسناد روحانیت و مجلس، ج ۱، ص ۳۳ـ۳۶). درباره این تهدید و برخى مسائل دیگر، مکاتباتى دوستانه میان خراسانى و ادوارد براون (ایران‌شناس مشهور انگلیسى) صورت گرفت (براى نمونه رجوع کنید به براون و خراسانى، ص ۴۶ـ۵۱). گفتنى است که به‌کار بردن تعابیر و عناوین محترمانه براى براون با انتقاد روبه‌رو شده است (رجوع کنید به عبدالحسین حائرى، ص ۴۱۷؛ براى پاسخ به این انتقاد رجوع کنید به ثبوت، ص۵۳۰ـ۵۳۱).

خراسانى و مازندرانى در ذیقعده ۱۳۲۸/ نوامبر ۱۹۱۰ تلگرام اعتراض‌آمیزى به شخص امپراتور روسیه فرستادند و ضمن برشمردن پاره‌اى از دخالتهاى روسیه در امور داخلى ایران و تجاوزات آن کشور به ایران، یادآور شدند که طولانى شدن حضور قشون روسیه در شمال ایران، بهانه‌هاى مشابهى رادرباره مناطق جنوبى ایران در اختیار دولت انگلیس قرارمى‌دهد و خواهان خروج قشون دولت روسیه از ایران شدند (رجوع کنید به شریف کاشانى، ج ۲، ص۵۸۰ـ۵۸۲؛ عبدالحسین کفائى، ص۲۶۰ـ۲۶۲). پس از اخطار کتبى دولت روسیه در ۷ ذیحجه ۱۳۲۹ به دولت ایران مبنى بر عزل مورگان شوستر* (رئیس مستشاران امریکایى در امور مالى و گمرکى ایران) و نیز مشروط کردن تعیین مستشارهاى خارجى غیرروسى و انگلیسى، به تصویب سفارتخانه‌هاى آن دو کشور و پس از آنکه مجلس شوراى ملى این اخطار را رد کرد، روسیه نیروهاى نظامى بیشترى را روانه ایران کرد که به تصرف رشت و پیشروى به سوى قزوین انجامید و تهران در معرض سقوط قرار گرفت (۱۱ ذیحجه ۱۳۲۹).

رئیس مجلس شوراى ملى، مؤتمن‌الملک، در تلگرامى به خراسانى و دیگر علماى عتبات نیز ماجرا را گزارش کرد. صدها نامه و تلگراف دیگر نیز، که همگى از وخامت اوضاع حکایت داشتند، از ایران و عراق به دست خراسانى رسید. نخستین واکنش او تعطیل کردن درس و بحث و حتى نماز جماعت خود بود. دیگر عالمان مبارز نجف نیز چنین کردند و براى چاره‌جویى در منزل خراسانى گرد آمدند و تصمیماتى گرفته شد، از جمله: حرکت علما و طلاب به سوى ایران براى ایستادگى در برابر سپاهیان روس، دعوت از عشایر عراق براى همراهى در این حرکت، درخواست از همه مسلمانان براى یک روز اعتصاب عمومى، و نشان دادن ستمگرى دولت روس و مظلومیت دولت و ملت ایران با فرستادن پیام به همه دولتهاى داراى نمایندگى در بغداد (رجوع کنید به نظام‌الدین‌زاده، ص ۳، ۲۷ـ۲۸، ۳۳، ۳۷؛ عبدالحسین کفائى، ص ۲۴۷ـ۲۴۹، ۲۵۳ـ۲۵۵؛ براى پیام مهم خراسانى به دولتهاى متمدن جهان و طرفداران حقوق بشر رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۲۶۲ـ۲۶۵).

پس از بى‌نتیجه بودن اقدامات و رایزنیهاى سیاسى خراسانى، او ناگزیر براى دفاع از ایران در برابر تجاوز بیگانگان، حکم جهاد داد و التزام به این امر را بر هر مسلمانى واجب عینى دانست و در پیامى به رئیس مجلس شوراى ملى، ضمن ابلاغ حکم جهاد، اعلان عفو عمومى را براى ایجاد وحدت و بسیج عمومى عقلا و شرعآ لازم دانست، سپس تصمیم گرفت که خود نیز به سوى ایران حرکت کند. بسیارى از عالمان بزرگ مقیم عتبات نیز همراهى خود را با وى اعلام کردند. در پى آن، دهها هزار تن از عشایر مسلح عراق و نیز ایرانیان مقیم عراق که مسلح شده بودند، آماده حرکت شدند (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۲۶۶ـ۲۷۳). در منابع تفصیل برنامه آخوند و همراهان او گزارش شده است: که طبق آن پس از بیتوته در مسجد سهله و حرکت به سوى کربلا و زیارت حرم امام حسین علیه‌السلام و از آنجا به کاظمین، راهى ایران مى‌شدند.

به گزارش این منابع، خراسانى به برخى درخواستها براى به تأخیر انداختن حرکت، پاسخ منفى داد (رجوع کنید به نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۱۲۶ـ۱۲۷؛ عبدالحسین کفائى، ص ۲۷۱). به نظر مى‌رسد برنامه خراسانى به گونه‌اى طراحى شده بود که هم تعداد بیشترى به سپاه او بپیوندند، هم آمادگى سپاهیان و اعتماد به نفس آنها افزایش یابد، و هم نمایش بزرگى از قدرت باشد و چه بسا دشمن را به عقب‌نشینى وادارد. گزارشهاى دیگرى نیز انگیزه اصلى خراسانى از آمدن به ایران را نجات جریان مشروطه از انحرافاتى دانسته‌اند که دامنگیر آن شده بود (رجوع کنید به موسوى بجنوردى، ص ۳۳۴ـ۳۳۵؛ شبیرى زنجانى، ۱۳۸۹ش، ج ۱، ص ۵۳۴). ادامه و منابع مقاله در خراسانی ۲٫

رحلت

خراسانى ساعاتى پیش از زمان تعیین شده براى حرکت او از نجف، در سحرگاه سه‌شنبه ۲۰ ذیحجه ۱۳۲۹، در منزل خود براى اداى نافله شب برخاست ولى پیش از طلوع فجر دچار عارضه درد شدید سینه و سپس ضعف مفرط شد و در بامداد همان روز، پس از اقامه نماز صبح در ۷۴ سالگى درگذشت. برخى به اشتباه مرگ او را در ۲۱ ذیحجه دانسته‌اند (رجوع کنید به عاقلى، ج ۱، ص۶۰؛ محسن اردبیلى، ص ۲۱۳، ۲۲۹، به نقل از میرزایوسف‌آقا مجتهد اردبیلى).

ناگهانى بودن مرگ او و وقوع آن در روزى که مى‌خواست به سوى ایران حرکت کند، احتمال مسموم شدن او را پیش کشید (عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۳۵). ازاین‌رو برخى مورخان و شرح‌حال‌نویسان نیز، گاه با ذکر قرینه‌اى، مرگ او را بر اثر مسمومیت دانسته و برخى نیز آن را «حادثه‌اى مشکوک» یا «به‌علتى نامعلوم» قلمداد کرده‌اند (رجوع کنید به نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص۲۰، ۱۲۸ـ۱۳۰؛ على‌محمد دولت‌آبادى، ص ۹۸ـ۹۹؛ عبدالحسین کفائى، ص ۲۷۸ـ۲۸۱).

ولى پزشکان، مرگش را به علت سکته قلبى (رجوع کنید به شهرستانى، ص ۲۹۶) و برخى شاگردانش ناشى از فشارهاى روحى شدید و متأثر از نگرانیهاى او درباره ایران، به‌ویژه اشغال بخشهایى از کشور دانسته‌اند (رجوع کنید به همان، ص ۲۹۷؛ نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۱۳۱؛ نیز رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶ش ب، ص ۱۱۳، که به نقل از پدرش، میرزااحمد کفائى، احتمال مسموم نشدن را قوى‌تر دانسته است).

پس از تشییع بسیار باشکوه، عبداللّه مازندرانى بر پیکر وى نماز گزارد و در مقبره میرزاحبیب‌اللّه رشتى واقع در صحن حرم امام على علیه‌السلام به خاک سپرده شد (آقابزرگ طهرانى، طبقات، قسم ۵، ص ۶۶؛ شهرستانى، ص ۲۹۳، ۲۹۵ـ۲۹۶؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۳۶). گزارش منابعى که وفات خراسانى را در بغداد پس از حرکت از نجف همراه لشکرى بزرگ و مسلح نوشته‌اند و از انتقال جنازه وى به نجف خبر داده‌اند (رجوع کنید به نوبخت، ص ۱۳۶ـ۱۳۷)، باتوجه به گزارشهاى نزدیکان و شاگردان آخوند، قطعآ نادرست است.

کسانى که خراسانى را از نزدیک مى‌شناختند او را پرهیزکار، شجاع، باهوش، نیک‌گفتار، گشاده‌روى و در عین حال باهیبت معرفى کرده‌اند. سلامت نفس، سعه صدر و گذشت وى نیز زبانزد بوده است. زندگى خراسانى در دوره تحصیل، همراه با سختى معیشت و پس از آن نیز زاهدانه گزارش شده و گفته‌اند با اینکه او براى دیگران، حتى مخالفانش، بسیار باسخاوت و گشاده‌دست بود ولى درباره معیشت خود و فرزندانش سختگیر بود و از وجوهات شرعى نیز استفاده نمى‌کرد. او به آراستگى ظاهر خود اهمیت مى‌داد (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، طبقات، همانجا؛ نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۱۱، ۱۴، ۱۶ـ۱۷؛ نیز رجوع کنید به یحیى دولت‌آبادى، ج ۱، ص ۳۳۹؛ عبدالحسین کفائى، ص ۳۷۶ـ ۴۰۱؛ شیرازى، ص ۳۴۲ـ۳۴۳). در ماه رمضان در سه نوبت و در سایر ماهها دو نوبت «صبح» و «مغرب و عشاء» اقامه جماعت مى‌کرد. هر روز نیز براى زیارتى کوتاه به حرم امام على علیه‌السلام مى‌رفت (نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۱۵).

فرزندان

خراسانى شش فرزند داشت؛ پنج پسر و یک دختر. پسران او که همگى به تحصیل علوم دینى روى آوردند به‌ترتیب عبارت‌اند از : آقامیرزامهدى (رجوع کنید به ادامه مقاله)، آقامیرزامحمد (رجوع کنید به آقازاده خراسانى*)، حاج‌میرزااحمد (رجوع کنید به ادامه مقاله)، آقاحسین (عالم دینى مقیم نجف؛ متولد ۱۳۱۸ و متوفى ۱۳۹۶) و آقاحسن (رجوع کنید به ادامه مقاله). تنها دختر او همسر شیخ‌اسماعیل رشتى (متوفى ۱۳۴۳؛ فرزند میرزاحبیب‌اللّه رشتى) بود (همان، ص ۲۱ـ۲۲؛ امینى، ج ۱، ص ۳۹).

خدمات

خراسانى در نجف سه مدرسه علمیه بنا کرد: بزرگ (تاریخ بنا: ۱۳۲۱)، متوسط (تاریخ بنا: ۱۳۲۶) و کوچک (تاریخ بنا: ۱۳۲۸؛ نجفى قوچانى، ۱۳۷۸ش، ص ۲۲؛ آل‌محبوبه، ج ۱، ص ۱۳۶ـ۱۳۸؛ عبدالرحیم محمدعلى، ص ۱۳۵ـ۱۳۹). او به تأسیس چند مدرسه علوم جدید نیز در نجف، کربلا و بغداد، که بیشتر محصلان آنها ایرانیان بودند و زبان فارسى نیز از مواد درسى بود، کمک کرد (رجوع کنید به عبدالرحیم محمدعلى، ص ۱۳۹ـ ۱۴۳؛ عبدالحسین کفائى، ص ۳۷۳). او همچنین براى ترویج تعالیم دینى به تأسیس و انتشار چند نشریه در نجف کمک بسیار کرد؛ از جمله مجله مهم العلم به عربى، که شاگرد نزدیکش، سیدهبه‌الدین شهرستانى مؤسس آن بود و مجله فارسى نجف‌اشرف به همت تنى چند از شاگردان خراسانى، به‌ویژه عبدالحسین رشتى (عبدالرحیم محمدعلى، ص ۱۴۳ـ۱۴۵).

درباره زندگى آخوند خراسانى و آرا و تألیفاتش، چندین‌اثر مستقل نوشته شده است. همچنین در بیشتر آثار ناظر به حوادث سیاسى و اجتماعى دوره مشروطه (رجوع کنید به منابع مقاله) گوشه‌هایى از زوایاى زندگى او گزارش شده است؛ با این‌همه، بسیارى از این گزارشها با گرایشهاى جانبدارانه و جعل و تحریف و ابهام همراه است.

آثار.

به‌رغم اشتغال خراسانى در سالهاى پایانى عمرش به کار مرجعیت و به‌ویژه وقایع مشروطه، آثار ارزشمندى از او برجاى مانده است. مباحثى که او طرح کرده ارتباط وثیقى با موضوع بحث وى داشته و نوعآ جز سخنان ابتکارى و جدید خود، مطالب دیگر را شرح و بسط نداده است. برخى اصرار او را بر فشرده‌نویسى، هنر ویژه و وجه تمایز او از دیگران دانسته‌اند (براى نمونه رجوع کنید به حرزالدین، ج ۲، ص ۳۲۳).

آثار خراسانى سه‌گونه است:

تألیفى استدلالى، فتوایى و تقریرات درسهاى او.

آثار استدلالى، درباره مباحث اصول، فقه و فلسفه است که مستقلا یا به صورت شرح و حاشیه بر آثار دیگران تألیف شده است. بزرگ‌ترین و مشهوترین آنها کفایه‌الاصول* است که در ظرف دو سال (از ۱۳۲۱ به بعد) تألیف شده (رجوع کنید به «نقد تصحیح فوائدالاصول آخوند خراسانى»، ص ۱۵۳) و از زمان تألیف تاکنون، مهم‌ترین متن درسى سطوح عالى و نیز محور مباحث بیشتر درسهاى دوره عالى (خارج) اصول در حوزه‌هاى علوم دینى بوده و شرحها و حاشیه‌هاى بسیارى بر آن نوشته شده است. خراسانى از آن پس به صاحب کفایه نیز شهرت یافت و فرزندانش (رجوع کنید به ادامه مقاله) به کفائى مشهور شدند یا خود، این لقب را برگزیدند (بامداد، ج ۴، ص ۱؛امینى، همانجا).

حواشى و تعلیقات بر فرائدالاصول (مشهور به رسائل*) شیخ‌انصارى، اثر دیگر خراسانى است. مشهور است که وى دو بار بر رسائل حاشیه نوشت: حاشیه «اول» یا «قدیم» یا «مختصر»، و حاشیه «دوم» یا «اخیر» یا «مبسوط». حاشیه اول نخستین اثر علمى اوست. آقا بزرگ طهرانى (الذریعه، ج ۶، ص۱۶۰) آن را دقیق‌ترین حاشیه بر رسائل خوانده است. حاشیه دوم، پیش از تألیف کفایه، هم‌زمان با تدریس رسائل یا مدتى پس از آن، به درخواست تعدادى از شاگردان وى، نوشته شده و عمیق و مبسوط است (رجوع کنید به «نقد تصحیح فوائدالاصول، آخوند خراسانى»، ص ۱۵۱).

به گفته امین (ج ۹، ص ۶)، پیش از تألیف کفایه، طلاب بر مبناى همین حاشیه، اصول فقه مى‌خواندند. معمولا هرگاه از تعلیقه خراسانى بر رسائل، بدون قید، نام برده شود همین حاشیه مراد است؛ حتى بیشتر نویسندگان از حاشیه اول یاد نکرده‌اند. نیز گفته شده است که حاشیه اول تاکنون چاپ نشده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۶، ص۱۶۰، ج ۸، ص ۱۳۲) و حتى از وجود نسخه خطى آن نیز اطلاعى در دست نیست و اصل تألیف آن، گذشته از گزارش آقابزرگ و برخى منابع دیگر (براى نمونه رجوع کنید به تمیمى، ج ۲، ص ۱۴)، از سرآغاز حاشیه دوم و نیز از برخى تصریحات خراسانى در شمارى از آثارش که از حاشیه جدید رسائل یاد کرده، قابل استنتاج است (رجوع کنید به «نقد تصحیح فوائدالاصول آخوند خراسانى»، ص ۱۵۱ـ۱۵۲؛ علوى، ص ۴۲ـ۴۳).

ولى نظر دقیق‌تر این است که وى فقط بر مباحث قطع و ظن (۱۲۹۸، ۱۳۰۲) و استصحاب (۱۲۹۴، ۱۳۰۵) دوبار حاشیه نوشته که هر دو نیز در دسترس است و حاشیه او بر سایر مباحث، منحصر به فرد است (براى تفصیل رجوع کنید به علوى، ص ۴۳ـ۴۴). بنابراین تعبیر حاشیه جدید، صرفآ درخصوص ابوابِ دو حاشیه‌اى درست است. حاشیه (تعلیقه) آخوند بر رسائل، اهمیت فراوان دارد و مورد استناد و ارجاع شاگردان او و اصولیان دوره‌هاى بعدى قرار گرفته است (براى نمونه رجوع کنید به حائرى‌یزدى، ج ۲، ص ۳۸۶؛ خوانسارى نجفى، ج ۳، ص ۳۹۳، ۳۹۶؛ بروجردى، ج ۳، ص ۳۴۶؛ امام خمینى، ۱۳۸۵، ج ۱، ص ۳۶، ۴۱؛ بهجت، ج ۱، ص ۴۲۷؛ منتظرى، ج ۱، ص۱۲۰). این اثر بارها، به استقلال یا همراه آثار دیگر، با عنوانهایى مانند حاشیه کتاب فرائدالاصول، دررالفوائد، و درر الفوائد فى الحاشیه على الفرائد به چاپ رسیده است (رجوع کنید به مشار، ستون ۳۵۱ـ۳۵۲؛ براى نقد چاپ سال ۱۴۱۰ رجوع کنید به علوى، ص ۴۴ـ۴۷).

اثر مهم دیگر آخوند،

الفوائد، یا رساله الفوائد، مشتمل بر پانزده موضوع است: دو مورد فقهى، یازده مورد اصولى و دو مورد اصولى ـ کلامى (براى عنوانهاى آن رجوع کنید به امین، همانجا؛ قس «نقد تصحیح فوائدالاصول آخوند خراسانى»، ص ۱۵۲، که شانزده فایده را فهرست کرده است). از این اثر با نامهاى الفوائد الاصولیه (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۱۶، ص ۳۲۴ـ۳۲۵؛ تمیمى، همانجا)، الفوائد الاصولیه و الفقهیّه (موسوى اصفهانى، ج ۱، ص ۱۸۶؛ مشار، ستون ۶۷۹) و الفوائد و الفرائد (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۱۶، ص ۳۶۳) نیز یاد شده و برخى چاپهاى قدیم آن عنوان فوائدالاصول دارد. خراسانى در کفایه (براى نمونه ص۶۰) از آن با عنوان فوائد یاد کرده و بدان ارجاع داده است. تألیف این اثر در ۱۳۰۱ پایان یافته و برخى از مباحث آن، مانند بحث مشتق، عینآ در کفایه تکرار شده است («نقد تصحیح فوائدالاصول آخوند خراسانى»، ص ۱۵۲ـ۱۵۳).

فوائد دست‌کم سه بار در زمان حیات مؤلف، همراه تعلیقه او بر رسائل، به چاپ رسیده است. در ۱۳۱۵ در تهران که چاپ پرغلطى است؛ در ۱۳۱۸ به توصیه خراسانى و براساس مقابله با نسخه‌اى به تصحیح خود او؛ و در ۱۳۱۹ در تهران، به احتمال قوى بدون اطلاع از تصحیح و چاپ ۱۳۱۸ و با اصلاح برخى از اشتباهات چاپ ۱۳۱۵٫ فوائدالاصول مستقل نیز چاپ شده است؛ از جمله در ۱۴۰۷ در تهران به‌کوشش سیدمهدى شمس‌الدین («نقد تصحیح فوائدالاصول آخوند خراسانى»، ص ۱۵۵ـ۱۵۷، ۱۷۱، پى‌نوشت ۳۶؛ براى نقد این چاپ و اشتباهات آن رجوع کنید به همان، ص ۱۵۷ـ۱۶۸).

جنبه فقهى آرا و آثار خراسانى هرچند تا حدودى تحت‌الشعاع جنبه اصولى او قرار گرفته است، کم اهمیت‌تر از آن نیست. یکى از آثار فقهى او که در عین تحقیقى بودن، بسیار موجز و فشرده است حواشى و تعلیقات او بر بخش عمده المکاسب* شیخ انصارى است و در محرّم ۱۳۱۹ به پایان رسیده (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۶، ص ۲۲۰) و بارها چاپ شده است (۱۳۱۹ در تهران با عنوان التعلیقه على‌المکاسب، رجوع کنید به مشار، ستون ۱۹۵؛ ۱۴۰۶ در تهران با عنوان حاشیه کتاب‌المکاسب، براى نقد اجمالى این چاپ رجوع کنید به «نقد تصحیح فوائدالاصول آخوند خراسانى»، ص ۱۷۰، پى نوشت ۲۲؛ علوى، ص ۴۷ـ۴۸؛ و ۱۴۱۹ در قم، همراه با چند تعلیقه دیگر بر المکاسب، با عنوان محصّل‌المطالب فى تعلیقات‌المکاسب). در آثار فقیهان بعدى به این اثر خراسانى نیز اعتنا و استناد شده است (براى نمونه رجوع کنید به خوانسارى نجفى، ج ۱، ص ۲۱۲، ۳۹۶؛ امام خمینى، ۱۳۷۹ش، ج ۱، ص ۴۵۵، ج ۴، ص ۲۹۲، ج ۵، ص ۴۸۵؛ مکارم شیرازى، ج ۲، ص ۳۳۰).

اثر فقهى دیگر خراسانى

تکمله‌التبصره است (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۴، ص ۴۱۲) که مهم‌ترین رساله فتوایى او و براساس تبصره المتعلمین علامه حلّى است؛ بدین صورت که آراى موافق نظر خود را ابقا و آراى مخالف را حذف و نظر خود را به جاى آن آورده و گاه پاره‌اى از واژه‌ها را تغییر داده است. این اثر مهم که حجم آن در مجموع بیش از تبصره‌المتعلمین است، همه ابواب فقهى (از طهارت تا دیات) را دربردارد و یکى از منابع آشنایى با فتاواى خراسانى، به‌ویژه آخرین آراى فقهى او، قلمداد مى‌شود (عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۴۱؛ خراسانى، ۱۳۸۰ش، مقدمه مدرسى، ص ۱۲).

از این اثر با عنوان التکمله فى تلخیص‌التبصره نیز یاد شده است (امینى، ج ۱، ص ۴۰؛ نیز رجوع کنید به امین، همانجا). تکمله‌التبصره در ۱۳۲۸ در تهران چاپ شد (رجوع کنید به موسوى اصفهانى، ج ۱، ص ۱۸۷؛ مشار، ستون ۲۱۳؛ براى دیگر رساله‌هاى فتوایى او رجوع کنید به ادامه مقاله). سیدحسن حائرى قزوینى* شرحى با عنوان اکمال‌الدین فى شرح تکمله تبصره المتعلمین نوشته است (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۱۳، ص ۱۵۱ـ ۱۵۲). خراسانى خود نیز شرحى استدلالى ولى ناتمام (فقط بحث طهارت و بخشى از صلوه) به درخواست فردى که نمى‌توانسته خواسته او را رد کند (رجوع کنید به ص ۴ـ۵)، بر تکمله التبصره با عنوان اللمعات النّیره فى شرح تکمله التبصره نوشته که ظاهرآ آخرین اثر مدون اوست (براى ویژگیهاى این اثر رجوع کنید به خراسانى، ۱۳۸۰ش، مقدمه مدرسى، ص ۱۳ـ۱۸). لمعات در ۱۳۸۰ش در قم با تحقیق سید صالح مدرسى چاپ شد (براى چاپ آن همراه رساله‌هاى دیگر رجوع کنید به ادامه مقاله).

خراسانى چندین رساله فقهى استدلالى نیز در موضوعات گوناگون تألیف کرده (رجوع کنید به امین، همانجا) که شمارى از آنها در یک مجلد گردآورى شده و با عنوان الرسائل الفقهیه به چاپ رسیده است:

کتاب‌الوقف،

کتاب‌الرضاع (الرساله‌الرضاعیه)،

کتاب الدماء،

کتاب‌الفراق والطلاق،

رساله فى‌العداله،

و کتاب‌الرهن.

سه رساله اخیر (الفراق، العداله و الرهن) ناتمام است. بسیارى از محققان، از جمله آقاضیاء عراقى، کتاب الدماء (رساله فى الدماءالثلاثه) را مهم‌ترین و دقیق‌ترین اثر علمى خراسانى و معرف قدرت فقاهت و رفعت مقام علمى او دانسته‌اند (رجوع کنید به عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، همانجا؛ همو، ۱۳۸۶شب، ص۷۹).

برخى از این رساله‌ها، از جمله کتاب‌الوقف، به صورت مستقل نیز چاپ شده است (امین، همانجا). بیشتر رساله‌هاى این مجموعه به همراه اللمعات‌النیّره در یک مجلد با عنوان قطرات مِنْ یَراع بحرِالعلوم او شَذَرات مِن عقدها المنظوم یا القطرات والشذرات، که بیشتر الشذرات و گاه القطرات نامیده مى‌شود، در ۱۳۳۱ در بغداد به چاپ رسید (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج۱۰، ص۲۵۱، ج۱۱، ص ۱۹۳، ج ۱۷، ص ۱۵۷؛ موسوى اصفهانى، همانجا؛ مشار، ستون ۳۶۸، ۴۸۸ـ۴۸۹، ۶۱۱، ۶۱۹، ۷۱۱؛ خراسانى، ۱۳۸۰ش، همان مقدمه، ص ۱۲).

سه اثر فقهى اخیر (تکمله‌التبصره، اللمعات‌النیّره و الرسائل الفقهیه) نیز در ۱۳۸۲ش در قم با تحقیق سیدصالح مدرسى در مجموعه‌اى به نام تراث فقهى خراسانى چاپ شده است (براى ویژگیهاى این مجموعه و تحقیق یاد شده رجوع کنید به امینى‌پور، ص ۱۵۵ـ۱۶۲). شیخ مهدى خالصى* بر رساله‌هاى فقهى القطرات والشذرات شرح یا تعلیقاتى با عنوان الدرارى اللامعات نوشته که در ۱۳۳۲ در بغداد چاپ شده است (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۸، ص ۵۲؛ مشار، ستون ۳۴۴).

یکى دیگر از آثار فقهى ولى ناتمام خراسانى،

کتاب‌الاجاره (رساله فى مسئله الاجاره) است (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۱، ص ۱۲۲ـ۱۲۳؛ امین؛ موسوى اصفهانى، همانجاها). از این اثر به عنوان تقریرات درسى خراسانى به قلم فرزندش محمدآقازاده یاد شده است (مدرسى طباطبائى، ص ۳۶۳). الاجتهاد و التقلید یکى دیگر از آثار خراسانى است (امینى، همانجا؛ مدرس تبریزى، ج ۱، ص ۴۲) که بیشتر منابع از آن یاد نکرده‌اند. اثر دیگر او، تعلیقاتى بر النخبه محمدابراهیم کلباسى است که همراه برخى تعلیقات دیگر در حاشیه اصل کتاب به چاپ رسیده است (رجوع کنید به مشار، ستون ۳۰۰). رساله فى‌المشتق و رساله مختصره فى الشرط المتأخّر دو اثر دیگر آخوند خراسانى است که آنها را به میرزا على‌آقا شیرازى (متوفى ۱۳۵۵؛ فرزند میرزا محمدحسن شیرازى) اهدا کرده (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۱۴، ص ۱۸۴، ج ۲۱، ص ۴۱) و به چاپ رسیده است (رجوع کنید به تمیمى، ج ۲، ص ۱۴).

شرح مبسوط خطبه اول نهج‌البلاغه نیز اثر دیگرى از خراسانى است (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۷، ص ۱۹۹، ج ۱۳، ص ۲۱۷، ج ۱۴، ص ۱۴۴؛ کدیور، ص ۲۵۶، پانویس ۷) که به خطا به‌نام شریعت اصفهانى چاپ شده است. شمارى از شرح‌حال‌نگاران، از جمله امین (همانجا)، موسوى اصفهانى (همانجا) و حرزالدین (ج ۲، ص ۳۲۴)، تعلیقاتى بر اسفار صدرالمتألهین شیرازى و تعلیقاتى بر شرح منظومه سبزوارى به آخوند خراسانى نسبت داده‌اند که به گفته نوه خراسانى، عبدالرضا کفائى (۱۳۷۶ش، ص ۴۲)، تاکنون یافت نشده‌اند. موسوى اصفهانى (همانجا) آن دو را تعلیقاتى غیرمدوّن معرفى کرده است.

دومین نوع،

آثار و رساله‌هاى فتوایى اوست.

آخوند، علاوه بر تبصره‌المتعلمین حلّى (رجوع کنید به همین مقاله)، بر چند اثر فتوایى دیگر نیز تعلیقه نوشته است که مهم‌ترین آنها تعلیقات او بر نجاه‌العباد محمدحسن نجفى* (صاحب جواهر) است که با نام روح‌الحیاه فى تلخیص نجاه العباد در ۱۳۲۷ در بغداد به چاپ رسیده است (امین، همانجا؛ شهرستانى، ص ۳۸۹).

خراسانى بر رساله مناسک حج شیخ انصارى نیز حاشیه زده که به همراه حواشى سیدمحمدکاظم یزدى و میرزاحسین خلیلى تهرانى در ۱۳۲۱ در تهران به چاپ رسیده است (رجوع کنید به مشار، ستون ۹۰۹). ذخیره‌العباد فى یوم‌المعاد، نیز دیگر رساله عملیه اوست که به فارسى و به صورت سؤال و جواب تدوین و بارها چاپ شده است؛ از جمله: چاپ ۱۳۲۸ نجف، و چاپ ۱۳۲۹ تهران (عبدالحسین کفائى، ص ۳۲۹، ۳۵۴؛ براى نمونه‌هایى دیگر از رساله‌ها یا حاشیه‌هاى فتوایى خراسانى یا آثارى که مطابق همه یا بخشى از فتاواى او به فارسى یا عربى تدوین شده است رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج۱۰، ص۶۷، ج۱۱، ص۲۶۵، ج۱۲، ص ۹۳، ج ۱۹، ص ۵۹، ج ۲۰، ص ۴۳ـ۴۴، ج ۲۵، ص۸۹).

سومین نوع،

تقریرات درسهاى اوست که شاگردانش نوشته‌اند؛ مانند اثر ناتمام ولى مشهور القضاء و الشهادات (تقریرات القضاء) به قلم فرزندش، میرزامحمد آقازاده (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۱۷، ص ۱۴۲ـ۱۴۳؛ حرزالدین، همانجا؛ براى نسخه‌هاى گوناگون آن رجوع کنید به مدرسى طباطبائى، ص ۳۶۴)، که خراسانى بر آن تقریظ نوشته است (عبدالحسین کفائى، ص ۳۲۹؛ براى نمونه‌هاى دیگرى از این تقریرات رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۴، ص ۳۷۷، ۳۸۰، ج ۸، ص ۲۵۷، ج ۱۱، ص ۱۰۴ ـ ۱۰۵، ج ۱۸، ص ۹۵، ج ۲۶، ص ۲۲۷؛ مشار، ستون ۶۷۸ـ۶۷۹).

بسیارى از شاگردان خراسانى، تقریرات درسهاى فقه و اصول او را نوشته‌اند که نام برخى از آنها مشخص نیست (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج ۴، ص ۳۶۷). گفتنى است که از اثرى با عنوان تحریرات فى الاصول یاد شده که تقریرات خود خراسانى از درسهاى اصول فقه استادانش (احتمالا شیخ انصارى) دانسته شده است. این اثر از اول مبحث نواهى تا پایان بحث مجمل و مبیّن را دربردارد (رجوع کنید به خراسانى، ۱۳۸۵ش، مقدمه کدیور، ص بیست‌ونه).

فرزندان.

میرزامهدى خراسانى، مشهور به آیت‌اللّه‌زاده، در ۱۲۹۲ در نجف به دنیا آمد. پس از فراگیرى درسهاى مقدماتى و بخشى از متون دوره سطح، بر اثر سکته مغزى و به قولى بر اثر ضعف شدید چشم، از ادامه تحصیل بازماند و به فعالیتهاى سیاسى و اجتماعى روى آورد. او دستیار پدر بود و در مبارزه با استبداد و برپایى و استقرار مشروطه فعالیت چشمگیرى داشت. برخى از تلگرافها و نامه‌هاى آخوند خراسانى را میرزا مهدى به امر پدر تنظیم کرده است، از جمله نامه مشهور آخوند در پاسخ به نامه سرکنسول روس در بغداد که در محافل و جراید آن زمان انعکاس وسیعى داشت (رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۲۴۱ـ۲۴۶؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶شب، ص ۸۰). او در میان رجال سیاسى ایران و به‌ویژه در محافل سیاسى عراق فردى بانفوذ بود و پس از درگذشت آخوند به مبارزه در برابر روس و انگلیس ادامه داد. او در ۱۳۶۴ براى زیارت مزار امام رضا علیه‌السلام عازم ایران شد ولى پیش از رسیدن به مشهد در جمادى‌الآخره همان سال/ ۲۸ اردیبهشت ۱۳۲۴ در تهران درگذشت و در مشهد به خاک سپرده شد (تمیمى، ج ۲، ص ۱۶؛ عبدالحسین کفائى، ص ۴۰۲ـ۴۱۱؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶شب، ص ۸۰ـ۸۱).

میرزا احمد کفائى خراسانى در ۱۳۰۰ در نجف به دنیا آمد. درسهاى مقدماتى و بخشى از سطوح را در منزل نزد استادانى خصوصى فرا گرفت. سپس مکاسب را به سفارش پدر نزد سیدابوالحسن اصفهانى و رسائل و کفایه را نزد برادرش، میرزامحمد آقازاده، آموخت. از ۱۳۱۹ در درسهاى خارج فقه و اصول خراسانى شرکت کرد و پیش از ۲۵ سالگى به درجه اجتهاد رسید.

در حیات پدر به ایران آمد و در هنگام درگذشت پدرش در مشهد بود و سپس به عراق بازگشت و به تدریس درسهاى دوره سطح پرداخت. او در نهضت استقلال عراق، در برابر سلطه استعمارى انگلیس، به عنوان نزدیک‌ترین مشاور میرزا محمدتقى شیرازى، مشارکتى فعال داشت. پس از سیطره انگلیس بر عراق به همراه شانزده تن از انقلابیون بزرگ تحت تعقیب بود و مورد سوءقصد قرار گرفت؛ از این رو به مدت یک سال در مکه به سر برد و پس از به حکومت رسیدن ملک فیصل در عراق به نجف بازگشت و به مبارزه ادامه داد. کفائى در ۱۳۰۲ش (۱۳۴۱) به همراه گروهى دیگر از عالمان دینى، از جمله نائینى و سیدابوالحسن اصفهانى به ایران تبعید شد و چون با بازگشت او به عراق موافقت نشد در ۱۳۰۳ش (۱۳۴۲) در مشهد قصد توطن کرد و تا پایان عمر در آنجا ماند و به فعالیتهاى علمى، فرهنگى و سیاسى پرداخت؛ از جمله سه دوره خارج اصول و نیز خارج برخى مباحث فقه را تدریس کرد.

کفائى بعد از درگذشت برادرش، محمد آقازاده (متوفى ۱۳۱۶ش)، زعامت حوزه علمیه خراسان را برعهده گرفت و پس از رویدادهاى شهریور ۱۳۲۰، حوزه علمیه منحل شده مشهد را احیا کرد (رجوع کنید به حوزه علمیه*، مشهد) و تشکیلات و هیئتهاى مذهبى مهمى را در آنجا سامان داد. کفائى در دى ۱۳۵۰ (ذیقعده ۱۳۹۱) در همانجا درگذشت و در حرم امام رضا علیه‌السلام به خاک سپرده شد. حاشیه‌اى بر مباحث الفاظ کفایه‌الاصول از آثار اوست (آقابزرگ طهرانى، طبقات، قسم ۱، ص ۴۶۱؛ تمیمى، ج ۲، ص ۱۷؛ فاضل، ص ۱۲۸۱ـ۱۲۸۴؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۷۶ش، ص ۴۳ـ۴۴؛ همو، ۱۳۸۶شب، ص ۸۹ـ۹۹؛ نیز رجوع کنید به عبدالحسین کفائى، ص ۴۱۵ـ۴۲۲؛ حسینى اشکورى، ج ۱، ص ۸۸ـ۸۹).

آخرین فرزند آخوند خراسانى، میرزاحسن، در ۱۳۲۰ (عبدالحسین کفائى، ص ۴۲۴؛ عبدالرضا کفائى، ۱۳۸۶شب، ص ۱۵۵) یا ۱۳۲۱ (تمیمى، همانجا؛ حبیب‌آبادى، ج ۵، ص ۱۵۱۴) در نجف به دنیا آمد. علوم دینى را در نجف فراگرفت. در ۱۳۰۳ یا ۱۳۰۴ش (۱۳۴۳ یا ۱۳۴۴) به ایران سفر کرد و در مشهد ساکن شد. چند دوره نماینده مشهد در مجلس شوراى ملى بود و در اواخر عمرش عضو مجلس سنا شد. او در ۱۹ مرداد ۱۳۳۳ در تهران درگذشت و در حرم حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد (تمیمى؛ حبیب‌آبادى؛ عبدالحسین کفائى، همانجاها).



منابع :

(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف‌الشیعه، چاپ على نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳ / ۱۹۸۳؛
(۲) همو،طبقات‌اعلام الشیعه: نقباءالبشر فى‌القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴، قسم ۵، چاپ محمد طباطبائى بهبهانى، ۱۳۸۸ش؛
(۳) جعفربن باقر آل‌محبوبه، ماضى‌النجف و حاضرها، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛
(۴) على ابوالحسنى، خانه بر دامنه آتشفشان: شهادتنامه شیخ فضل‌اللّه نورى (به ضمیمه وصیتنامه منتشر نشده او)، تهران ۱۳۸۲ش؛
(۵) همو، کارنامه شیخ فضل‌اللّه نورى: پرسشها و پاسخ‌ها، تهران ۱۳۸۰ش؛
(۶) اسناد روحانیت و مجلس، ج ۱، تدوین عبدالحسین حائرى، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى، ۱۳۷۴ش؛
(۷) امام خمینى، الرسائل، قم ۱۳۸۵؛
(۸) همو، کتاب‌البیع، ]تهران [۱۳۷۹ش؛
(۹) امین؛
(۱۰) محمدهادى امینى، معجم رجال‌الفکر والادب فى‌النجف خلال الف عام، ]نجف[ ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲؛
(۱۱) عبداللّه امینى‌پور، «معرفى سه اثر فقهى محقق خراسانى»، فقه اهل بیت علیهم‌السلام،ش ۳۸ (تابستان ۱۳۸۳)؛
(۱۲) مرتضى انصارى، زندگانى و شخصیت شیخ انصارى قدس سره، قم ۱۳۷۳ش؛
(۱۳) مهدى انصارى، «مصاحبه با آقاىحجه‌الاسلام والمسلمین مهدى انصارى»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى: مجموعه گفتار، به کوشش محسن دریابیگى، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانى، ۱۳۸۶ش؛
(۱۴) اوراق تازه‌یاب مشروطیت مربوط به سالهاى ۱۳۲۵ـ۱۳۳۰ قمرى، چاپ ایرج افشار، تهران: جاویدان، ۱۳۵۹ش؛
(۱۵) مهدى بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجرى، تهران ۱۳۵۷ش؛
(۱۶) ادوارد گرانویل براون و محمدکاظم‌بن حسین خراسانى، «مکتوب مرحومادوارد براون به مرحوم آخوند ملامحمد کاظم خراسانى و جواب آن»، یادگار، سال ۱، ش ۲ (مهر۱۳۲۳)؛
(۱۷) محمدتقى بروجردى، نهایه‌الافکار، تقریرات درس آیت‌اللّه عراقى، قم: مؤسسه النشرالاسلامى، [۱۳۶۴ش]؛
(۱۸) محمدتقى بهجت، مباحث‌الاصول، ج ۱، قم ۱۳۷۸ش؛
(۱۹) صفاءالدین تبرّائیان، «ساحت تاریخسازى: نقد و نظرى در حوزه تاریخنگارى‌جنبش علماى بین‌النهرین»، تاریخ معاصر ایران، ش ۱۱ (پاییز۱۳۷۸)؛
(۲۰) محمد ترکمان، «نظارت مجتهدین طراز اول: سیر تطور اصل دوم متمم قانون اساسى در دوره اول تقنینیه»، در تاریخ معاصر ایران: مجموعه مقالات، کتاب ۱، تهران: مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگى، ۱۳۶۸ش؛
(۲۱) همو، «نظارت هیئت مجتهدین: سیر تطور اصل دوم متمم قانون اساسى در دوره دوم تقنینیه»، در همان، کتاب ۲، ۱۳۶۹ش؛
(۲۲) حسن تقى‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، به کوشش عزیزاللّه علیزاده، تهران ۱۳۷۹ش؛
(۲۳) همو، زندگى طوفانى: خاطرات سیدحسن تقى‌زاده، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۸ش؛
(۲۴) محمدعلى جعفر تمیمى، مشهدالامام، او، مدینه‌النجف، نجف ۱۳۷۴/۱۹۵۵؛
(۲۵) جلال توکلیان، «اندیشه سیاسى آخوند خراسانى»، کیان، ش ۴۲ (خرداد و تیر ۱۳۷۷)؛
(۲۶) اکبر ثبوت، «مصاحبه با آقاى اکبر ثبوت»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى، همان؛
(۲۷) محمدرضا جعفرى، «مصاحبه با استاد محمدرضا جعفرى»، در همان؛
(۲۸) رسول جعفریان، مقالات تاریخى، دفتر ۸، قم ۱۳۷۹ش؛
(۲۹) عبدالحسین حائرى، «مصاحبه با استاد عبدالحسین حائرى»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى، همان؛
(۳۰) عبدالهادى حائرى، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران ۱۳۶۴ش؛
(۳۱) همو، «چرا رهبران مذهبىدر انقلاب مشروطیت ایران شرکت کردند؟»، وحید، دوره۱۴، ش ۳ (خرداد ۱۳۵۵)؛
(۳۲) عبدالکریم حائرى یزدى، دررالفوائد، مع تعلیقات محمدعلى اراکى، قم ۱۴۰۸؛
(۳۳) محمدعلى حبیب‌آبادى، مکارم‌الآثار، ج ۵، اصفهان ۱۳۵۵ش؛
(۳۴) محمد حرزالدین، معارف‌الرجال فى تراجم العلماء والادباء، قم ۱۴۰۵؛
(۳۵) احمد حسینى اشکورى، تراجم‌الرجال، قم ۱۴۱۴؛
(۳۶) محمدکاظم‌بن حسین خراسانى، سیاست‌نامه خراسانى: قطعات سیاسى در آثار آخوند ملامحمدکاظم خراسانى، ]تدوین [محسن کدیور، تهران ۱۳۸۵ش؛
(۳۷) همو، ضرورت علاج عاجل امراض مهلکه، در رسایل مشروطیت: مشروطه به روایت موافقان و مخالفان، تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگرى‌نژاد، ج ۲، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانى، ۱۳۸۷ش؛
(۳۸) همو، کفایه‌الاصول، قم ۱۴۲۳؛
(۳۹) همو، اللمعات النیّره فى شرح تکمله التبصره، چاپ صالح مدرسى، قم ۱۳۸۰ش؛
(۴۰) موسى خوانسارى نجفى، منیه‌الطالب فى شرح المکاسب، تقریرات درس آیت‌اللّه نائینى، قم۱۴۱۸ـ۱۴۲۱؛
(۴۱) على دوانى، «مصاحبه با حجه‌الاسلام آقاى على دوانى»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى، همان؛
(۴۲) على محمد دولت‌آبادى، «یادداشتهاى سیدعلى‌محمد دولت‌آبادى لیدر حزب اعتدالیون»، خاطرات وحید، سال ۹، ش ۳ (۱۵دى ـ ۱۵بهمن۱۳۵۰)؛
(۴۳) یحیى دولت‌آبادى، حیات یحیى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۴۴) محمد دهنوى، «برگهایى از تاریخ»، در تاریخ معاصر ایران، همان، کتاب ۲، ۱۳۶۹ش، کتاب ۳، ۱۳۷۰ش؛
(۴۵) محمدحسن ربّانى، فقه و فقهاى امامیه در گذر زمان، تهران ۱۳۸۶ش؛
(۴۶) عزالدین زنجانى، «مصاحبه با حضرت آیت‌اللّه سیدعزالدین زنجانى»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى، همان؛
(۴۷) موسى شبیرى زنجانى، جرعه‌اى از دریا، قم ۱۳۸۹ش ـ؛
(۴۸) همو، «مصاحبه با حضرت آیت‌اللّه العظمى شبیرى زنجانى»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى، همان، ۱۳۸۶ش؛
(۴۹) محمد شریف‌رازى، آثارالحجّه، یا، تاریخ و دائره‌المعارف حوزه علمیه قم، قم [۱۳۳۳ّـ۱۳۳۲ش]؛
(۵۰) محمدمهدى شریف کاشانى، واقعات اتفاقیه در روزگار، چاپ منصوره اتحادیه (نظام مافى) و سیروس سعدوندیان، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۵۱) ابوالفضل شکورى، خط سوم در انقلاب مشروطیت ایران: پژوهشى گسترده درباره زندگینامه علمى ـ سیاسى آخوند ملاقربانعلى زنجانى معروف به حجه‌الاسلام یکى از رهبران نهضت مشروعه‌خواهى، زنجان ۱۳۷۱ش؛
(۵۲) همو، «سیره صالحان: زندگینامه مصلح خودساخته ‘آخوند ملامحمدکاظم خراسانى،»،یاد، ش ۲۵ (زمستان ۱۳۷۰)؛
(۵۳) همو، «نقش آیت‌اللّه آخوند خراسانى در رهبرى نهضت مشروطیت»، تاریخ معاصر ایران، ش ۱۸ (تابستان ۱۳۸۰)؛
(۵۴) هبه‌الدین شهرستانى، «فاجعه حضره آیه‌اللّه الخراسانى»، العلم، ج ۲، ش ۷ (محرّم ۱۳۳۰)؛
(۵۵) رضى شیرازى،«مصاحبه با آیت‌اللّه سیدرضى شیرازى»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى، همان؛
(۵۶) منوچهر صدوقى‌سها، «مصاحبه با آقاى منوچهر صدوقى سُها»، در همان؛
(۵۷) باقر عاقلى، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامى، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ش؛
(۵۸) عبدالرحیم محمدعلى، المصلح المجاهد: الشیخ محمدکاظم الخراسانى، نجف ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲؛
(۵۹) عبداللّه علوى، «نقد تصحیح حاشیه آخوند بر رسائل»، آینه پژوهش، سال ۱، ش ۵ (بهمن و اسفند ۱۳۶۹)؛
(۶۰) محمود فاضل، «آیت‌اللّه کفائى خراسانى»، وحید، دوره۱۰، ش ۱۱ (بهمن ۱۳۵۱)؛
(۶۱) فضل‌اللّه نورى، مجموعه‌اى از رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات،… و روزنامه شیخ شهید فضل‌الله نورى، گردآورنده: محمد ترکمان، تهران ۱۳۶۲ـ ۱۳۶۳ش؛
(۶۲) داود فیرحى، «مبانى فقهى مشروطه‌خواهى از دیدگاه آخوند خراسانى»، در مجموعه مقالات همایش بررسى مبانى فکرى و اجتماعى مشروطیت ایران: بزرگداشت آیت‌اللّه محمدکاظم خراسانى، تهران- دى ماه ۱۳۸۲، تهران : مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانى، ۱۳۸۴ش؛
(۶۳) محسن کدیور، «اندیشه سیاسى آخوند خراسانى»، در همان؛
(۶۴) احمد کسروى، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ش؛
(۶۵) همو، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران ۱۳۵۵ش؛
(۶۶) عبدالحسین مجید کفائى، مرگى در نور: زندگانى آخوند خراسانى، تهران ۱۳۵۹ش؛
(۶۷) عبدالرضا کفائى، «بیان و شرحى مختصر از حیات و شخصیت آخوند ملامحمدکاظم خراسانى: ۱۲۵۵-۱۳۲۹ ه .ق»، نشریه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسى مشهد، ش ۳۵ و ۳۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۶)؛
(۶۸) همو، «شرح و بیانى مختصر و موجز از حیات و شخصیت آخوند ملامحمدکاظم خراسانى»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى، همان، ۱۳۸۶شالف؛
(۶۹) همو، «مصاحبه با حجه‌الاسلام والمسلمین عبدالرضا کفائى»، در همان، ۱۳۸۶شب؛
(۷۰) ابوالقاسم گرجى، «مصاحبه با دکتر ابوالقاسم گرجى»، در همان؛
(۷۱) یوسف محسن‌اردبیلى، «مصاحبه با استاد یوسف محسن اردبیلى»، در همان؛
(۷۲) محمدعلى مدرس تبریزى، ریحانه ‌الادب، تهران ۱۳۶۹ش؛
(۷۳) مرتضى مدرسى چهاردهى، «آخوندملامحمدکاظم خراسانى در راه مشروطیت ایران»، خاطرات، ش ۱ (پاییز ۱۳۵۸)؛
(۷۴) حسین مدرسى طباطبائى، مقدمه‌اى بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسى، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش؛
(۷۵) محمدحسین مرعشى شوشترى، «مصاحبه با آیت‌اللّه سیدمحمدحسین مرعشى شوشترى»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى، همان؛
(۷۶) خانبابا مشار، فهرست کتابهاى چاپى عربى، تهران ۱۳۴۴ش؛
(۷۷) ناصر مکارم شیرازى، القواعدالفقهیه، قم ۱۴۱۱؛
(۷۸) مهدى ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۷۱ش؛
(۷۹) حسینعلى منتظرى، کتاب نهایه‌الاصول، تقریرات درس آیه‌اللّه بروجردى، ج ۱، قم ۱۳۷۵؛
(۸۰) محمدمهدى موسوى اصفهانى، احسن الودیعه فى تراجم اشهر مشاهیر مجتهدى الشیعه، او، تتمیم روضات‌الجنات، بغداد ?] ۱۳۴۸[؛
(۸۱) محمد موسوى بجنوردى، «مصاحبه با آیت‌اللّه دکتر سیدمحمدموسوى بجنوردى»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى، همان؛
(۸۲) محمدبن على ناظم‌الاسلام کرمانى، تاریخ بیدارى ایرانیان، چاپ على‌اکبر سعیدى سیرجانى، تهران ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷ش؛
(۸۳) محمدحسین نائینى، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، چاپ جواد ورعى، قم ۱۳۸۲ش؛
(۸۴) محمدحسن نجفى قوچانى، برگى از تاریخ معاصر: حیات‌الاسلام فى احوال آیه‌الملک العلّام، پیرامون شخصیت نقش آخوند ملامحمدکاظم خراسانى در پیشبرد نهضت مشروطیت، چاپ رمضانعلى شاکرى، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۸۵) همو، سیاحت شرق، یا، زندگینامه آقانجفى قوچانى، چاپ رمضانعلى شاکرى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۸۶) حسن نظام‌الدین‌زاده، هجوم روس و اقدامات رؤساى دین براى حفظ ایران، به کوشش نصراللّه صالحى، تهران ۱۳۷۷ش؛
(۸۷) «نقد تصحیح فوائد الاصول آخوند خراسانى (قده)»، حوزه، سال ۵، ش ۱ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۷)؛
(۸۸) حبیب‌اللّه نوبخت، «آخوند ملامحمدکاظم خراسانى»، وحید، دوره ۱۴، ش ۳ (خرداد ۱۳۵۵)؛
(۸۹) محمد واعظ‌زاده خراسانى، «مصاحبه با استاد واعظ ‌زاده خراسانى»، در حیات سیاسى، فرهنگى و اجتماعى آخوند خراسانى، همان؛
(۹۰) مهدیقلى هدایت، خاطرات و خطرات، تهران ۱۳۶۳ش.

دانشنامه جهان اسلام جلد  ۱۶ 

زندگینامه ابوجعفر محمد خَثعمى اُشنانی(متوفی۳۱۵ه ق)

 ابوجعفر محمدبن حسین خَثعمى اُشنانى، محدّث کوفى قرن سوم و چهارم. وى در سال ۲۲۱ در کوفه در قبیله مشهور خثعم متولد شد. خطیب بغدادى (ج ۳، ص ۲۳) نسبت اُشنانى او را به سبب ولاء مىداند، اما سمعانى (ج ۱، ص۱۷۰) آن را اشاره به خرید و فروش گیاهى به همین نام دانسته است.

خثعمى در کوفه از محدّثان بسیارى حدیث شنید و روایت کرد،

از جمله:

عالم و محدّث نامور زیدى، عَبّادبن یعقوب رواجنى (متوفى ۲۵۰)؛

عَبّادبن احمد عَرزَمى؛

ابوکریب محمدبن علاء همدانى؛

فضاله بن فضل تمیمى؛

و اسماعیل بن اسحاق راشدى (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج۳، ص۲۲؛ سمعانى، همانجا؛ ابن طاووس، ص۱۳۲،۳۶۷).

راویان خثعمى

کسانى چون محمدبن عمر،

مشهور به ابن جعابى،

محمدبن محمدبن سلیمان باغندى،

محدّث شیعى، ابومُفضَّل محمدبن عبداللّه شیبانى،

عالم زیدى و ابوالفرج اصفهانى از خثعمى حدیث نقل کرده اند (رجوع کنیدبه ابوالفرج اصفهانى، ص ۵، ۳۲، ۸۶؛ دلائل الامامه، ص۱۳۵؛ طوسى، ۱۴۱۴، ص۴۴۷ ، ۴۵۱،۴۸۴، ۴۹۲؛ خطیب بغدادى، همانجا).

از دیگر راویان خثعمى،

مظفربن جعفربن حسن، مؤلف الرساله الموضحه، است که در کتابش روایاتى به نقل از خثعمى در باب اختصاص دادن برخى القاب مانند «امیرالمؤمنین»، به على علیه السلام توسط پیامبر صلى اللّه علیه وآله وسلم آورده است. ابن طاووس از نسخه اى به خط مصنف که در کتابخانه نظامیه بغداد وجود داشت، مطالبى نقل کردهاست (رجوع کنید به ص۳۶۲، ۳۶۷؛ نیز رجوع کنید به کولبرگ، ص ۳۱۹ـ ۳۲۰).

خثعمى با عالمان شیعى کوفه مناسبات نزدیکى داشت و نام وى در طریق روایت برخى از آثار آنها آمده است (رجوع کنید به نجاشى، ص ۷۸، ۱۱۳، ۴۴۵؛ طوسى، ۱۴۱۷، ص ۶۶، ۱۷۶). بنابه نقل شیخ طوسى (۱۴۱۵، ص ۴۴۲؛ همو، ۱۴۱۷، ص ۱۷۶)، هارون بن موسى تَلَّعُکبَرى* در سال ۳۱۵ و پس از آن، از خثعمى سماع کرده و اجازه روایت آثارى را که او در روایت خود داشته، اخذ کرده است.

وجود نام خثعمى در طریق حدیث منزلت، روایت نزول آیه تطهیر در شأن اهلبیت علیهم السلام و آیه نجوا درباره على علیهالسلام، روایت حدیث مشهور گفتگوى على علیهالسلام با کمیل درباره اصناف مردم و برخى روایات دیگر از گرایشهاى شیعى وى نشان دارد (رجوع کنید به ابنبابویه، ج ۲، ص ۵۴۸ـ ۵۵۳؛ خزاز رازى، ص ۲۲۱ـ۲۲۲؛ علوى، ص ۶۴ـ۶۵؛ خطیب بغدادى، ج ۱۴، ص ۲۵۲؛ حسکانى، ج ۲، ص ۳۹، ۷۹، ۱۶۷، ۲۲۷، ۳۲۴؛ ابن عساکر، ج ۴۲، ص ۱۲۹ـ۱۳۰، ۳۸۳ـ ۳۸۴، ج ۵۰، ص ۲۵۲ـ۲۵۳، ج ۷۰، ص ۲۰ـ۲۱).

همچنین شواهدى چون وجود نام خثعمى در طریقِ روایتِ تحریرى از اصلِ ابوالجارود زیادبن منذر (رجوع کنید به جارودیه*) به روایت محمدبن بکر ارحبى و کتاب یحیى بن سالم فرّاء کوفى و برخى احادیث دیگر حاکى از تمایلات زیدى اوست (رجوع کنید به نجاشى، ص ۴۴۴؛ ابن عساکر، ج ۱۹، ص ۴۵۸، ج ۳۳، ص۲۱۰ـ۲۱۱).

آثار

از خثعمى تنها کتاب القضایا شناخته شده است. این کتاب یکى از منابع قاضى نعمان مغربى (متوفى ۳۶۳) در تألیف الایضاح بوده است (رجوع کنید به قاضى نعمان، ص ۲۱، ۳۲، ۱۱۴، و جاهاى دیگر). همه روایاتى که قاضى نعمان از القضایا نقل کرده، درباره نماز و مسائل مربوط بدان است. براساس اسناد برخى روایات (رجوع کنید به همان، ص ۴۲، ۹۰، ۹۵، ۱۲۰، ۱۲۲)، خثعمى در تدوین کتاب خود از کتاب قضایا امیرالمؤمنین تألیف ابوعبداللّه محمدبن قیس بَجَلى (متوفى ۱۵۱) که در محافل امامیه کوفه مشهور و متداول بود (رجوع کنید به نجاشى، ص ۳۲۳؛ طوسى، ۱۴۱۷، ص ۲۰۶)، بهره برده است. وجود نام خثعمى در طریق روایت کتاب بجلى (رجوع کنید به طوسى، ۱۴۱۷، ص ۱۷۶) شاهدى دیگر بر این مدعاست.

ابن شهرآشوب (ص ۲۵) نیز به القضایاى خثعمى اشاره کرده است. احتمالا اشاره او به واسطه نسخه اى از الایضاح بوده و خود وى به القضایا دسترسى نداشته است. این احتمال باتوجه به اینکه قاضى نعمان در برخى موارد نام خثعمى را احمدبن حسین ذکر مى کند (رجوع کنید به ص ۲۱، ۱۲۲، ۱۲۳) و در میان فهرست نگاران و رجالیون، تنها ابن شهرآشوب است که نام خثعمى را احمد ذکر کرده (رجوع کنید به همانجا)، تقویت مى شود. به گزارش خطیب بغدادى (ج ۳، ص ۲۲)، خثعمى به بغداد سفر و در آنجا کتابش را املا کرده است. اما بغدادى به نام این کتاب اشاره نمى کند.

در توثیق خثعمى اختلافى وجود ندارد؛ على بن عمر دارقطنى* ( ۱۴۰۴الف، ص ۱۵۲؛ همو، ۱۴۰۴ب، ص ۸۰)، خطیب بغدادى (ج ۳، ص ۲۳) و سمعانى (ج ۱، ص ۱۷۰) او را ثقه، امین، صدوق و حجت دانسته اند و ذهبى (ج ۱۴، ص ۵۲۹) از او با عنوان امام، حجت و محدّث کوفه یاد مى کند.

رحلت

خثعمى در پنجشنبه، هفت صفر ۳۱۵ درگذشت (رجوع کنید به خطیب بغدادى؛ سمعانى؛ ذهبى، همانجاها؛ قس طوسى، ۱۴۱۵، همانجا که سال درگذشت او را ۳۱۷ ذکر کرده است).



منابع :

(۱)ابنبابویه، کتابالخصال، چاپ علىاکبر غفارى، قم ۱۳۶۲ش؛
(۲) ابنشهر آشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛
(۳) ابنطاووس، الیقین باختصاص مولانا على (علیهالسلام) بامره المومنین، چاپ انصارى، قم ۱۴۱۳؛
(۴) ابنعساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۵) علىبن حسین ابوالفرج اصفهانى، مقاتلالطالبیین، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵؛
(۶) عبیداللّهبن عبداللّه حسکانى، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، چاپ محمدباقر محمودى، تهران ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛
(۷) علىبن محمد خزاز رازى، کفایه الاثر فىالنص علىالائمه الاثنى عشر، چاپ عبداللطیف حسینى کوهکمرى خوئى، قم ۱۴۰۱؛
(۸) خطیب بغدادى؛
(۹) علىبن عمر دارقطنى، سؤالات الحاکم النیسابورى للدارقطنى فى الجرح و التعدیل، چاپ موفقبن عبداللّه، ریاض ۱۴۰۴الف؛
(۱۰) همو، سؤالات حمزهبن یوسف السهمى للدارقطنى و غیره من المشایخ من الجرح والتعدیل، چاپ موفقبن عبداللّه، ریاض ۱۴۰۴ب؛
(۱۱) دلائل الامامه، ]منسوب به[ محمدبن جریر طبرى آملى، قم: مؤسسهالبعثه، ۱۴۱۳؛
(۱۲) ذهبى؛
(۱۳) سمعانى؛
(۱۴) محمدبن حسن طوسى، الامالى، قم ۱۴۱۴؛
(۱۵) همو، رجال الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۶) همو، الفهرست، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۷؛
(۱۷) محمدبن على علوى، الفوائد المنتقاه و الغرائب الحسان عنالشیوخ الکوفیین، انتخبها محمدبن على صورى، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۱۸) نعمانبن محمد قاضى نعمان، الایضاح، چاپ محمدکاظم رحمتى، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷؛
(۱۹) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشیعه المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷؛
(۲۰) Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992.

 دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۶ 

زندگینامه میرزامحمدمهدى خراسانى(مقتول۱۲۱۸ه ق)

خراسانى، میرزامحمدمهدى، عالم دینى، متبحر در فقه و فلسفه در قرن دوازدهم و سیزدهم. او را به دلیل ولادتش در اصفهان و اقامتش در مشهد، اصفهانى و مشهدى و به سبب سیادتش موسوى نیز نامیده‌اند. خراسانى ملقب به شهید شهید ثالث یا رابع است. او در ۱۱۵۲ (و به نقلى ۱۱۵۳) در خانواده‌اى اهل علم و تقوا متولد شد. پدرش هدایت‌اللّه نام داشت و در سلسله نَسَب وى، نام شاه نعمت‌اللّه ولى*، ذکر شده است (رجوع کنید به آزاد کشمیرى، ص ۳۵۳؛ قمى، ج ۲، ص ۶۷۱؛ رضوى، ص ۴۱۲؛ مدرس، ص ۵۴ـ۵۷).

اساتید

خراسانى پس از فراگیرى مقدمات، به دانشهاى عقلى و نقلى علاقه‌مند شد و علوم عقلى را در اصفهان از آقامحمد بیدآبادى* اصفهانى و پس از آن در مشهد ریاضیات را نزد حسین عاملى مشهدى امام جمعه، حکیم و ریاضى‌دان آموخت. سپس از مشهد عازم عتبات شد و در آنجا فقه و اصول و حدیث را از دو استاد معروف آن زمان، آقامحمدباقر بهبهانى* مشهور به وحید و شیخ محمد فتّونى عاملى فراگرفت (مدرس، ص ۵۵؛ آزاد کشمیرى؛ همانجا؛ اعتمادالسلطنه، ج ۲، ص ۶۸۲؛ امینى، ص ۲۷۵ـ ۲۷۶).

همچنین خراسانى، نزد آخوند خواجویى (احتمالا ملااسماعیل خواجویى*) و شیخ‌یوسف بحرانى* درس خواند و از آنها اجازه فتوا گرفت (رجوع کنید به امینى، ص ۲۷۹؛ حبیب‌آبادى، ج ۳، ص ۶۴۶). وى بعد از سالها کسب دانش، از عتبات به مشهد بازگشت و به تعلیم و تربیت شاگردان در علوم عقلى و نقلى مشغول شد (رضوى، همانجا؛ انصارى‌قمى، ص ۱۷).

شاگردان

از جمله شاگردان وى سیدمحمدمهدى بحرالعلوم* است که در مشهد نزد وى فلسفه خواند و گفته شده است که خراسانى به وى لقب بحرالعلوم داد. دوره شاگردى بحرالعلوم نزد میرزا محمدمهدى خراسانى قبل از سفر وى به عتبات بوده است، زیرا بعدها هر دو شاگرد وحید بهبهانى شده‌اند (انصارى‌قمى، ص ۱۸).

همچنین سید دلدار على نقوى‌هندى (رجوع کنید به نقوى‌رضوى*، خاندان)، سیدکاظم‌بن سیدمحمد نعمت‌اللّه جزایرى، سید عبدالکریم‌بن سیدجواد نعمت‌اللّه جزایرى، آقااحمد بهبهانى* ــنوه وحید بهبهانى ــ، سید محمدحسن زنوزى*، و نیز سه پسر خراسانى، میرزا هدایت‌اللّه، میرزا عبدالجواد و میرزا داوود در زمره شاگردان وى به شمار مى‌آیند (رضوى، ص ۴۰۵ـ۴۰۶، ۴۰۹؛ امین، ج ۱۰، ص ۷۶).

میرزا محمدمهدى به همراه سه تن دیگر از شاگردان وحید بهبهانى (میرزا مهدى شهرستانى*، ملامحمدمهدى نراقى*، سید محمدمهدى بحرالعلوم) که نام آنها نیز مهدى بود به «مهادى اربعه» مشهورند (اعتمادالسلطنه؛ مدرس، همانجاها). خراسانى سرسلسله خاندانى سرشناس از عالمان است که به «شهیدى»هاى خراسان مشهور شده‌اند، از جمله حبیبِ خراسانى* و آقابزرگ شهیدى (حبیب خراسانى، مقدمه حسن حبیب، ص ۷).

میرزا محمدمهدى در مسائل اجتماعى و سیاسى فعال و صاحب نفوذ بود؛ از جمله اینکه دستور داد نورعلیشاه ــاز مریدان معصومعلیشاه که پس از کشته شدن معصومعلیشاه به مشهد فرار کرده بود و تبلیغ صوفى‌گرى مى‌کردــ را مؤاخذه و به همراه دیگر صوفیان از مشهد اخراج کنند (درباره گزارشهاى مختلف این رویداد رجوع کنید به شیروانى، ص ۳۸۲ـ۳۸۳؛ حبیب خراسانى، همان مقدمه، ص ۱۱۷، ۱۲۰) و نیز هنگامى که نادرمیرزا و نصراللّه میرزا از نوادگان نادرشاه افشار به بهانه پرداخت حقوق سپاهیانشان به طلاها و اشیاى قیمتى خزانه حرم امام رضا علیه‌السلام دستبرد زدند، میرزا محمدمهدى جلوى آنها را گرفت.

شهادت

او همچنین طلاهایى را که در میان سپاهیان پخش شده بود، به مرور جمع‌آورى کرد و ضریحى بر گرد حرم شریف ساخت. این اعمال باعث کینه و دشمنى نادرمیرزا با میرزا محمدمهدى خراسانى شد. خراسانى سرانجام او در رمضان ۱۲۱۸ در حرم امام‌رضا علیه‌السلام، در پى اقدام نادرمیرزا به شهادت رسید و در همانجا دفن شد (رجوع کنید به زنوزى، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۲۰؛ اعتمادالسلطنه، ج ۲، ص ۶۸۲ـ ۶۸۳؛ مدرس، ص ۵۵ـ۵۶؛ حبیب خراسانى، همان مقدمه، ص ۹۳ـ ۹۵).

آثار

آثار میرزا محمدمهدى خراسانى عبارت‌اند از:

۱) نبراس الهدایه فى شرح کفایه‌الاحکام محقق سبزوارى (متوفى ۱۰۹۰) در شرح بابهاى طهارت، صلاه و حج. نسخه‌اى از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوى موجود است (رجوع کنید به اوکتایى، ج ۵، ص ۵۲۳ـ۵۲۴؛ قس امین، ج ۱۰، ص ۷۵ که آن را شرح کفایه‌الاصول آخوند خراسانى (متوفى ۱۳۲۹) دانسته است).

۲) شرح دروس که به خراسانى منسوب است و برخى آن را همان نبراس‌الهدایه فى شرح کفایه‌الاحکام مى‌دانند (رجوع کنید به نورى، ج ۳، ص ۴۲۹؛ رضوى، ص ۴۱۱ـ۴۱۲)، گروهى دیگر نیز آن را اثر دیگرى با عنوان شرح کتاب الدروس الشرعیه فى الفقه‌الامامیه از شهید اول (متوفى ۷۸۶) دانسته‌اند (رجوع کنید به آزاد کشمیرى، همانجا؛ حبیب‌آبادى، ج ۳، ص ۶۴۶ـ۶۴۷).

۳)رساله نوروزیّه، در رد رساله نوروزیه ملااسماعیل خواجویى. نسخه‌اى از این اثر در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است (رجوع کنید به حائرى، ج ۹، بخش ۱، ص ۳۲۲ـ۳۲۶) از این رساله باعنوان فى تحقیق‌النیروز نیز یاد شده است (رجوع کنید به زنوزى، همانجا).

۴)رساله فى رد رساله المحاباتیه که در رد اثر محمدباقر وحید بهبهانى است (همانجا).

۵)رساله فى صلوه‌اللّیل (نورى، همانجا). ۶)رساله‌اى در بقاء اجساد ائمه (ع) در قبور (رجوع کنید به حائرى، ج ۹، بخش ۱، ص ۳۲۲).



منابع :

(۱) محمدعلى‌بن صادق آزادکشمیرى، کتاب نجوم‌السماء فى تراجم‌العلماء، قم ?] ۱۳۹۴[؛
(۲) محمدحسن‌بن على اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، چاپ سنگى تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهى، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش؛
(۳) امین؛
(۴) عبدالحسین امینى، شهداءالفضیله، قم ۱۳۵۲ش؛
(۵) ناصرالدین انصارى قمى، شهید رابع: مرحوم آیت‌اللّه میرزا محمدمهدى خراسانى، قم ۱۳۷۶ش؛
(۶) عبدالعلى اوکتایى، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوى، ج ۱ـ۵، مشهد ۱۳۰۵ـ؛
(۷) عبدالحسین حائرى، فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى، ج ۹، بخش ۱، تهران ۱۳۴۶ش؛
(۸) محمدعلى حبیب‌آبادى، مکارم‌الآثار، ج ۳، اصفهان ۱۳۵۱ش؛
(۹) حبیب‌اللّه‌بن محمدهاشم حبیب خراسانى، دیوان، چاپ على حبیب، مشهد ۱۳۳۰ش؛
(۱۰) محمدباقربن اسماعیل رضوى، کتاب شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقى مدرس رضوى، تهران ۱۳۵۲ش؛
(۱۱) محمدحسن‌بن عبدالرسول زنوزى، ریاض‌الجنه، روضه ۴، قسم ۴، چاپ على رفیعى، قم ۱۳۸۶ش؛
(۱۲) زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانى، ریاض‌السیاحه، چاپ اصغر حامد ربانى، تهران [۱۳۶۱ش]؛
(۱۳) عباس قمى، فوائدالرضویه: زندگانى علماى مذهب شیعه، تهران [۱۳۲۷ش]؛
(۱۴) عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدى خراسانى، مشهد ۱۳۴۱ش؛
(۱۵) حسین‌بن محمدتقى نورى، مستدرک‌الوسائل، چاپ سنگى تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳٫

 دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶

زندگینامه خِراش بن ابراهیم کوفى

 خِراش بن ابراهیم کوفى. از راویان امامى. نام او در بعضى نسخه‌ها و روایات، خِداش ذکر شده است (رجوع کنید به بهبهانى، ص ۱۶۶؛ مامقانى، ج ۲۵، ص ۲۵۲ـ۲۵۳؛ شوشترى، ج ۴، ص۱۶۰ـ۱۶۱). او را در شمار اصحاب امام صادق علیه‌السلام یاد کرده‌اند (رجوع کنید به برقى، ص ۴۵؛ طوسى، ۱۴۱۵، ص ۲۰۱).

بهبهانى (همانجا؛ نیز رجوع کنید به امین، ج ۶، ص ۳۰۷) احتمال داده که این فرد همان خراش راوى انس‌بن مالک باشد که با انس پیوند ولاء داشته است (براى روایات خراش از انس رجوع کنید به ابن‌عدى، ج ۳، ص ۷۵ـ۷۶؛ ابن‌بابویه، ۱۳۶۱ش، ص ۴۰۸ـ۴۱۱). اما فرد اخیر خراش‌بن عبداللّه نام دارد که حسن‌بن على‌بن زکریا عدوى کذّاب و وضّاع حدیث (درباره او رجوع کنید به ابن‌عدى، ج ۲، ص ۳۳۸ـ۳۴۳؛ ابن‌غضائرى، ص ۵۴ـ۵۵) مدعى شده است که در سال ۲۲۲، در دوازده سالگىِ از خراش ۱۸۰ ساله حدیث شنیده است (ابن‌عدى، ج ۲، ص ۳۴۳).

درباره وثاقت یا عدم وثاقت خراش اختلاف هست. از رجالیان متقدم، کشى و نجاشى نامى از او نبرده و برقى (همانجا) و طوسى (همانجا) نیز درباره او سکوت کرده‌اند. اما برخى از رجالیان متأخر او را حسن دانسته‌اند (رجوع کنید به اردبیلى، ج ۱، ص ۲۹۴؛ مامقانى، ج ۲۵، ص ۲۵۴). ظاهرآ مضمون روایت خراش درباره قبله متحیر (رجوع کنید به ادامه مقاله)، دالّ بر امامى بودن او، و عمل اصحاب به آن نشانه اعتماد به او دانسته شده است، افزون بر اینکه در طریق این روایت، عبداللّه‌بن مغیره از اصحاب اجماع نیز هست (بهبهانى، همانجا؛ جاپلقى بروجردى، ج ۱، ص ۴۵۳).

روایات اندکى از او نقل شده است. خراش از زراره و ابوبصیر حدیث شنیده (خویى، ج ۷، ص ۴۵ـ۴۶) و اسماعیل‌بن عَبّاد قصرى از خراش روایت کرده است (اردبیلى؛ خویى، همانجاها؛ قس بهبهانى؛ جاپلقى بروجردى، همانجاها که به خطا عبداللّه‌بن مغیره را راوى وى دانسته‌اند). مشهورترین روایتى که از خراش نقل شده حکم نماز متحیر است که از امام صادق علیه‌السلام نقل مى‌کند که در صورت تاریکى یا ابرى بودن آسمان، اگر قبله قابل تشخیص نباشد، باید به چهار طرف نماز خواند (طوسى، ۱۴۰۱، ج ۲، ص ۴۵).

شیخ‌طوسى با استناد به همین روایت، به وجوب نماز خواندن به چهار طرف حکم کرده و روایات متعارض (رجوع کنید به کلینى، ج ۳، ص ۲۸۵؛ طوسى، ۱۴۰۱، همانجا) را ناظر به حال اضطرار دانسته است (رجوع کنید به طوسى، ۱۴۰۱، ج ۲، ص ۴۶؛ همو، ۱۳۸۷، ج ۱، ص۸۰؛ همو، ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۳۰۲؛ براى فتواى دیگر فقهاى شیعه رجوع کنید به علامه حلّى، ج ۲، ص ۶۷؛ شیخ‌بهائى، ص۶۴۰ـ۶۴۱).

در مقابل، برخى با استناد به آیه ۱۱۵ سوره بقره و روایات متعارض مذکور، نماز خواندن به یک جهت را کافى دانسته‌اند (رجوع کنید به ابن‌بابویه، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۲۷۶؛ علامه حلّى، همانجا؛ موسوى عاملى، ج ۳، ص ۱۳۶؛ نیز رجوع کنید به مجلسى، ج ۸۱، ص ۲۸ـ۲۹، پانویس ۱؛ براى تفصیل بیشتر رجوع کنید به قبله/ قبله‌یابى*).



منابع :

(۱) ابن‌بابویه، کتاب مَن لایَحضُرهُ الفقیه، چاپ على‌اکبر غفارى، قم ۱۴۰۴؛
(۲) همو، معانى‌الاخبار، چاپ على‌اکبر غفارى، قم ۱۳۶۱ش؛
(۳) ابن‌عدى، الکامل فى ضعفاء الرجال، چاپ یحیى مختار غزّاوى، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸؛
(۴) ابن‌غضائرى، الرجائل لابن الغضائرى، چاپ محمدرضا حسینى جلالى، قم ۱۴۲۲؛
(۵) محمدبن على اردبیلى، جامع‌الرواه و ازاحه الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، قم: مکتبه‌المحمدى، [.بى‌تا]؛
(۶) امین؛
(۷) احمدبن محمد برقى، کتاب‌الرجال، در ابن‌داوود حلّى، کتاب الرجال، تهران ۱۳۸۳ش؛
(۸) محمدباقربن محمداکمل بهبهانى، تعلیقه وحید البهبهانى على منهج‌المقال، ]بى‌جا: بى‌نا، بى‌تا.[؛
(۹) على‌اصغربن محمدشفیع جاپلقى بروجردى، طرائف‌المقال فى معرفه طبقات الرجال، چاپ مهدى رجایى، قم ۱۴۱۰؛
(۱۰) خویى؛
(۱۱) شوشترى؛
(۱۲) محمدبن حسین شیخ‌بهائى، الحبل المتین فى احکام احکام‌الدّین، بیروت۱۴۲۰/ ۲۰۰۰؛
(۱۳) محمدبن حسن طوسى، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوى خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛
(۱۴) همو، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۵) همو، کتاب الخلاف، چاپ محمدمهدى نجف، جواد شهرستانى و على خراسانى کاظمى، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷؛
(۱۶) همو، المبسوط فى فقه الامامیه، ج ۱، چاپ محمدتقى کشفى، تهران ۱۳۸۷؛
(۱۷) حسن‌بن یوسف علامه حلّى، مختلف‌الشیعه فى احکام الشریعه، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۰؛
(۱۸) محمدبن یعقوب کلینى، الکافى، چاپ على‌اکبر غفارى، بیروت ۱۴۰۱؛
(۱۹) عبداللّه مامقانى، تنقیح‌المقال فى علم الرجال، چاپ محیى‌الدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ؛
(۲۰) مجلسى؛
(۲۱) محمدبن على موسوى عاملى، مدارک‌الاحکام فى شرح شرائع‌الاسلام، قم ۱۴۱۰٫

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶ 

زندگینامه ابوالفرج هبه اللّه محمد خطیب(متوفی۱۳۱۱ه ق)

 خطیب، ابوالفرج هبه اللّه محمدبن عبدالقادر، عالم و مفسر دمشقى قرن سیزدهم و چهاردهم. وى یکى از اعضاى خاندان خطیب است که طى نسلهاى متمادى علما و خطیبان سرشناس بسیارى را پرورش داده اند. صالح خطیب کتاب تراجم آلالخطیب را درباره شرح حال اعضاى این خاندان نگاشته است (رجوع کنید به فرفور، ص ۲۹۲، پانویس؛ براى زندگینامه شمارى از افراد این خاندان رجوع کنید به همان، ص ۴۱۴ـ۴۱۵).

خطیب در ۱۲۴۴ متولد شد. نخستین استاد او پدرش، شیخ عبدالقادر، از علما و استادان دمشق بود (درباره او رجوع کنید به شطى، ص ۱۸۲ـ۱۸۳) و ابوالفرج بیشترین بهره را از او برد (حصنى، ج ۲، ص ۷۰۳ـ۷۰۴؛ شطى، ص ۳۵۷). عبدالقادر که هریک از فرزندان خود را براى فراگیرى یکى از چهار مذهب فقهى اهل سنّت نزد عالمى از آن مذهب مى فرستاد، ابوالفرج پسر ارشد خود را نزد شیخ عبداللّه حلبى حنفى فرستاد تا فقه حنفى را از او بیاموزد (شطى، ص ۱۸۳). با وجود این، او از مجلس درس شمارى دیگر از استادان دمشق نیز بهره جست. وى همچنین موفق به دریافت اجازه از برخى علماى حجاز و مصر شد (حصنى، ج ۲، ص ۷۰۳).

خطیب پس از پایان تحصیلات، همچون پدرش، به تدریس در جامع اموى مشغول شد و بسیارى از فضلاى دمشق در مجلس درس او حاضر مى شدند. وى همچنین خطیب مدرسه خیاطین بود که پس از او فرزندش، حسن، جانشین او در آنجا شد (همان، ج ۲، ص ۷۰۳ـ۷۰۴؛ شطى، ص ۱۸۲ـ۱۸۳، ۳۵۷). خطیب در عین حال که مورد توجه و عنایت علما بود، با مردم ارتباط نزدیکى داشت به گونه اى که افراد از همه نقاط براى حل مشکلات خانوادگى و دینى خود نزد وى به مدرسه نوریه صغرى در عصرونیه مى رفتند. وى در مسائلى نظیر نکاح و طلاق براساس فقه شافعى و حنبلى فتوا مى داد (حصنى، ج ۲، ص ۷۰۴؛ شطى، ص ۳۵۷ـ۳۵۸).

رحلت

خطیب در صفر ۱۳۱۱ درگذشت و در مقبره خانوادگیشان در قبرستان دحداح به خاک سپرده شد (رجوع کنید به شطى، ص ۳۵۸، ۳۷۷). فرزندان او به نامهاى حسن، محمدسعید، عبدالقادر و صلاح الدین، جملگى، از فضلا و چهره هاى برجسته دمشق بودند (حصنى، ج ۲، ص ۷۰۴؛ شطى، ص ۳۵۸). شیخ حسن نیز مانند پدرش، خطیب و مدرّس جامع اموى و محل مراجعه عامه مردم در اختلافات خانوادگى بود (حصنى، همانجا؛ فرفور، ص ۷۵).

آثار

از خطیب آثار فراوانى در تفسیر، نحو، حدیث و دیگر علوم اسلامى باقى مانده است که مهمترین آنها

تفسیرالتنزیل و أسرار التأویل در سى مجلد است.

از دیگر کتابهاى وى اینهاست:

الدُّرّ و الزّبرجد فى مختصر مسند الإمام احمد، در چهار جلد؛

الفیوضات الحسان بنصائح الولدان (الوالدان)، در سه نسخه بزرگ، کوچک و متوسط؛

حاشیه بر قطرالندى، اثر ابنهشام در نحو؛

الزیارات للأولیاء و الصالحین الذین لهم بدمشق قبور و مقامات؛

رفع العدل و الإنصاف بحرمان الورثه الضعاف؛

و تعلیقه بر الفیه نیاى مادریش، شیخ خلیل خشه مشهور به شافعى صغیر، در نحو؛

و معراج النبى (ص) (رجوع کنید به بغدادى، ج ۲، ستون ۳۹۳؛ حصنى، ج ۲، ص ۷۰۴؛ کحّاله، ج ۸، ص ۵۸؛ براى فهرستى از آثار وى رجوع کنید به همانجاها؛ مجاهد، ج ۱، ص ۲۵۵ـ۲۵۶).

کتاب مختصر تاریخ دمشق ابن عساکر* را هم به ابوالفرج و هم به برادرش، ابوالفتح، نسبت داده اند که غیر از اثرى با همین نام از ابنمنظور است (رجوع کنید به بغدادى، همانجا؛ مجاهد، ج ۱، ص ۲۵۶ـ۲۵۷).



منابع :

(۱) اسماعیل بغدادى، هدیهالعارفین، ج ۲، در حاجىخلیفه، ج ۶؛
(۲) محمد ادیب حصنى، کتاب منتخباتالتواریخ لدمشق، دمشق ۱۳۴۶ـ۱۳۵۳/۱۹۲۷ـ۱۹۳۴؛
(۳) محمدجمیل شطى، اعیان دمشق فى القرن الثالث عشر و نصفالقرنالرابع عشر: ۱۲۰۱ـ۱۳۵۰ه ، ]دمشق [۱۹۷۲؛
(۴) محمد عبداللطیف صالح فرفور، اعلام دمشق فى القرن الرابع عشرالهجرى، ]دمشق[ ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛
(۵) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت [.بى‌تا]؛
(۶) زکى محمد مجاهد، الاعلام الشرقیه فى المائهالرابعه عشرهالهجریه، بیروت ۱۹۹۴٫

دانشنامه جهان اسلام  جلد  ۱۶ 

زندگینامه ابو زکریا یحیى خطیب تبریزى(متوفی۵۰۲ه ق)

 خطیب تبریزى، ابوزکریا یحیى بن على، ادیب و لغوى قرن پنجم. برخى منابع او را فقط شیبانى تبریزى معرفى کردهاند (رجوع کنید به سمعانى، ج ۱، ص ۴۴۶؛ ابن جوزى، ج ۱۷، ص ۱۱۴) و برخى دیگر لقب خطیب را نیز به او داده اند (رجوع کنید به ابن عساکر، ج ۶۴، ص ۳۴۷؛ ابن انبارى، ص ۳۷۲)، اما یاقوت حموى (ج ۲۰، ص ۲۵) او را ابنالخطیب خوانده و خطیب بودن وى را اشتباه دانسته است. قفطى (ج ۴، ص ۲۲) نیز بر این نکته تأکید نموده و بروکلمان (ج ۵، ص ۱۶۲) علاوه بر ابوزکریا به کنیه ابوبکر هم اشاره کرده است.

ابوزکریا در ۴۲۱ متولد شد (یاقوت حموى، ج۲۰، ص ۲۷). منابع متقدم اشارهاى به محل تولد او نکرده اند، اما بروکلمان (همانجا) او را زاده تبریز مىداند. در هر حال به نظر مىرسد وى مدتى را در تبریز گذرانده باشد.

ابوزکریا در طلب علم جدیت داشت (قفطى، ج ۴، ص ۲۳). هنگامى که نسخه اى از کتاب التهذیب ازهرى به دست او رسید براى فراگیرى آن نزد ابوالعلاء معرى* پیاده عازم شام شد. منابعِ متعدد شرح سفر او را که نشانه تلاش و جدیت وى در علمآموزى است، آوردهاند (براى نمونه رجوع کنید به سمعانى، همانجا؛ یاقوت حموى، ج ۲۰، ص ۲۶؛ قفطى، ج ۴، ص ۲۲ـ ۲۳).

وى حدود سال ۴۵۰ وارد دمشق شد و در آنجا از محضر خطیبِ بغدادى* بهره برد (ابن عساکر، همانجا). او در شام و شهرهاى آن نزد شمارى از بزرگان وقت استماع حدیث کرد (قفطى، همانجا؛ نیز رجوع کنید به سمعانى؛ ابن عساکر، همانجاها؛ ابنانبارى، ص ۳۷۲ـ۳۷۴؛ یاقوت حموى، ج ۲۰، ص ۲۵ـ۲۶) و از محضر عبدالقاهر جرجانى* نیز استفاده نمود (یاقوت حموى، ج ۲۰، ص ۲۶).

ابوزکریا در جوانى به مصر سفر کرد. در آنجا ابوالحسن ابن بابشاذ* (متوفى ۴۶۹) نزد او علم لغت را فراگرفت. وى سپس به بغداد رفت و در مدرسه نظامیه بغداد به تدریس ادبیات پرداخت و کتابدارى آنجا را نیز به عهده گرفت و تا پایان عمر در بغداد بود (سمعانى؛ ابن عساکر، همانجاها؛ یاقوت حموى، ج ۲۰، ص ۲۶ـ۲۷).

خطیب تبریزى در لغت و آنچه روایت مى کرد مورد اعتماد بود (ابن انبارى، همانجا، به نقل از سمعانى) و خطیب بغدادى، به همین اعتبار از او نقل مىکرد (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱۳، ص ۲۰۵؛ نیز رجوع کنید به ابن عساکر، ج ۶۴، ص ۳۴۷، ۳۴۹). در عین حال گفته اند که ابوزکریا رفتار مناسبى نداشت و به شریعت مقید نبود (رجوع کنید به ابن انبارى، ص ۳۷۳؛ یاقوت حموى، همانجا).

ابوزکریا در بغداد شاگردان بسیارى داشت. جوالیقى* و ابنعساکر* نیز از وى روایت کردند (قفطى، همانجا؛ نیز رجوع کنید به سمعانى؛ ابن عساکر، همانجاها؛ یاقوت حموى، ج ۲۰، ص ۲۶).

رحلت

خطیب تبریزى به سال ۵۰۲ در بغداد درگذشت و در باب ابرز به خاک سپرده شد (سمعانى، ج ۱، ص ۴۴۷؛ ابنجوزى، ج ۱۷، ص ۱۱۴ـ۱۱۵).

آثار

وى تألیفات بسیارى دارد از جمله :

شرح الحماسه (سه شرح بزرگ، متوسط و کوچک بر کتاب الحماسه*).

شرح شعر متنبّى*؛

شرح المعلّقات السبع/ العشر؛

شرح مُفَضّلیات؛

شرح سَقْط الزند معرّى؛

شرح السبع الطوال؛

شرح مقصوره ابندُرَید؛

شرح اللُّمَع ابن جنّى*؛

الکافى فى علم/ علمَىِ العروض والقوافى؛

مقاتلالفرسان؛

مقدمه فى النحو که به لحاظ فنى داراى نکات باارزش و مفیدى است؛

تفسیرالقرآن؛

الملخّص فى اعراب القرآن؛

تهذیب غریب الحدیث؛

غریب القرآن؛

و تهذیب اصلاح المنطق ابن سکّیت (ابن عساکر، ج ۶۴، ص ۳۴۹ـ ۳۵۰؛ ابن انبارى، ص ۳۷۲؛ یاقوت حموى، ج ۲۰، ص ۲۷؛ قفطى، ج ۴، ص ۲۳ـ۲۴؛ براى اطلاع از نسخه هاى خطى و چاپى آثار وى رجوع کنید به بروکلمان، ج۱، ص ۷۱، ج ۲، ص ۷۵ـ۷۶، ج۵، ص۱۶۲ـ ۱۶۳). لویس شیخو کتاب کنزالحفاظ فى کتاب تهذیب الالفاظ ابن سکّیت را با شرح خطیب تبریزى در ۱۳۱۵/ ۱۸۹۷ در بیروت چاپ کرده است. مجید طراد نیز کتاب دیگرى از خطیب تبریزى را با عنوان شرح دیوان عنتره در ۱۳۷۷ش/۱۹۹۸ در بیروت به چاپ رسانده است.

از خطیب تبریزى ابیاتى نیز به جا مانده (رجوع کنید به باخرزى، ج ۱، ص ۲۶۱ـ۲۷۱؛ ابنانبارى، ص۳۷۴؛ ابنجوزى، ج ۱۷، ص۱۱۶) که ابن اثیر (ج ۱۰، ص ۴۷۳) آنها را ضعیف دانسته است.



منابع :

(۱) ابن اثیر؛
(۲) ابن انبارى، نزههالالباء فى طبقات الادباء، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ?]۱۳۸۶/ ۱۹۶۷[؛
(۳) ابن جوزى، المنتظم فى تاریخالملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۴) ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۵) علىبن حسن باخرزى، دمیهالقصر و عصره اهل العصر، چاپ محمد تونجى، ج ۱، دمشق ?]۱۳۹۱/ ۱۹۷۱[؛
(۶) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربى، ج ۱ـ۲، نقله الى العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره ] ۱۹۷۴[، ج ۵، نقله الى العربیه رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵؛
(۷) خطیب بغدادى؛
(۸) سمعانى؛
(۹) علىبن یوسف قفطى، اِنباه الرواه على اَنباه النحّاه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۴، قاهره ۱۹۷۳؛
(۱۰) یاقوت حموى، معجم الادباء، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰٫

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۶ 

زندگینامه یاسین بن خیراللّه خطیب عُمَرى(متوفی۱۲۳۲ه ق)

 خطیب عُمَرى، شهرت یاسین بن خیراللّه بن محمودبن موسى الخطیب بن على بن حاج قاسم عمرى، مورخ، ادیب، شاعر و از فضلاى موصل در سده دوازدهم و سیزدهم (عزاوى، ج ۲، ص ۴۶؛ خطیب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص ۱۱). او نسب خود را به عمربن خطّاب، خلیفه دوم، مى رساند (خطیب عمرى، مقدمه سامرائى، ص ۲۱).

خطیب عمرى در حدود ۱۱۵۷ در خانواده اى صاحب نام و اهل علم به دنیا آمد. پدرش، خیراللّه، عالم به طب و ادب و تصوف و فقه، و برادرش محمدامین نیز از فضلا و مورخان مشهور عصر خود بود (رجوع کنید به عزاوى، ج ۲، ص۴۰؛ عمرطالب، ص ۳؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج ۵، ص ۱۰۷، ج ۶، ص ۲۶۷؛ خطیب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص ۱۱).

اطلاعات ما از زندگى اجتماعى و خانوادگى خطیب عمرى ناچیز است. دوره زندگى وى عصر ظهور و درخشش تصوف و بزرگان صوفیه در عرصه هاى مختلف اجتماعى و سیاسى در سراسر قلمرو اسلامى بود. خطیب عمرى نیز همچون برخى از نویسندگان آن عصر به تصوف توجه داشت و توانایى اش در عرضه اطلاعات درباره این موضوع کسب عنوان زاهد را براى وى به دنبال داشت.

همچنین او اجازه نقل معارف صوفیه را، به ویژه در دو طریقت قادریه و نقشبندیه، از شیخ عثمان بن یوسفبن عزالدین قادرى خطیب (عثمانالخطیب)، مشهور به اسود موصلى (رجوع کنید به خطیب عمرى، مقدمه سامرائى، ص ۲۳)، دریافت کرد (سالم عبدالرزاق احمد، ج ۶، ص ۲۶۷، پانویس ۱؛ خطیب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص ۱۱ـ۱۲).

خطیب عمرى در سرودن شعر نیز توانمند بود. چلبى در مجموعه خود ( ۱۹۲۷ب، ص ۱۵۲) قصایدى از وى نقل کرده و او را از شعرا و مصنفان دانسته است. همچنین، منظومه اى با عنوان مقاصدالتعبیر در موضوع تعبیر خواب از خطیب عمرى به دست آمده که شاهد دیگرى بر توانایى شعر سرودن اوست (رجوع کنید به ادامه مقاله). برادرش محمدامین هم به شناخت او از شعر و نظم اشاره کرده است (رجوع کنید به سالم عبدالرزاق احمد، ج ۷، ص ۲۴۵؛ خطیب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص ۱۲ـ۱۳).

اعتبار و شهرت خطیب عمرى عمدتآ به سبب تحقیقات و تألیفات وى است. اینکه او شاگرد چه کسانى بوده است چندان معلوم نیست و فقط برخى اشارات خود وى در قسمتهاى مختلف تألیفاتش، اطلاعات اندکى به ما مى دهد. براین اساس، گذشته از پدر و برادرش، استادان او در معارف صوفیه اسود موصلى و در علوم فقهى ملاعبدالقادربن محیى الدین أربلى موصلى بودند. محمدبن قاسم عبدلى نیز استاد وى بود (سالم عبدالرزاق احمد، ج ۶، ص ۲۶۷؛ خطیب عمرى، مقدمه عمادعلى حمزه، ص ۱۵).

رحلت

خطیب عمرى پس از ۱۲۳۲ در موصل وفات یافت (سالم عبدالرزاق احمد، ج ۵، ص ۶۴، ج ۶، ص ۱۸۶، ۱۸۸، ۲۶۷، ج ۷، ص ۲۴۵؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص ۳۸۹؛ قس بغدادى، هدیه، ج ۲، ستون ۵۱۲ :۱۲۲۴؛ عزاوى، ج ۲، ص ۴۶: ۱۲۲۴).

آثار

خطیب عمرى بیش از بیست اثر از خود به جا گذاشته است (خطیب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص ۱۲، ۱۷؛ قس عماد عبدالسلام رئوف، همانجا) که تمامآ جمع آورى از کتابهاى معروف پیشینیان است و به جز آنهایى که درباره تاریخ عصر مؤلف یا کمى پیش از وى است بقیه آثار او از اهمیت چندانى برخوردار نیستند (چلبى، ۱۹۲۷الف، ص ۲۳۵).

از آثار وى اینهاست:

۱) الآثارالجلیه. موضوع آن تاریخ است و به شیوه سالشمار نوشته شده است. خطیب عمرى در این اثر وقایع تاریخى از سال اول تا پایان ۱۲۱۰ هجرى را ذکر کرده است. براساس آنچه که او در مقدمه این کتاب نوشته، اطلاعات اولیه را از آثار مورخان معروفى چون ابن اثیر، ابن خلّکان و ابن الوردى جمع آورى کرده و مطالبى را هم با تکیه بر شنیده هایش از استادان آن عصر ذکر نموده است. همچنین، در این اثر برخى حوادث عصر خود را که شاهد آن بوده، آورده است. او این اثر را به محمدامین بیگ بن یاسین افندى، مفتى موصل، تقدیم کرده است. نسخهاى خطى از این اثر در مدرسه خیاط موصل موجود است (چلبى، ۱۹۲۷ب، ص ۱۴۰ـ۱۴۱؛ همو، ۱۹۲۷الف، همانجا؛ زرکلى، ج ۸، ص ۱۲۹؛ خطیب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص ۱۷).

۲) الخریده العمریه یا الخرده العربیه من الطب. نسخه خطى در موضوع طب. نسخهاى با این عنوان در یکى از کتابخانههاى شخصى موصل موجود است، اما چون محتواى آن طبى نیست نمىتواند کتاب مذکور باشد (چلبى، ۱۹۲۷ب، ص ۲۶۴؛ موسوعهالموصل الحضاریه، ج ۴، ص ۳۸۱).

۳) خلاصه التواریخ. در قالب یک مقدمه و هشت باب و هر باب شامل معرفى و شرح احوال کسانى است که نامشان با یکى از اسما یا صفات خداوند همراه است، همچون عبداللّه و عبدالرحمان. نسخهاى خطى از این کتاب به شماره ۹۹۰۰ در کتابخانه برلین نگهدارى مىشود (عماد عبدالسلام رئوف، ص۳۹۰؛ خطیب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص ۱۸).

۴) الدر المکنون فى مآثرالماضى (المآثر الماضیه) من القرون. در تاریخ اسلام از آغاز تا ۱۲۲۶، با تأکید بر حوادث موصل. نسخ متعددى از این کتاب در کتابخانههاى مختلف جهان وجود دارد (رجوع کنید به بغدادى، ایضاح، ج ۱، ستون ۴۴۸، ج ۲، ستون ۱۲۷؛ بروکلمان،>ذیل<، ج ۲، ص ۷۸۱؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص ۳۸۹).

۵) الدر المنتثر فى تراجم فضلاء القرن الثانى عشر. شرح احوال علما و شعراى همعصر مؤلف که نسخهاى خطى از آن در کتابخانه عباس عزاوى موجود بوده است (چلبى، ۱۹۲۷ب، ص ۱۴۱؛ بغدادى، هدیه، همانجا؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص ۳۹۱؛ عزاوى، ج ۲، ص ۱۳۱، پانویس ۲).

۶) الجوهره فى اللغات المشتهره. جزوه کوچک در لغت عرب که برحسب الفبا تنظیم شده است. این اثر که در ۱۲۰۵ نوشته شده، شامل مجموعهاى منتخب از اشعار و نثر اوست. نسخهاى از آن در کتابخانه سیدناظم عمرى در موصل وجود دارد (عزاوى، ج ۲، ص ۴۶).

۷) الروضالزاهر فى تاریخ الملوک الاوائل و الاواخر. در موضوع فرمانروایان، سلاطین، وزرا، صاحبمنصبان، امیران، قضات و شیوخ که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده بوده است. از این اثر، نسخهاى موجود نیست (چلبى، ۱۹۲۷الف، ص ۲۳۵؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص۳۹۰).

۸) روضه المشتاق. در ادبیات (چلبى، همانجا).

۹) زبده الآثار الجلیه. تلخیصى از الآثارالجلیه و تعلیقى درباره تاریخ دیگر سرزمینهاى اسلامى از ابتداى سال ۹۲۰٫ این اثر با وجود اختصار، مفید و درخور ستایش است زیرا اطلاعات مفیدى درباره موصل دارد که یا مورخان دیگر در بیان آن اهمال ورزیده اند یا هیچ اثر تاریخى در این زمینه به ما نرسیده است. از این اثر نسخهاى خطى در مکتبه الاوقاف العامه در موصل موجود است (چلبى، ۱۹۲۷ب، ص ۲۶۸ـ۲۶۹؛ بروکلمان، >ذیل<، ج ۲، ص ۷۸۲؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج ۶، ص ۱۸۶؛ نیز رجوع کنید به سویدى، ص ۴۳۵، پانویس ۱، ص۴۴۰، پانویس ۱، ص ۴۴۱، پانویس ۱).

۱۰) السیف المهنّد فى مَن اسمُه أحمد. کتاب با ذکرى از مشتقات اسم احمد شروع شده است. سپس مؤلف درباره فضائل نام احمد سخن گفته و در ادامه نیز آن را به نام پیامبر متبرک کرده است. مطالب آن تا نیمه اول قرن سیزدهم ادامه مى یابد. نسخه خطى این اثر در یکى از کتابخانه هاى شخصى موصل موجود است (بروکلمان، همانجا؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص ۳۹۱؛ خطیب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص ۲۱).

۱۱) السیوف الساطعه. این کتاب مشتمل بر ادعیه است (خطیب عمرى، همانجا).

۱۲) العذْب الصافى فى تسهیل القوافى. این اثر در موضوعات مختلف از جمله شهداى بدر است. نسخه خطى این کتاب در مکتبهالاوقاف العامه در موصل موجود است (چلبى، ۱۹۲۷ب، ص ۲۵۷؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج ۶، ص ۲۶۷ـ ۲۶۸؛ بروکلمان، همانجا).

۱۳) عمدهالبیان فى تصاریف الزمان. نسخهاى از آن در کتابخانه سیدناظم عمرى در موصل موجود است (عماد عبدالسلام رئوف، ص ۳۸۹؛ زرکلى، ج ۸، ص ۱۲۹).

۱۴) عنوان الاعیان فى ذکر ملوک الزمان. شامل شرح احوال ملوک اسلام، حکومتشان و نیز احوال انبیا، صحابه، تابعین، علما و شعراى مشهور است. نسخهاى از این کتاب در کتابخانه سیدناظم عمرى در موصل نگهدارى مىشود (چلبى، ۱۹۲۷الف، همانجا؛ بغدادى، هدیه، ج ۲، ستون ۵۱۲؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص ۳۹۱).

۱۵) غایهالبیان فى مناقب سلیمان. درباره سلیمان نبى و مناقب او و در شرح احوال کسانى است که سلیم نام دارند. نسخه اى از این کتاب در کتابخانه برلین به شماره ۹۹۰۱ وجود دارد (عماد عبدالسلام رئوف، ص۳۹۰ـ۳۹۱).

۱۶) غایه المرام فى محاسن بغداد دارالسلام. شرح و وصف بغداد، قصرها، دروازهها، بازارها، رودها، حکام آن و تحولات این منطقه تا سال ۱۲۲۰ است. این اثر در ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸ منتشر شده است (بروکلمان، >ذیل<، ج ۲، ص ۷۸۱؛ لانگریگ، ص ۳۲۹؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص ۳۹۲).

۱۷) غرائب الاثر فى حوادث ربع القرن الثالث عشر: تکملهاى است بر الآثارالجلیه که در آن حوادث سالهاى ۲۴۰ تا ۱۲۲۵ به اختصار بیان شده است (بروکلمان، >ذیل<، ج ۲، ص ۷۸۲؛ لانگریگ، همانجا؛ عماد عبدالسلام رئوف، ص۳۹۰). این اثر به کوشش محمدصدیق جلیلى در موصل در ۱۳۱۹ش/ ۱۹۴۰ با همین عنوان چاپ و منتشر شد (لانگریگ، ترجمه عربى، ص ۳۹۵).

۱۸) قرّه العین فى تراجم الحسن و الحسین. شامل اطلاعات مفصّل درباره این دو امام و نیز کسانى که همنام ایشان بودند، با تکیه بر فضل و دانش و ادب و شهرت آنان. در پایان نیز، بخشى هرچند کوتاه، به معرفى کسانى اختصاص یافته که نامشان على است. نسخه خطى آن به شماره ۲۹۱/۴ در کتابخانه مرکزى موصل نگهدارى مىشود (بروکلمان، همانجا؛ خطیب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص ۲۳ـ۲۴).

۱۹) مقاصدالتعبیر. منظومهاى در شرح و تعبیر خواب است (بروکلمان، همانجا؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج ۵، ص ۶۵).

۲۰) منهج الثقات فى تراجم القضاه. در موضوع تاریخ، با تکیه بر آثار ابن الوردى، ابن خلّکان و ابن اثیر. خطیب عمرى در این کتاب به ثبت نام قضات مسلمانى پرداخته که در شعر و نظم دستى داشتند و اشعارشان مشهور بوده است. وى ابتدا در مقدمهاى به بیان فضیلت علم و مرتبه قضاوت پرداخته و سپس نوادر آن را معرفى کرده است. نسخه خطى این کتاب در مکتبهالاوقاف العامه در موصل موجود است (چلبى، ۱۹۲۷الف، ص ۲۳۴؛ بروکلمان، >ذیل<، ج ۲، ص ۷۸۱).

۲۱) مُنیهالادباء فى تاریخ الموصل الحدباء. نویسنده مطالب خود را از تأسیس موصل آغاز کرده و تا سال ۱۲۲۱ ادامه داده است. موضوع کتاب شامل تاریخ حکام و پادشاهان قبل از اسلام و احوال فرمانروایان اسلامى آن تا ۱۲۲۱ است. همچنین، خطیب عمرى در این کتاب مطالب مهمى درباره قریه ها و آبادیهاى موصل با استناد به معجم البلدان یاقوت حموى ارائه کرده است (بروکلمان، همانجا). این کتاب به کوشش سعید دیوهچى (مدیر موزه موصل) در ۱۳۲۹ش/ ۱۹۵۰ در موصل چاپ و منتشر شد (عزاوى، ج ۲، ص۳۲۰، پانویس ۱).

۲۲) قصاید. نسخه خطى این اثر در مجموعه شماره ۳۱ مدرسه عبدالرحمان چلبى صائغ در موصل نگهدارى مىشود (چلبى، ۱۹۲۷ب، ص ۱۵۲؛ بروکلمان، >ذیل<، ج ۲، ص ۷۸۲).

۲۳) الروضهالفَیْحاء فى تواریخ النساء. اثرى حجیم در شرح احوال زنان نیک و بد مشهور. سیدرجاء سامرایى این اثر را در ۱۳۴۵ش/ ۱۹۶۶ در بیروت به چاپ رسانده است. سامرایى در تحقیقى که درباره این نوشته انجام داده، برخى داستانها و اشعار آن را حذف کرده و سپس با عنوان مهذّب الروضه الفیحاء فى تواریخ النساء آن را به چاپ رسانده است (چلبى، ۱۹۲۷الف، ص ۲۳۵؛ بغدادى، هدیه، ج ۲، ستون ۵۱۲).

مورخان تألیفات دیگرى نیز از خطیب عمرى ذکر کرده اند (رجوع کنید به بغدادى، همانجا؛ عزاوى، ج ۱، ص۳۳۰؛ سالم عبدالرزاق احمد، ج ۵، ص ۶۴ـ۶۵؛ خطیب عمرى، مقدمه عماد على حمزه، ص ۱۷ـ۲۵).

یاسین بن خیراللّه به سبب تنوع موضوعاتى که در تألیفاتش به کار برده مشهور است. او در نگارش آثار تاریخى خود کوشیده از شیوه برادر خود، محمدامین، که شیوه سالشمارانه بود، پیروى کند و این شیوه در الآثار الجلیه، الدرالمکنون و عمدهالبیان او نمایان است.

فرزند خطیب عمرى، على بن یاسین، نیز درباره تاریخ موصل و ادیبان این شهر تألیفاتى دارد (شیخو، ج ۱، ص ۳۱ـ۳۲؛ بروکلمان، >ذیل<، ج ۲، ص ۷۸۲).



منابع :

(۱) اسماعیل بغدادى، ایضاحالمکنون، ج ۱ـ۲، در حاجىخلیفه، ج ۳ـ۴؛
(۲) همو، هدیهالعارفین، ج ۲، در حاجى خلیفه، ج ۶؛
(۳) داود چلبى، «حول مخطوطه دمشق فى تراجم علماء الموصل فى القرن الثانى عشرالهجرى»، لغهالعرب، سال ۵، ش ۴ ( ۱۹۲۷الف)؛
(۴) همو، کتاب مخطوطات الموصل، بغداد ۱۹۲۷ب؛
(۵) یاسینبن خیراللّه خطیب عمرى، الروضه الفیحاء فى تواریخ النساء، چاپ رجاء محمود سامرائى، بیروت ۱۹۸۷؛
(۶) همان، چاپ عماد على حمزه، ]بیروت[ ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۷) خیرالدین زرکلى، الاعلام، بیروت ۱۹۸۴؛
(۸) سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه فى الموصل، ج ۵ـ۷، ]موصل[ ۱۴۰۳ـ۱۹۸۳؛
(۹) محمدامین سویدى، حدیقهالزوراء فى سیرهالوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳؛
(۱۰) لویس شیخو، الآداب العربیه فى القرن التاسععشر، بیروت ۱۹۲۴ـ۱۹۲۶؛
(۱۱) عباس عزاوى، تاریخالادب العربى فى العراق، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲؛
(۱۲) عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فى العهد العثمانى، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛
(۱۳) عمرطالب، «محمدامین العمرى: حیاته و ادبه»، آدابالرافدین، ش ۴ (۱۹۷۲)؛
(۱۴) استیون همزلى لانگریگ، اربعه قرون من تاریخ العراق الحدیث، نقله الى العربیه جعفر خیاط، بغداد [۱۹۶۸/۱۳۸۸]، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش؛
(۱۵) موسوعه الموصل الحضاریه، موصل : دارالکتب للطباعه و النشر، ۱۴۱۲؛
(۱۶) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942.
(۱۷) Stephen Hemsley Longrigg, Four centuries of modern Iraq, Beirut 1968.

 دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶ 

زندگینامه آیت الله محمد زکى خطیب کرمانشاهى (مقتول۱۱۵۹ه ق)

 محمد زکى بن ابراهیم، واعظ، ادیب، متکلم و فقیه امامى قرن دوازدهم. از شرح حال و زندگى او اطلاع چندانى در دست نیست. گفته اند که پدر و مادرش از اهل سنّت بودند و او ــکه در هفت یا هشت سالگى به تشیع گراییده بودــ از نزد آنان گریخت و به حاکم همدان، اسماعیل خان، پناه برد (رجوع کنید به قزوینى، ص ۱۶۶؛ مدرس تبریزى، ج ۲، ص ۱۵۰).

اسماعیل خان او را نزد خود نگاه داشت و به معلّم سپرد. خطیب پس از گذراندن تحصیلات عالى به منصب شیخ الاسلامى کرمانشاه رسید و امور شرعى آن سامان به او واگذار شد (قزوینى، ص ۱۶۷). او همچنین مدتى امام جمعه کرمانشاه و سپس امام جمعه اصفهان شد (همان، ص ۱۶۸؛ مدرس تبریزى، همانجا).

نادرشاه پس از شنیدن وصف خطیب، او را به سمت قاضى لشکر منصوب کرد (قزوینى، ص ۱۶۷؛ مدرس تبریزى، همانجا). در کتاب حدیث نادرشاهى (ص ۱۸۱، ۲۱۳، ۲۳۹) از فردى به نام میرزا زکى که مشاور موثق نادرشاه بوده، نامبرده شده که ظاهرآ همین خطیب کرمانشاهى است.

سیدعبداللّه جزایرى و عبدالنبى قزوینى، که با او مصاحبت داشته اند، مقام علمى و شخصیت وى را ستوده اند (جزایرى، ص ۱۴۰؛ قزوینى، ص ۱۶۶). خطیب کرمانشاهى واعظى چیرهدست بود و بسیارى به سبب مواعظ او هدایت شدند (قزوینى، ص ۱۶۷).

مقتول

او در ۱۱۵۹ بر اثر اتهام و سخن چینى ملاعلى مدد، ملقب به امام افندى، و به امر نادرشاه به قتل رسید (همانجا؛ مدرس تبریزى، همانجا). امینى (ص ۲۴۰ـ۲۴۲) نام او را در شمار شهیدان فضیلت در قرن دوازدهم آورده است.

اثر

تنها اثرى که شرح حال نویسان از او یاد کرده اند کتابى است با نام الرد على رساله نجاسه غیر الامامى که ردى است بر رساله تنجیس غیرامامى و اخراج آنها از اسلام، نوشته حیدرعلى شیروانى (آقابزرگ طهرانى، ج ۱۰، ص ۱۹۹؛ امین، ج ۷، ص ۶۸؛ نیز رجوع کنید به قزوینى، ص ۱۶۸ با اندک اختلافى در عنوان). با این حال، نسخه خطى کتابى با نام تجویدالقرآن نیز به نام او در مدرسه باقریه* مشهد موجود بوده است (رجوع کنید به فاضل، ص ۹۵).



منابع :

(۱) آقابزرگ طهرانى؛
(۲) امین؛
(۳) عبدالحسین امینى، شهداءالفضیله، قم ۱۳۵۲ش؛
(۴) عبداللّه بن نورالدین جزایرى، الاجازهالکبیره، چاپ محمد سمامى حائرى، قم ۱۴۰۹؛
(۵) حدیث نادرشاهى، چاپ رضا شعبانى، تهران: بعثت، ۱۳۷۶ش؛
(۶) محمود فاضل، «فهرس مخطوطات المدرسهالباقریه، مشهدالمقدسه»، تراثنا، سال ۶، ش ۴ (شوال ـ ذیحجه ۱۴۱۱)؛
(۷) عبدال نبى بن محمدتقى قزوینى، تتمیم املال آمل، چاپ احمد حسینى، قم ۱۴۰۷؛
(۸) محمدعلى مدرس تبریزى، ریحانهالادب، تهران ۱۳۷۴ش.

 دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶ 

زندگینامه حسن‌بن موسى خَشّاب(قرن دوم و سوم)

 خَشّاب، حسن‌بن موسى، راوى شیعى قرن دوم و سوم. کنیه‌اش ابومحمد است و در اسناد روایات غالبآ با نام حسن‌بن موسى (رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۱۴۵) و در برخى روایات با لقب خشّاب آمده (رجوع کنید به همان، ج ۵، ص ۱۴۶، ج ۲۳، ص ۹۲) که ظاهرآ ناظر به شغل چوب‌فروشى خود یا خاندانش است (رجوع کنید به سمعانى، ج ۲، ص ۳۶۶).

از تاریخ تولد وى اطلاعى در دست نیست اما چنانچه نقل خشّاب از اسحاق‌بن عَمّار صیرفى، از اصحاب امام کاظم علیه‌السلام، صحیح باشد (رجوع کنید به طوسى، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۲۱۴)، زمان ولادت او را باید دست‌کم نیمه دوم قرن دوم در نظر گرفت. به گفته شوشترى (ج ۳، ص ۳۸۵) در مواردى حسن‌بن موسى خشّاب با حسن‌بن موسى حَنّاط، از یاران امام صادق علیه‌السلام، خلط شده است (براى نمونه رجوع کنید به طوسى، ۱۴۰۱، ج ۲، ص ۳۵۸ـ ۳۵۷، که عبداللّه‌بن مُغیرَه از اصحاب امام‌کاظم از خشّاب روایت کرده است).

همچنین محل سکونت وى معلوم نیست، هرچند در سند یکى از روایات از او با لقب کوفى یاد شده است (رجوع کنید به کشّى، ص ۲۰۹). با اینکه طوسى (۱۴۱۵، ص ۳۹۸) نام او را ذیل نام اصحاب امام حسن عسکرى علیه‌السلام آورده اما مستقیمآ از آن حضرت روایتى نقل نکرده (رجوع کنید به همان، ص۴۲۰) بلکه عمده روایات وى با واسطه از امام صادق علیه‌السلام است.

خشّاب از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهماالسلام چون احمدبن محمدبن ابى‌نصر بَزَنطى*، على‌بن اَسْباط، و على‌بن حَسّان واسطى نقل حدیث کرده است (رجوع کنید به کلینى، ج ۱، ص ۱۹۲؛ ابن‌بابویه، ۱۴۱۴، ج ۴، ص ۵۳۱؛ طوسى، ۱۴۰۱، ج۱، ص ۲۰۲، ج ۳، ص ۳۷، ۲۴۹، ج ۶، ص ۲۱۴، ۳۰۱؛ نیز رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۳۹۲ـ۳۹۳).

از دیگر مشایخ

او غیاث‌بن کَلّوب است (رجوع کنید به طوسى، ۱۴۰۱، ج ۳، ص ۲۹، ج ۶، ص ۳۱۴؛ همو، ۱۴۲۰، ص۳۵۵ـ۳۵۶) که بیشتر روایات خشّاب از اوست (براى فهرستى از این دست روایات در کتب اربعه رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۳۹۱ـ۳۹۵). خشّاب، راوى کتاب غیاث نیز ذکر شده است (رجوع کنید به نجاشى، ص۳۰۵؛ طوسى، ۱۴۲۰، ص۳۵۶). به‌گفته طوسى (۱۴۰۳، ج ۱، ص ۳۷۹ـ۳۸۰) غیاث‌بن کلّوب از اهل سنت است اما اصحاب امامیه به روایت او در صورت عدم روایت معارض از طریق شیعه، عمل کرده‌اند و خویى (ج ۱۳، ص ۲۳۵) بر همین مبنا به وثاقت غیاث‌بن کلّوب حکم داده است.

راویان معتبر و محدّثان سرشناسى از خشّاب روایت کرده‌اند (رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۳۹۲ـ۳۹۵)، از جمله محمدبن حسن صفار قمى* (رجوع کنید به صفّار قمى، ص ۳۱، ۷۸، ۳۳۷، ۵۲۷؛ نیز رجوع کنید به طوسى، ۱۴۰۱، ج ۵، ص ۳۷۷، ج ۶، ص ۱۶۲)، على‌بن ابراهیم (رجوع کنید به کلینى، ج ۱، ص ۳۳۷، ج ۵، ص ۴۷۰) و سعدبن عبداللّه اشعرى* (رجوع کنید به ابن‌قولویه، ص ۸۴، ۲۱۵، ۴۲۷؛ ابن‌بابویه، ۱۴۱۴، ج ۴، ص ۵۳۱؛ طوسى، ۱۴۰۱، ج ۱، ص ۲۰۲، ج ۳، ص ۲۰۰، ۳۲۴). همچنین حُمَیْدبن زیاد* روایات زیادى از خشّاب به نقل از حسن‌بن على‌بن یوسف معروف به ابن‌بَقّاح راوى شیعى که از اصحاب امام صادق علیه‌السلام روایت کرده شنیده است (رجوع کنید به کلینى، ج ۲، ص ۸۷، ۱۱۴، ۴۶۷، ۶۲۱، ج ۳، ص ۵۰۴، ج ۵، ص ۳۴، ۱۴۷، ۳۲۵، ج ۶، ص ۲۹۷، ۳۰۰، ۵۳۹؛ براى فهرست روایات وى در کتب اربعه شیعه رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۳۹۲ـ۳۹۵، ج ۲۳، ص ۳۴۳ـ۳۴۴).

رجالیان متقدم حسن‌بن موسى را توثیق کرده و از وجوه اصحاب شمرده و او را به علم و کثرت حدیث ستوده‌اند (رجوع کنید به نجاشى، ص ۴۲؛ نیز رجوع کنید به ابن‌داوود حلّى، ص ۷۸؛ علامه حلّى، ص ۱۰۴). رجالیان متأخر وى را ممدوح دانسته‌اند (رجوع کنید به طریحى، ص ۱۰۵؛ اردبیلى، ج ۱، ص ۲۲۷؛ مجلسى، ص۶۰؛ کاظمى، ص ۱۹۳) و جزائرى (ج ۳، ص۱۰۰) او را در شمار راویان حَسَن آورده است (قس موسوى عاملى، ج ۷، ص ۳۶۰ که او را غیرموثق و حتى غیرممدوح خوانده است).

محمدباقر بهبهانى (ص ۱۵۵) براى وثاقت خشّاب ادله‌اى اقامه کرده است، از جمله: اوصافى که نجاشى براى خشّاب شمرده و به گزارش وى، ابن‌ولید خشّاب را در شمار راویان ضعیفى که محمدبن احمدبن یحیى از آنها روایت مى‌کند، قرار نداده است (نیز رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۱، ص ۸۹ـ۹۰)؛ اعتماد و استناد کشّى و شیخش، حمدویه‌بن نصیر، به روایات حسن‌بن موسى از جمله درباره واقفى بودنِ احمدبن حسن‌بن اسماعیل میثمى (رجوع کنید به کشّى، ص ۴۶۸) و حسن‌بن سَماعه (همان، ص ۴۶۹)؛ و روایت مشایخ حدیث قم، نظیر عمران‌بن موسى و محمدبن حسن صفار، از وى. مامقانى (ج ۲۱، ص۹۰) نیز باتوجه به قرائن پیش‌گفته خشّاب را موثق و احادیث او را صحیح یا حَسَن نزدیک به صحیح دانسته است (نیز رجوع کنید به زنجانى، ص ۵۵۹؛ موحد ابطحى، ج ۲، ص ۵۵؛ مامقانى، ج ۲۱، ص ۹۲، پانویس).

شوشترى (ج ۳، ص ۳۸۵) دلایل بهبهانى را نقد کرده و نقل قمیان از وى را دلیل ثقه‌بودن او ندانسته است، زیرا در بین آنان افرادى هستند که غث‌وسمین را نقل مى‌کنند و محدثان قُمىِ اهل نقد همچون احمدبن محمدبن عیسى اشعرى و ابن‌ولید نیز از آنها روایت نمى‌کنند. همچنین به نظر او استثنا نشدن وى از راویانى که محمدبن احمدبن یحیى از آنها روایت کرده، حداکثر دال بر عدم ضعف اوست و وثاقت خشّاب را ثابت نمى‌کند (براى نقد سخن شوشترى رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۱، ص۹۰ـ۹۱، پانویس محیى‌الدین مامقانى؛ نیز درباره مستثنیات ابن‌ولید و بحث مربوط به آن رجوع کنید به خویى، ج ۱، ص ۷۴ـ۷۵).

موضوع بیشتر روایات خشّاب،

فقهى (براى نمونه رجوع کنید به کلینى، ج ۳، ص ۵۴۲، ج ۵، ص ۱۴۷، ۴۷۰، ج ۶، ص ۲۵۲، ۲۹۷، ۳۰۰، ۳۰۵، ج ۷، ص ۱۷۳؛ طوسى، ۱۴۰۱، ج ۱، ص ۱۳۸، ۲۰۲، ۲۳۷ـ۲۳۸، ۳۳۷، ۴۴۴، ج ۲، ص ۵۳ـ۵۴، ۲۹۷، ۳۵۸؛ براى فهرست کامل‌تر این روایات رجوع کنید به اردبیلى، ج ۱، ص ۲۲۷ـ۲۲۸؛ خویى، ج ۵، ص ۳۹۱ـ۳۹۵، ج ۲۳، ص ۳۴۳ـ ۳۴۴)

یا اعتقادى با مضامینى چون صفات خدا (رجوع کنید به کلینى، ج ۱، ص ۱۲۷؛ ابن‌بابویه، ۱۳۵۷ش، ص ۳۱۶ـ۳۱۷؛ کشى، ص ۲۷۹ـ۲۸۰)،

شأن و منزل اهل‌بیت و امامان شیعه (صفّار قمى، ص ۳۱، ۳۷، ۶۰، ۶۵، ۷۷ـ۷۸، ۸۱، ۹۱ـ۹۲، ۹۸، ۱۲۵، ۱۳۸، ۲۲۶، ۳۴۰، ۵۰۰؛ کلینى، ج ۱، ص ۱۸۰، ۱۹۲، ۲۲۱، ۲۷۵)،

علم امام (صفّار قمى، ص ۲۳۲ـ۲۳۴، ۲۴۲ـ۲۴۳، ۳۳۷، ۳۴۶ـ۳۴۷، ۴۱۳، ۴۴۰؛ کلینى، ج ۱، ص ۲۲۹؛ ابن‌بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۴۱۲؛ کشّى ص ۶۱۴)،

مسئله غیبت (کلینى، ج ۱، ص ۳۳۷؛ ابن‌بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص۳۶۰، ۳۸۲)

و ردّ غُلات (کشّى، ص ۲۲۵ـ۲۲۶) است.

وى همچنین روایاتى با مضمون اخلاقى (براى نمونه رجوع کنید به کلینى، ج ۱، ص ۲۷، ج ۲، ص ۸۷، ۱۱۴، ۴۶۷، ج ۴، ص ۲۲) نقل کرده است. ابن‌قولویه نیز روایاتى از وى درباره فضل نماز در مسجد سَهله (رجوع کنید به ص ۷۴ـ۷۶) و ثوابت ذکر و زیارت امام حسین علیه‌السلام (ص ۲۱۲، ۲۱۵، ۲۸۶، ۴۲۷) آورده است.

آثار

به گفته نجاشى (ص ۴۲) خشّاب دو کتاب به نامهاى

کتاب‌الرد على الواقفه و کتاب‌النوادر داشته و

کتاب‌الحج و کتاب‌الانبیاء نیز به او نسبت داده شده است. نجاشى (همانجا) و طوسى (۱۴۲۰، ص ۱۲۷)، هریک، طریق خود را به کتاب خشّاب ذکر کرده‌اند که طریق طوسى را ضعیف دانسته‌اند (رجوع کنید به خویى، ج ۵، ص ۱۴۵؛ موحد ابطحى، ج ۲، ص ۵۶). موحد ابطحى (همانجا) احتمال مى‌دهد خشّاب کتابى رجالى نیز داشته باشد، زیرا کشّى نقلهاى فراوانى از وى درباره احوال راویان آورده است (رجوع کنید به کشّى، فهرست، ص۸۰، ۸۹ـ۹۰).



منابع :
(۱) ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینى طهرانى، قم ?] ۱۳۵۷ش[؛
(۲) همو، کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ على‌اکبر غفارى، قم ۱۴۱۴؛
(۳) همو، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، چاپ على‌اکبر غفارى، قم ۱۳۶۳ش؛
(۴) ابن‌داوود حلّى، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲، چاپ افست قم [.بى‌تا]؛
(۵) ابن‌قولویه، کامل‌الزیارات، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۷؛
(۶) محمدبن على اردبیلى، جامع‌الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۷) محمدباقربن محمد اکمل بهبهانى، تعلیقات على منهج‌المقال، در محمدبن على استرآبادى، منهج‌المقال فى تحقیق احوال الرجال المعروف بالرجال الکبیر، چاپ سنگى ]تهران [۱۳۰۷؛
(۸)عبدالنبى‌بن سعدالدین جزائرى، حاوى‌الاقوال فى معرفه الرجال، قم ۱۴۱۸؛
(۹) خویى؛
(۱۰) موسى‌بن عبداللّه زنجانى، کتاب الجامع فى الرجال، ]قم [۱۳۹۴؛
(۱۱) سمعانى؛
(۱۲) شوشترى؛
(۱۳) محمدبن حسن صفّار قمى، بصائرالدرجات الکبرى فى فضائل آل‌محمد (ع)، چاپ محسن کوچه‌باغى تبریزى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۱۴) فخرالدین‌بن محمد طریحى، جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحى، تهران ?] ۱۳۷۴[؛
(۱۵) محمدبن حسن طوسى، الاستبصار، چاپ حسن موسوى خرسان، نجف ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش؛
(۱۶) همو، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوى خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۷) همو، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۸) همو، عدّه‌الاصول و بذیله الحاشیه الخلیلیه، لخلیل‌بن غازى قزوینى، چاپ محمدمهدى نجف، ]قم[ ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۹) همو، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب‌الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائى، قم ۱۴۲۰؛
(۲۰) حسن‌بن یوسف علامه حلّى، خلاصه‌الاقوال فى معرفه الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، ]قم[ ۱۴۱۷؛
(۲۱) محمدامین‌بن محمدعلى کاظمى، هدایه المحدثین الى طریقه المحمدین، چاپ مهدى رجایى، قم ۱۴۰۵؛
(۲۲) محمدبن عمر کشّى، اختیار معرفه الرجال، ]تلخیص[ محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش؛
(۲۳) کلینى؛
(۲۴) عبداللّه مامقانى، تنقیح‌المقال فى علم الرجال، چاپ محیى‌الدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ؛
(۲۵) محمدباقربن محمدتقى مجلسى، الوجیزه فى الرجال، چاپ محمدکاظم رحمان‌ستایش، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۲۶) محمدعلى موحد ابطحى، تهذیب‌المقال فى تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابى‌العباس احمدبن على النجاشى، ج ۲، نجف ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛
(۲۷) محمدبن على موسوى عاملى، مدارک الاحکام فى شرح شرائع‌الاسلام، قم ۱۴۱۰؛
(۲۸) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷٫

دانشنامه جهان اسلام   جلد ۱۶

زندگینامه خَضِربن نصر اِرْبِلى(متوفی۵۶۷ه ق)

 خَضِربن نصربن عقیل اِرْبِلى، کنیه‌اش ابوالعباس، مفسر و فقیه شافعى قرن پنجم و ششم. محل تولد او دانسته نیست، اما به اربیل (شهرى در عراق، سابقآ اِرْبِل) منسوب است (رجوع کنید به سمعانى، ج ۱، ص ۱۰۵؛ یاقوت حموى، ذیل «اربل»). ابن‌عساکر (ج ۱۶، ص ۴۴۹) درباره تاریخ تولد خَضِر، به گفته‌اى از خود او استناد کرده که سال ولادتش را ۴۷۸ حدس زده است.

اساتید

خضر براى تحصیل به بغداد رفت و نزد استادانى چون شمس‌الدین کیا هَرّاسى* (متوفى ۵۰۴) و ابوبکر محمدبن احمد قفّال چاچى* (متوفى ۵۰۷) فقه آموخت و سپس به اربیل بازگشت (همانجا؛ ابن‌قاضى شهبه، ج ۲، ص ۹) و مدرسه رَبَض را تأسیس کرد. ابومنصور سرفتکین (قائم‌مقام حاکم اربیل) نیز در ۵۳۳ مدرسه قلعه را، به سبب ورود او، تأسیس کرد. خضر تا پایان عمر در این دو مدرسه به تدریس پرداخت. او را اولین مدرّس اربیل دانسته‌اند (رجوع کنید به ابن‌مستوفى اربلى، قسم ۲، ص ۷۸؛ ابن‌خلّکان، ج ۲، ص ۲۳۷؛ عزّاوى، ص ۶۹ـ۷۰).

شاگردان

از جمله شاگردان او،

عثمان‌بن عیسى هَذبانى مارانى (شارح المهذّب) و

ابوالقاسم نصربن عقیل‌بن نصر بودند (ابن‌خلّکان، ج ۲، ص ۲۳۷ـ ۲۳۸؛ صفدى، ج ۱۳، ص ۳۳۸؛ اسنوى، ج ۱، ص ۶۶).

فرزند

خضر پسرى به‌نام نصر داشت که عالم شافعى و صاحب آثارى چون خطبه‌الوداع بود و مدتى نزد وى درس خواند (رجوع کنید به حاجى‌خلیفه، ج ۱، ستون ۷۱۵؛ بغدادى، ج ۲، ستون ۴۹۱).

رحلت

خضر در ۵۶۷ در اربیل درگذشت و در مدرسه خود، ربض، به خاک سپرده شد (ابن‌خلّکان، ج ۲، ص ۲۳۸؛ سبکى، ج ۷، ص ۸۳؛ ابن‌قاضى شهبه، ج ۲، ص۱۰). پس از او، برادرزاده و شاگردش، ابوالقاسم نصربن عقیل، تدریس در آن مدرسه را برعهده گرفت (ابن‌مستوفى اربلى، همانجا؛ اسنوى، ج ۱، ص ۶۷).

خضربن نصر را یکى از بزرگان فقه شافعى، عالم به فرایض (احکام ارث) و علم خلاف، مفسرى توانا و محدّثى ثقه دانسته و زهد و پارسایى او را ستوده‌اند (رجوع کنید به ابن‌عساکر، همانجا؛ ابن‌خلّکان، ج ۲، ص ۲۳۷؛ اسنوى، ج ۱، ص ۶۶).

آثار

گفته‌اند خضر آثار بسیارى در تفسیر و فقه و حدیث تألیف کرده بوده (رجوع کنید به ابن‌خلّکان، همانجا؛ ابن‌قاضى شهبه، ج ۲، ص ۹)، اما در منابع، فقط به دو اثر وى اشاره شده است:

یکى کتابى مشتمل بر ۲۶ خطبه رسول اکرم به همراه سلسله اَسناد آنها؛

و دیگرى، مجموعه احادیثى در فضائل صحابه، بدون ذکر سند (رجوع کنید به ابن‌عساکر؛ صفدى، همانجاها؛ یافعى، ج ۴، ص ۳۷).



منابع :

(۱)ابن‌خلّکان؛
(۲) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۳) ابن‌قاضى شهبه، طبقات‌الشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۴) ابن‌مستوفى اربلى، تاریخ اربل، المسمّى نباهه البلد الخامل بمن ورده من‌الاماثل، چاپ سامى صقار، ]بغداد[ ۱۹۸۰؛
(۵) عبدالرحیم‌بن حسن اسنوى، طبقات‌الشافعیه، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۶) اسماعیل بغدادى، هدیه‌العارفین، ج ۲، در حاجى‌خلیفه، ج ۶؛
(۷) حاجى‌خلیفه؛
(۸) عبدالوهاب‌بن على سبکى، طبقات‌الشافعیه‌الکبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، ]قاهره[ ۱۹۶۴ـ] ۱۹۷۶[؛
(۹) سمعانى؛
(۱۰) صفدى؛
(۱۱) عباس عزّاوى، اربل فى مختلف العصور (اللواء و المدینه)، چاپ محمدعلى قره‌داغى، بغداد ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛
(۱۲) عبداللّه‌بن اسعد یافعى، مرآه‌الجنان و عبره‌الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛
(۱۳) یاقوت حموى.

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶ 

زندگینامه ابوسلیمان حَمْد خطّابى بُستْى(متوفی۳۸۸ه ق)

ابوسلیمان حَمْدبن محمدبن ابراهیم بن خَطّاب بُستْى، محدّث، فقیه و لغت شناس قرن چهارم. هر چند در بیشتر منابع نام وى حمد آمده (براى نمونه رجوع کنید به سمعانى، ۱۴۰۸، ج ۱، ص ۳۴۹، ۴۴۷، ج ۲، ص ۳۱۶؛ یاقوت حموى، ج ۲، ص ۸۶؛ باتلى، ج ۱، ص ۸۲ـ۸۴)، ثعالبى (ج ۴، ص ۳۸۳) و یاقوت حموى (ج ۲، ص ۴۸۶) به نقل از ابوعبیده هروى که شاگرد خطّابى بوده، نام وى را احمد ذکر کرده اند و در برخى منابع نیز با همین نام از او یاد شده است (براى نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۴، ص ۲۰۰؛ ابن عساکر، ج ۴، ص ۴۴؛ باتلى، ج ۱، ص ۸۱ـ۸۲).

البته یاقوت حموى (ج ۲، ص ۴۸۷) و سُبکى (ج ۲، ص ۲۸۲) تصریح کردهاند که نام درست خطّابى، حمد است (نیز رجوع کنید به صفدى، ج ۷، ص ۳۱۷). خطّابى خود به این اختلاف اشاره کرده و نام صحیح خویش را حمد بیان کرده اما چون به احمد شهرت یافته بوده آن را ناپسند ندانسته است (رجوع کنید به یاقوت حموى، همانجا؛ ابنخلّکان، ج ۲، ص ۲۱۵). ضبط نام حَمْد نیز در منابع به دو صورت حَمَد و حَمد آمده است (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۸۵ـ۸۷)، هرچند در بیشتر آنها نام او را حَمْد نگاشته اند (براى نمونه رجوع کنید به یاقوت حموى، همانجا؛ ابنقاضى شهبه، ج ۱، ص ۱۴۰).

درباره سبب نسبت وى به خطّابى اختلاف هست (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۸۹ـ۹۴)، برخى زیدبن خطّاب بُستى را جد او مىدانند (براى نمونه رجوع کنید به ابناثیر، ج ۱، ص ۴۵۲؛ ابنخلّکان، همانجا)؛ بعضى وى را از نسل زیدبن خطّاببن نُقیل عَدْوى، برادر خلیفه دوم، ذکر کردهاند (براى نمونه رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۲، ص ۴۸۶، ج ۳، ص ۱۲۰۵؛ صفدى، همانجا)، اما در این انتساب تردید جدّى وجود دارد (رجوع کنید به ابنخلّکان، همانجا؛ ذهبى، ۱۴۲۴، ج ۸، ص ۶۳۲؛ سبکى، ج ۳، ص ۲۸۲).

ظاهرآ صاغانى (متوفى ۶۵۰) تنها کسى است که اطلاع بیشترى درباره خطّابى و اجداد او داشته و نام برخى از اجداد خطّابى را ذکر کرده، از جمله ابنوى هزار بنده که نامش حاکى از ایرانى و نیشابورى بودن او است (رجوع کنید به ج ۱، ص ۷). باتلى (ج ۱، ص ۹۳ـ۹۴) یادآور شده که مقصود از خطّابى به صورت مطلق، حَمْدبن محمدبن ابراهیم خطّابى است.

خطّابى در سال ۳۱۹ در شهر بُسْت* به دنیا آمد (سمعانى، ۱۴۰۸، ج ۲، ص ۳۸۰؛ یاقوت حموى، ج ۲، ص ۴۸۶، به نقل از تاریخ هرات فامى). درباره سال تولد وى اختلاف اندکى در منابع وجود دارد (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۹۷ـ۹۸). برخى سال ولادت او را ۳۱۷ (رجوع کنید به سمعانى، همانجا؛ ابنعبدالهادى مقدسى، ج ۳، ص ۲۱۴) و بعضى ۳۱۹ (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۴، ص ۲۴۹، ج ۱۰، ص ۲۶۹) ذکر کرده اند.

خطّابى پس از گذراندن تحصیلات اولیه در زادگاهش (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۹۹) به شهرهایى چون مکه، بغداد، بصره و نیشابور سفر کرد و به سماع حدیث از محدّثان بزرگ آن مناطق پرداخت (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص۱۱۰ـ ۱۱۲؛ بریک، ج ۱، ص ۸۷ـ۸۹) تا آنجا که ذهبى (۱۳۸۸ـ۱۳۹۰، ج ۳، ص ۱۰۱۸) او را رحّال وصف کرده است، هر چند از فهرست استادان وى مشخص است که خطّابى عمده تحصیلات خود را در نیشابور گذرانده که در روزگار وى یکى از مهمترین مراکز علمى جهان اسلام بود. حاکم نیشابورى در تاریخ نیشابور* از اقامت چند ساله خطّابى در نیشابور سخن گفته و اشاره کرده که در آن مدت، خطّابى به روایت حدیث از مشایخ خود پرداخته است (رجوع کنید به سمعانى، همانجا). خطّابى برخى از آثار خود چون معالمالسنن، غریبالحدیث، شرحالأسماء الحُسنى، العُزله، و الغُنیه عنالکلام و اهله را در نیشابور نگاشت (رجوع کنید به ابنعبدالهادى مقدسى، ج ۳، ص ۲۱۵؛ ذهبى، ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰، ج ۳، ص ۱۰۹۱).

اساتید

خطّابى نزد بسیارى به تحصیل علوم مختلف پرداخت (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۱۱۹ـ۱۳۸). برخى استادان مشهور او در حدیث عبارتاند از:

ابوسعید احمدبن محمد، مشهور به ابن اعرابى (متوفى ۳۴۰) که خطّابى ظاهرآ در سفر حج در مکه از وى سنن ابوداوود را سماع کرد (رجوع کنید به ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۲۶؛ سبکى، ج ۳، ص ۲۸۲ـ۲۸۳)؛

ابوبکر محمدبن بکربن داسه بصرى (متوفى ۳۴۶؛ سبکى، ج ۳، ص ۲۸۲)، از راویان مشهور سنن ابوداوود که در بصره ساکن بود و خطّابى کتاب سنن را از او نیز روایت کرد (معالمالسنن، ج ۱، ص ۹)؛

ابوبکر احمدبن ابراهیم اسماعیلى* (متوفى ۳۷۱)، از بزرگان و محدّثان مشهور جرجان؛

و ابوالعباس محمدبن یعقوب اصمّ (متوفى ۳۴۶؛ سبکى، همانجا)، از عالمان و محدّثان نامور نیشابور (بریک، ج ۱، ص ۹۱ـ۹۲).

خطّابى نزد محمدبن على قفّالِ چاچى* (متوفى ۳۶۵)، از سرآمدان فقه شافعى در خراسان، و حسن بن ابى هریره بغدادى (متوفى ۳۴۵)، سرآمد فقیهان شافعى بغداد، فقه شافعى را فراگرفت و خود نیز آرایى ویژه داشت (رجوع کنید به سبکى، ج ۳، ص ۲۸۵ـ۲۹۰؛ بریک، ج ۱، ص ۱۱۵ـ۱۱۹). سعدبن عبداللّه بن بریک آراى فقهى خطّابى را در کتاب الإختیارات الفقهیه للإمام الخطابى گرد آورده است. علاوه بر این، خطّابى نزد ابوعمر محمدبن عبدالواحد مشهور به غلام ثعلب* (متوفى ۳۴۵) و ابومنصور محمدبن احمد ازهرى* (متوفى ۳۷۰) به فراگیرى علم لغت پرداخت (ابن عبدالهادى مقدسى، ج ۳، ص ۲۱۴).

شاگردان

وى شاگردان فراوانى داشت، از جمله

حاکم نیشابورى*،

ابوحامد احمدبن محمد اسفراینى* (متوفى ۴۰۶)،

ابوعبید احمدبن محمد هروى (متوفى ۴۰۱) و

عبدالغافربن اسماعیل فارسى (متوفى ۴۴۸؛ ابنخلّکان، ج ۲، ص ۲۱۴؛ ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۲۵؛ سبکى، ج ۳، ص ۲۸۲؛ براى فهرست دیگر شاگردان او رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۱۶۳ـ۱۷۵؛ بریک، ج ۱، ص ۹۵ـ۹۶).

از نظر کلامى،

وى همچون برخى از شافعیان، به اهل حدیث گرایش داشت (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۱۴۷ـ۱۵۲؛ بریک، ج ۱، ص ۱۱۹ـ۱۲۶) و کتاب الغنیه عنالکلام و أهله را در دفاع از عقاید اهل حدیث و نقد شیوه متکلمان، با بهره گیرى از احادیث و نگاه اهل حدیث نگاشته است (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۲۱۶ـ۲۲۱؛ بریک، ج ۱، ص ۱۰۶).

کتاب الغنیه از منابع ابن تیمیه در درء تعارض العقل و النقل (رجوع کنید به ج ۷، ص ۲۷۸ـ۲۸۳، ۲۸۶ـ۲۸۷، ۲۹۲ـ۲۹۴، ۲۹۵ـ۳۰۲) و سیوطى در کتاب صون المنطق و الکلام عن فنالمنطق والکلام (ص ۹۱ـ۱۰۱) بوده است. خطّابى در کتاب شعارالدین (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۲۱۳ـ۲۱۵) با همین رویکرد به بحث از مسائل کلامى و نقد متکلمان در طرح مباحث عقلى پرداخته است (رجوع کنید به ابنتیمیه، ج ۷، ص ۲۹۴، ۳۱۶ـ۳۱۷). حسنبن عبدالرحمان علوى در الإمامالخطابى و منهجه فىالعقیده (ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷)، بهتفصیل به بیان دیدگاه خطّابى که همچون اهل حدیث بوده، پرداخته است. اما شهرت اصلى وى در دانش لغت است. وى شاعرى متبحر نیز بود (ذهبى، ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰، ج ۳، ص ۱۰۱۹؛ صفدى، ج ۷، ص ۳۱۸؛ باتلى، ج ۱، ص ۱۵۵ـ۱۶۰) و نمونهایى از اشعارش در منابع نقل شده است (براى نمونه رجوع کنید به ثعالبى، ج ۴، ص ۳۸۳ـ۳۸۵؛ ابنخلّکان، ج ۲، ص ۲۱۴ـ۲۱۶؛ سبکى، ج ۳، ص ۲۸۴ـ۲۸۵).

رحلت

خطّابى پس از سفرهاى متعدد به زادگاه خود بازگشت و همانجا درگذشت (رجوع کنید به ابنخلّکان، ج ۲، ص ۲۱۵؛ سبکى، ج ۳، ص ۲۸۳). در سال وفات او اختلاف هست (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۱۷۹ـ۱۸۱)، برخى آن را ۳۸۶ و اغلب ۳۸۸ ذکر کرده اند (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۲، ص ۴۸۶؛ بریک، ج ۱، ص ۱۱۱ـ۱۱۲). یاقوت حموى (همانجا) اطلاع بیشترى درباره مکان درگذشت وى ارائه کرده که ظاهرآ برگرفته از کتاب تاریخ هرات فامى است که نسخه اى از آن را در اختیار داشت. یاقوت حموى (همانجا) محل درگذشت خطّابى را رباطى در بُست و در حاشیه رودخانه هیرمند/ هلمند (در متن به خطا هندمند) ذکر کرده است. ابوبکر عبداللّه بن ابراهیم حنبلى، شعرى در رثاى او سروده که یاقوت حموى (ج ۲، ص ۴۸۷) آن را نقل کرده است (براى دیگر اشعار در مرثیه او رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۱۸۳ـ۱۸۴).

بسیارى از عالمان به مدح خطّابى پرداخته و از او به بزرگى یاد کرده اند، از جمله ثعالبى (ج ۴، ص ۳۸۳) و ابنخلّکان (همانجا) که او را در وجوه بسیارى، ابوعبید قاسمبن سلّام* زمان خویش معرفى کردهاند (براى اظهارنظرها درباره جایگاه و منزلت علمى وى رجوع کنید به سبکى، ج ۳، ص ۲۸۲ـ۲۸۳؛ باتلى، ج ۱، ص ۱۴۱ـ۱۴۶؛ بریک، ج ۱، ص ۹۷ـ۱۰۰). خطّابى همچون بیشتر عالمان اهلسنّت حجیت خبر واحد را پذیرفته است (رجوع کنید به خطّابى، ۱۳۵۱ـ ۱۳۵۲، ج ۱، ص ۲۴۲، ج ۳، ص ۳۲۵).

وى همچنین نقل روایات نبوى را بدون اسناد و اطمینان از صحت آن جایز نمى داند (همان، ج ۴، ص ۱۸۷ـ۱۸۸). او را یکى از نخستین کسانى مى دانند که حدیث را به سهگونه صحیح، حسن و ضعیف (براى این تقسیم بندى سه گانه توسط خطّابى رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۶) تقسیم کرده است (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۶۳۶ـ۶۳۹، ج ۲، ص ۱۱۱۷ـ ۱۱۲۳).

آثار

خطّابى آثار بسیارى در حوزه هاى مختلف علوم اسلامى نگاشته (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۱۹۹ـ۲۲۲؛ بریک، ج ۱، ص ۱۰۱ـ ۱۱۰) که از همان زمان شهرت یافته و محل مراجعه عالمان بوده است (براى نمونه رجوع کنید به اشبیلى، ص۱۹۰، ۲۰۱؛ ابن حجر عسقلانى، ص ۱۶۴، ۳۹۹).

آثار خطّابى از دو جنبه پراهمیت است؛ یکى، اثرگذارى در کتب پس از خود (رجوع کنید به ادامه مقاله) و دیگرى، رویکرد نقادانه وى به سنّت دوره خویش. وى افزون بر آنکه کتاب إصلاح غلطالمحدثین را با همین نگاه تألیف کرد و به تصحیح اشتباهات موجود در نقلهاى روایات پرداخت،

در دو شرح خود بر صحیح بخارى و سنن ابوداوود نیز به تصحیح اشتباهات و نقد برخى اسناد روایات و راویان احادیث توجه داشت (رجوع کنید به ادامه مقاله).

او در إصلاح غلط المحدثین که با نامهاى مختلف از آن یاد شده (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۵۲۱ـ۵۲۳)، به بحث تصحیح تحریفها و تصحیفهاى به وجود آمده در روایات پرداخته است (براى اطلاعات بیشتر درباره کتاب و روش مؤلف رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۵۲۵ـ۵۵۱). حاتم صالح ضامن (خطّابى، ۱۴۰۵، مقدمه، ص ۲۸۹ـ۲۹۰)، خطّابى را از پیشگامان تألیف در این حوزه به شمار آورده (درباره منابع وى رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۵۴۴ـ۵۴۷) و براساس بعضى شواهد، این اثر را بخش پایانى کتاب غریب الحدیث خطّابى دانسته که آن را با اندکى تغییرات بازنویسى کرده است (خطّابى، ۱۴۰۵، همان مقدمه، ص ۲۹۶ـ۲۹۷؛ نیز رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۵۳۵ـ۵۳۸). این کتاب مرجعى مهم در موضوع خود و مورد توجه بسیارى از عالمان بوده است (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۵۴۷ـ۵۴۸).

این اثر با عنوان إصلاح غلط المحدثین، به کوشش حاتم صالح ضامن در مجله المجمع العلمى العراقى (سال ۳۵، ش ۴، ۱۴۰۵) و نیز با عنوان إصلاح الأخطاء الحدیثیه التى یرویها اکثر الناس محرّفهً او ملحونهً، بهاهتمام حسین اسماعیل حسین جمل (بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸) چاپ شده است (براى چاپهاى کتاب رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۵۴۹ـ۵۵۱).

در باب آداب دعا، خطّابى کتاب شأن الدعاء را نگاشته که در نام آن اختلاف هست (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۲۳۱ـ۲۳۶) و این اختلاف نام در عنوان کتاب، به نظر برخى به جهت تنوع ابواب کتاب بوده است (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۲۳۱؛ بریک، ج ۱، ص ۱۰۴ـ۱۰۵).

خطّابى در این کتاب به شرح کتاب الدعوات ابن خزیمه، عالم و فقیه شافعى نیشابور، پرداخته است (۱۴۰۴، مقدمه دقاق، ص ۸). وى روایات این کتاب، بهویژه در دو باب نخست را از مشایخ خود نقل کرده، اما روایاتى که در شرح کتاب ابنخزیمه آورده، بدون سند است، به جز حدیث «اسماء حسنى» (رجوع کنید به همان، ۱۴۰۴، ص ۲۳، ۹۸) و روایاتى را که در لابهلاى شرح خود آورده، گاه با سند و گاه بدون سند است (درباره روش خطّابى در نقل روایات و شرح آنها رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۲۴۳ـ۲۷۳). خطّابى در این اثر از منابع متعددى بهره برده (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۲۷۴ـ۲۷۷) و حتى مطلبى به نقل از عالم و محدّث امامى، محمدبن بحر رهنى*، آورده است (رجوع کنید به خطّابى، ۱۴۰۴، ص ۱۹ـ۲۰).

بسیارى از مؤلفان در آثار خود از این کتاب بهره جستهاند (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۲۷۸ـ۲۸۲؛ براى ویژگیهاى این اثر و چاپهاى آن رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۲۸۳ـ۲۹۱). خطّابى در این کتاب بدون اشاره به فرد یا جریان مشخصى، به دفاع کلامى از دعا پرداخته و به برخى انتقادات در این خصوص پاسخ داده است که احتمالا پاسخى به معتزلیان یا فردى معتزلى باشد (رجوع کنید به ۱۴۰۴، ص ۸ـ۱۳). با توجه به تفصیل بحث خطّابى در اسماء الهى (رجوع کنید به همان، ص ۳۰ـ۱۱۰)، کتاب شأن الدعاء را مى توان اثرى در اسماءاللّه نیز دانست.

کتاب العُزله یا الاعتصام بالعزله خطّابى (سزگین، ج ۱، ص ۲۱۱)، نشاندهنده تمایلات صوفیانه وى است. وى در این کتاب (ص۱۱۰ـ۱۱۳) به بحث برترى گوشهنشینى پرداخته است. خطّابى به منتقدى که بر رسم گوشه نشینى ایرادهایى گرفته، تصریح روشنى نکرده اما کتاب وى یکى از کهن ترین دفاعها از سنّت خانقاه و رباطنشینى صوفیه است (رجوع کنید به همان، ص ۵۳ـ۶۰). خطّابى در این کتاب در پى بیان معناى عزلت و فضیلت و احکام آن بوده و مطالب خود را در شانزده باب ذکر کرده است.

او در این اثر بر آن است تا مفهوم عزلت گزینى را با سنّت اسلامى همساز کند و عزلت را ترک سخن گزاف و کنار گذاردن امور غیرضرورى مى داند نه عدم حضور در جامعه و ترک حقوق مردم و مددرسانى آنان و کارهایى از این دست (رجوع کنید به ص ۵۸ـ۵۹، درباره منابع خطّابى در این کتاب رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۳۴۳ـ۳۴۸). العزله کتابى تأثیرگذار بوده و در متون اخلاقى بهکرّات از آن نقل قول شده است (براى منابعى که از این کتاب استفاده کردهاند رجوع کنید به همان، ج ۱، ص۳۵۰ـ۳۵۲). این کتاب بارها، از جمله به تحقیق یاسین محمد سوّاس (دمشق ۱۴۰۷) به چاپ رسیده است (براى چاپهاى دیگر کتاب رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۳۵۷ـ۳۵۸).

کتاب مهم و بسیار مشهور خطّابى

غریب الحدیث است که از منابع مهم در موضوع خود است (رجوع کنید به فارسى، ص ۵۲، ۱۲۴، ۴۶۹ـ۴۷۰، ۵۱۱؛ سمعانى، ۱۳۹۵، ج ۲، ص۴۳۰). وى بخشى از این کتاب را در ۳۵۹ در بخارا نگاشت و سپس در نیشابور نسخه نهایى آن را فراهم آورد (رجوع کنید به خطّابى، ۱۴۰۲ـ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۵۱؛ باتلى، ج ۱، ص ۳۶۴ـ۳۶۵). خطّابى در مقدمه کتاب (ج ۱، ص ۴۶ـ۷۱) مطالب متعددى را بیان کرده و آثار نگاشته شده در موضوع غریبالحدیث را برشمرده و پس از تبیین مراد از کلام غریب، علل نگارش کتاب خود را لزوم توضیح واژگان روایات و تکمیل دو کتاب قاسمبن سلّام و ابنقتیبه در کنار تصحیح تصحیفهاى به وجود آمده در روایات عنوان کرده است (رجوع کنید به ۱۴۰۲ـ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۴۷ـ۴۹).

وى چنانکه در مقدمه (ج ۱، ص ۴۸ـ۴۹) آورده، در این کتاب از ترتیب موجود در دو کتاب قاسمبن سلّام و ابنقتیبه پیروى کرده و به ترتیب، به شرح واژگان غریب احادیث پیامبر صلىاللّهعلیهوآلهوسلم در جلد نخست، اقوال صحابه در جلد دوم، اقوال تابعان و روایات بدون سند در جلد سوم پرداخته و در پایان، بحثى درباره تصحیح تصحیفات بهوجود آمده در روایات آورده است (رجوع کنید به ج ۳، ص ۲۱۹ـ۲۶۵). ترتیب خاصى در نقل روایات وجود ندارد، جز آنکه در روایات صحابه، احادیث صحابیان مشهور بر دیگران مقدّم داشته شده است.

شیوه او چنان است که ابتدا متن حدیث، سپس سند آن را نقل مى کند و پس از آن به شرح مفردات بدون ترتیب خاص مىپردازد. وى از آیات و احادیث نبوى و نیز اشعار و امثال عربى براى شرح واژگان استفاده کرده است (رجوع کنید به همان، ج ۱، مقدمه عزباوى، ص ۲۷؛ باتلى، ج ۱، ص ۳۷۷ـ۳۷۸) و از ساختمان واژگان و جایگاه نحوى آنها در متن روایات (براى نمونه رجوع کنید به خطّابى، ۱۴۰۲ـ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۱۰۵، ۳۳۵، ۴۲۲) و فقهاللغه (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۳۴۰، ۴۸۵، ۵۳۲) نیز سخن گفته است. او همچنین موارد اشتباه در ضبط برخى واژههاى منقول از بزرگان لغتشناس را یادآور شده است (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۳۰۸، ج ۲، ص۲۶۰).

خطّابى همچنین دلالت برخى روایات بر احکام شرعى را نیز بیان کرده است (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۷۴، ۵۴۶ـ۵۴۷). افزون بر اهمیت کتاب در موضوع خود، ویژگیهاى دیگرى چون دسترسى به اقوال لغتشناسان و اشعار عربى و همچنین اطلاعات قابل توجه در علوم مختلف براى آن برشمرده اند (درباره ویژگیهاى کتاب رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۵۰۲ـ۵۱۴).

وى همچنین در مواردى به نقد راویان احادیث پرداخته است (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۵۵، ۱۷۴، ج ۲، ص ۳۰۲، ج ۳، ص ۲۱۸). خطّابى از منابع متعددى در نگارش این اثر سود جسته است (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۴۸۲ـ۴۸۷). بسیارى همچون ابوعبید هروى، بیهقى و زمخشرى در آثار خود از غریبالحدیث خطّابى نقلقول کردهاند (رجوع کنید به خطّابى، ۱۴۰۲ـ ۱۴۰۳، ج ۱، مقدمه عزباوى، ص ۳۸ـ۳۹؛ باتلى، ج ۱، ص ۴۹۱ـ ۵۰۲؛ براى اطلاعات بیشتر درباره کتاب رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۳۷۲ـ۵۱۹).

خطّابى به شرح نگارى بر کتابهاى حدیثى توجه فراوانى داشت و آثار وى در این حوزه، از کهن ترین آثار نگاشته شده است و شرح نگاریهاى وى بر جوامع حدیثى معروف به صحاح سته، از دیگر دلایل شهرت خطّابى محسوب مى شود. کتاب معالم السنن خطّابى از جمله نخستین شروح سنن ابوداوود است. خطّابى در مقدمه اعلام الحدیث (ج ۱، ص ۱۰۱، نیز رجوع کنید به ص ۱۰۴، ۷۱۷، ۱۵۵۶) به همین نام از کتاب خود یاد کرده است.

هر چند برخى با اسامى دیگرى از آن یاد کرده اند، بیشتر به همین نام شهرت دارد (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۵۵۵ـ۵۵۸). تُکَتْلى (ص ۵۸) بر این باور است که خطّابى سنن ابوداوود را بر صحیح بخارى و مسلم ترجیح داده است. ذهبى (۱۳۸۸ـ۱۳۹۰، ج ۳، ص ۱۰۱۹) محلّ نگارش این کتاب را نیشابور دانسته است.

از عبارت خطّابى (۱۴۰۹، ج ۱، ص ۱۰۱؛ همو، ۱۳۵۱ـ۱۳۵۲، ج ۱، ص ۲، ۸) چنین برمى آید که او این شرح را در پاسخ به درخواست گروهى تألیف و سپس بر گروهى از شاگردان خود در بلخ املا کرده است. باتلى (ج ۱، ص ۵۶۳) از ارجاعات متعدد خطّابى به غریبالحدیث در این کتاب (براى نمونه رجوع کنید به ۱۳۵۱ـ ۱۳۵۲، ج ۱، ص ۱۹۵، ۲۵۸، ج ۲، ص ۳۳۸) نتیجه گرفته که وى نگارش معالمالسنن را پس از ۳۵۹، یعنى پس از نگارش نهایى غریبالحدیث، بهاتمام رسانده است، از اینرو سخن محمدبن سعد آلسعود (خطّابى، ۱۴۰۹، ج ۱، مقدمه، ص ۲۸) مبنى بر اینکه معالمالسنن نخستین تألیف خطّابى است، صحیح نیست. باتلى (ج ۱، ص ۷۴۵ـ۷۵۶) نام گروهى از عالمان را که به نقل و روایت این کتاب پرداختهاند، آورده است.

نقل مطالبى از این کتاب توسط جمعى از عالمان بزرگ بر اهمیت فراوان این کتاب دلالت دارد. احتواى کتاب بر مطالب مربوط به میزان اعتبار روایات سنن ابوداوود (براى نمونه رجوع کنید به خطّابى، ۱۳۵۱ـ۱۳۵۲، ج ۱، ص ۵۱، ۱۲۴، ۱۹۰ـ۱۹۱، ج ۲، ص ۱۱۲، ۱۲۷)، و نیز اطلاعات مهم درباره راویان احادیث (براى نمونه رجوع کنید به ج ۲، ص ۱۱۳، ۱۳۵، ج ۴، ص ۳۷۳) و اصطلاحات حدیثى (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۴۲، ۲۰۷) از دیگر ویژگیهاى این کتاب است.

خطّابى همچنین به تصحیح اشتباهات محدّثان در نقل الفاظ روایات توجه ویژه داشته (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۵۴، ۱۵۹، ۲۰۲، ج ۳، ص ۶۵) و به نقل اختلافات فقهى در شرح روایات نیز اهتمام ورزیده است (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۳۶، ۷۶، ۹۴؛ براى اطلاعات بیشتر درباره روش خطّابى، شرح و کارهاى انجام شده درباره کتاب باتلى، معالمالسنن و چاپهاى کتاب رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۵۶۶ـ۷۷۳؛ بریک، ج ۱، ص ۱۰۱ـ۱۰۲).

خطّابى در تداوم کار خود در نگارش شرح بر آثار حدیثى، کتاب أعلامالحدیث را نگاشت که نخستین شرح بر صحیح بخارى است (رجوع کنید به سزگین، ج ۱، ص ۱۱۷؛ باتلى، ج ۲، ص ۷۹۶ـ۷۹۷) و باتلى (ج ۲، ص ۷۹۷ـ۷۹۹) درباره برخى آثار دیگر به عنوان شروح کهنتر از شرح خطّابى بر صحیح بخارى سخن گفته است که آنها از کتب مستخرجات حدیثى بودهاند. در نام کتاب بهسبب عدم تصریح مؤلف به آن، اختلاف هست و با اسامى متعددى از آن یاد شده است (رجوع کنید به خطّابى، ۱۴۰۹، همان مقدمه، ص ۶۴ـ۶۵؛ باتلى، ج ۲، ص ۷۸۳ـ۷۸۷). این کتاب پس از معالمالسنن نگاشته شده است (رجوع کنید به خطّابى، ۱۴۰۹، ج ۱، ص ۷۴۱؛ باتلى، ج ۲، ص ۷۹۶).

از مقدمه خطّابى در این کتاب (ج ۱، ص ۱۰۱) برمىآید که او در این اثر درصدد شرح تمام روایات صحیح بخارى نبوده، بلکه تنها موارد نیازمند به شرح را به ترتیب روایات موجود در صحیح بخارى تبیین کرده است. در واقع وى تنها به شرح روایاتى پرداخته که مُبتدعه نقدهایى بر آنها وارد کردهاند (رجوع کنید به تکتلى، ص ۶۰). بر این اساس، شرح وى شرحى منتقدانه از اهل بدعت و مدافعانه از اهل حدیث قلمداد مىشود (رجوع کنید به همانجا).

خطّابى در این اثر در مواردى (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۱۱۶، ۲۱۶، ۲۶۷، ۳۸۳) درباره احکام روایات فقهى سخن گفته و گاه (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۳۳۳، ج ۲، ص ۷۷۶، ۱۲۷۴ـ۱۲۷۵) نوع و درجه اعتبار حدیث را بیان کرده است. خطّابى به شروط بخارى در نقل روایات تصریح نداشته، اما در برخى موارد (رجوع کنید به ج ۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱، ۱۸۷ـ۱۸۸، ۵۰۷ـ۵۰۸) راویان و اسناد احادیث را مطابق شروط بخارى ندانسته و این نکته را یادآورى کرده است.

وى در این اثر از تطویل کلام دورى جسته (رجوع کنید به ج ۱، ص ۱۴۵، ۷۲۱، ج ۲، ص ۱۲۷۸، ۱۵۰۳) و درباره شرح پارهاى از روایات که از آنها به تفصیل در معالمالسنن سخن گفته، عباراتى موجز آورده است (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۱۰۴ـ۱۰۵) و در توضیح تفصیلى واژگان روایات به کتب غریبالحدیث همچون اثر قاسمبن سلّام (براى نمونه رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۱۰۵) ارجاع داده، همچنین درباره روایات تکرارى در صحیح بخارى بار اول آن را شرح داده و در موارد بعدى به آن ارجاع داده است (براى نمونه رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۱۲۲، ۱۲۴، ج ۲، ص ۱۰۵۷). از نظر تکتلى (ص ۵۵ـ۵۸) عمده تفاوت این اثر با سایر شروح بخارى، بىتوجهى خطّابى به عناوین ابواب (ترجمهالأبواب) صحیح بخارى در شرح روایات است.

تکتلى (ص ۶۴ـ۸۷) همچنین شباهتهایى را در برخى مباحث، روایات و اصطلاحات میان أعلام الحدیث و دو کتاب تأویل مختلف الحدیث ابن قتیبه و مشکل الحدیث و بیانه، اثر ابن فورک که با هدف مشابه أعلامالحدیث نگاشته شدهاند، بیان مى کند. اهمیت این اثر خطّابى آنجا آشکار مى شود که عبارات وى نشان مى دهد در زمان وى صحیح بخارى هنوز جایگاه ممتازى را که بعدها در میان اهلسنّت یافت، نداشته است (رجوع کنید به همان، ص ۵۸). شارحان بعدى صحیح بخارى، در مواضع زیادى، از اعلامالحدیث نقل مطلب کرده اند (رجوع کنید به باتلى، ج ۲، ص ۹۷۲ـ۹۸۱).

خطّابى رسالهاى با عنوان رساله فى اعجازالقرآن دارد که به نظر مى رسد در نگارش آن نگاه منتقدانه اى به دیدگاههاى معتزله درباره اعجاز قرآن داشته و در مقدمه کوتاه کتاب به این مطلب اشاره کرده است (براى اهمیت کتاب و چاپهاى مختلف آن رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۱۹۹ـ۲۰۶). وى از برخى تألیفات دیگر خود که تاکنون نسخه اى از آنها به دست نیامده، در ضمن آثارش یاد کرده (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۲۰۷ـ۲۰۹،۲۱۰ـ۲۱۳، ۲۱۵، ۲۲۱ـ۲۲۲)، از جمله مسأله فى ابن الصیاد که وى در اعلام الحدیث از این کتاب که احتمالا در حد رسالهاى بوده، سخن گفته است (رجوع کنید به ج ۱، ص ۷۱۱).

در رساله اخیر، خطّابى درباره اختلافات موجود در اینکه آیا ابن صیاد همان دجال است یا خیر بحث کرده و ضمن نقل آراى مختلف، به گردآورى اخبار و روایات درباره او پرداخته است (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۱۹۹). برخى از کتابهاى خطّابى همچون الامالى، علم الحدیث، معرفه السنن و الآثار و المنتخب چاپ نشده و به صورت نسخه خطى باقى مانده اند (رجوع کنید به باتلى، ج ۱، ص ۱۹۵ـ۱۹۷). باتلى (ج ۱، ص۱۹۰ـ ۱۹۱، ۲۲۳ـ۲۲۸) فهرستى از آثار منسوب به خطّابى را تنظیم کرده است.



منابع :

(۱) ابناثیر، اللباب فى تهذیبالانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
(۲) ابنتیمیه، درء تعارضالعقل و النقل، چاپ محمد رشاد سالم، ]ریاض [۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۳؛
(۳) ابنحجر عسقلانى، المعجم المفهرس، او، تجرید اسانید الکتب المشهوره و الاجزاء المنثوره، چاپ محمد شکور امریرمیادینى، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸؛
(۴) ابنخلّکان؛
(۵) ابنعبدالهادى مقدسى، طبقات علماءالحدیث، چاپ اکرم بوشى و ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
(۶) ابنعساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علىشیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۷) ابنقاضى شهبه، طبقاتالشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیمخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰؛
(۸) محمدبن خیر اشبیلى، فهرسه ما رواه عن شیوخه من الدواوین المصنفه فى ضروب العلم و انواع المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛
(۹) احمد باتلى، الامام الخطابى و آثاره الحدیثیه و منهجه فیها، ریاض ۱۴۲۶/۲۰۰۵؛
(۱۰) سعد بریک، الاختیارات الفقهیه للامام الخطابى، ریاض ۱۴۲۶/۲۰۰۶؛
(۱۱) عبدالملکبن محمد ثعالبى، یتیمهالدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۲) حمدبن محمد خطّابى، اصلاح غلط المحدثین، چاپ حاتم صالح ضامن، در مجله المجمع العلمى العراقى، سال ۳۵، ش ۴ (محرّم ۱۴۰۵)؛
(۱۳) همو، اعلامالحدیث فى شرح صحیحالبخارى، چاپ محمدبن سعد آلسعود، مکه ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛
(۱۴) همو، شأن الدعاء، چاپ احمد یوسف دقاق، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۱۵) همو، العزله: کتابُ ادبٍ و حکمهٍ و موعظه، چاپ یاسین محمد سوّاس، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۱۶) همو، غریبالحدیث، چاپ عبدالکریم ابراهیم عزباوى، دمشق ۱۴۰۲ـ۱۴۰۳/ ۱۹۸۲ـ۱۹۸۳؛
(۱۷) همو، معالمالسنن و هو شرح سنن الامام ابىداود، چاپ محمد راغب طبّاخ، حلب ۱۳۵۱ـ۱۳۵۲/ ۱۹۳۲ـ۱۹۳۴؛
(۱۸) خطیب بغدادى؛
(۱۹) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳؛
(۲۰) همو، سیر اعلامالنبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛
(۲۱) همو، کتاب تذکرهالحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰؛
(۲۲) عبدالوهاببن على سبکى، طبقاتالشافعیهالکبرى، چاپ محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو،]قاهره[ ۱۹۶۴ـ] ۱۹۷۶[؛
(۲۳) عبدالکریمبن محمد سمعانى، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودى، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۲۴) همو، التحبیر فى المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجى سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛
(۲۵) عبدالرحمانبن ابىبکر سیوطى، صونالمنطق و الکلام عن فن المنطق و الکلام، چاپ على سامى نشار، قاهره ]۱۳۶۶/ ۱۹۴۷[؛
(۲۶) حسن بن محمد صاغانى، العباب الزاخر و اللبابالفاخر، ج ۱، چاپ محمدحسن آلیاسین، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷؛
(۲۷) صفدى؛
(۲۸) عبدالغافربن اسماعیل فارسى، الحلقه الاولى من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، انتخاب ابراهیمبن محمد صریفینى، چاپ محمدکاظم محمودى، قم ۱۳۶۲ش؛
(۲۹) یاقوت حموى، معجمالادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳؛
(۳۰) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967-.
(۳۱) Vardit Tokatly, “The A’lam al-hdith of al-Khattabi: a commentary on al-Bukiari’s Sahih or a polemical treatise?”, Studia Islamica, no.22 (2001).

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶ 

زندگینامه احمد خطیب بغدادى(متوفی۴۶۳ه ق)

 احمدبن على بن ثابت، محدّث و مورخ مشهور قرن پنجم و مؤلف تاریخ بغداد*. او در جمادى الآخره ۳۹۲ (خطیب بغدادى، ج ۱۳، ص ۱۳۵) در قریه هَنیقِیا در اطراف نَهُرالمَلِک (صفدى، ج ۷، ص ۱۹۱) به دنیا آمد. ظاهراً هنیقیا قریهاى در نزدیکى درزیجان بوده (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص ۱۸ـ۱۹) که پدر خطیب، ابوالحسن على بن ثابت بیست سال امامت جماعت و قرائت خطبه را در آن برعهده داشته است (رجوع کنید به همان، ج ۱۳، ص ۲۷۹ـ ۲۸۰).

پدرِ خطیب از زمره حافظان قرآن بود که آن را بر ابوحفص کتّانى قرائت کرده بود (همانجا). او در ۴۱۲ وفات کرد و در مقبره باب حرب به خاک سپرده شد (همان، ج ۱۳، ص۲۸۰). خطیب بغدادى (همانجا) بنابر خبرى که از پدر خود نقل کرده، تبارى عربى داشته و از عشیرهاى بوده است که در حصّاصه از نواحى فُرات سکونت داشته اند.

درباره اطلاق لقب خطیب بر وى، از این حیث که نسبت پدرش به او رسیده یا خود او این شغل را داشته است، باید خاطر نشان کرد که به نوشته یاقوت حموى (ج ۱، ص ۳۹۰) از قول عبدالعزیزبن محمد نخشبى (متوفى ۴۵۶) خطیب بغدادى در برخى روستاهاى بغداد به ایراد خطبه مى پرداخت (نیز رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، ص ۲۲).

اساتید و مشایخ

وى خواندن و نوشتن را در نزد هلال بن عبداللّه بن محمد فراگرفت (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱۶، ص ۱۱۷)، اما معلوم نیست که خواندن و نوشتن را در درزیجان فراگرفت یا در بغداد. چون پدرش در این ایام در بغداد به سر مى برد و در همانجا وفات کرد و خطیب هم در ۴۰۳ براى اولین بار در بغداد سماع حدیث کرده (رجوع کنید به ادامه مقاله)، به نظر مى رسد خواندن و نوشتن را در بغداد فراگرفته باشد (همان، ج ۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص ۱۹ـ۲۰).

خطیب بغدادى سپس به تشویق پدرش به سماع حدیث و تعلم فقه پرداخت (ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۸، ص ۲۷۱). نخستین سماع وى چنانکه گفته شد در یازده سالگى و در نزد ابن رِزقویه بود. سپس به فراگیرى فقه مشغول و در مسجد عبداللّه بن مبارک به درس ابوحامد اسفراینى* (متوفى ۴۰۶) حاضر شد (خطیب بغدادى، ج ۶، ص۲۰)، اما به سبب صِغَرِ سن از محضر درس او استفاده چندانى نبرد.

اولین کسى که به گفته خطیب (ج ۶، ص ۲۵) از درس فقه او بهره برد و از آن یادداشت برداشت، ابوالحسن احمدبن محمد معروف به ابن المَحامِلى، شاگرد اسفراینى بود. در عین حال نخستین استاد حقیقى خطیب بغدادى در فقه، قاضى ابوالطیب طاهربن عبداللّه طبرى بود که شیخ شافعیان بغداد محسوب مى شد (رجوع کنید به همان، ج۱۰، ص ۴۹۲).

خطیب نزد بیشتر مشایخ بغداد سماع حدیث کرد، از جمله از سال ۴۰۶ تا ۴۱۲ به مدت شش سال نزد ابن رزقویه حدیث آموخت (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۲۱۲ـ۲۱۳) و به صورت اجازه یا سماع، تألیفات پرشمار و مشهور ۲۴ تن از مؤلفان را ــکه بیشتر در زمینه حدیث و رجال بودــ از وى شنید (عمرى، ص۳۰).

خطیب سپس به ابوبکر احمدبن محمدبن غالب خوارزمى، معروف به بَرْقانى*، محدّث و مؤلف مشهور، پیوست و سالها در مصاحبت او احادیث بسیار سماع کرد (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۲۷)، برقانى هم متقابلا احادیث فراوانى از خطیب شنید (رجوع کنید به همان، ج ۶، ص ۲۸). او درباره روش علمى آینده خود از برقانى مشورت و راهنمایى مىگرفت (همان، ج ۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص ۲۲).

خطیب در ۴۱۲ در بصره بود (رجوع کنید به ج ۲، ص ۳۱۷) و در این سفر از شمارى از مشایخ آنجا اخذ حدیث کرد، از جمله ابوالحسن على بن قاسم بن حسن شاهد و ابومحمد حسن بن على سابورى (رجوع کنید به ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۸، ص ۲۷۲). در ۴۱۵، به منظور اخذ احادیث بیشتر به فکر سفر به مراکز علمى افتاد ولى در اینکه به کدام شهر برود دچار تردید گشت و پس از مشورت با برقانى راهى نیشابور شد (رجوع کنید به همان، ج ۱۸، ص ۲۷۵) و در رمضان ۴۱۵ به آنجا رسید (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، ص ۲۴).

خطیب در مسیر خود تا نیشابور، در برخى شهرها همچون نهروان (رجوع کنید به همان، ج ۱۳، ص ۵۸۱) و دینور (رجوع کنید به همان، ج ۹، ص ۴۳۲) سماع حدیث کرد و به رى نیز وارد شد (رجوع کنید به همان، ج ۱۲، ص ۴۱۶). در این سفر ابن القُنّى همراه وى بود (سمعانى، ج ۴، ص ۵۵۵).

مهمترین اساتید و مشایخ در نیشابور

مهمترین مشایخى که خطیب در نیشابور از آنها سماع حدیث کرد و همگى هم از شاگردان ابوالعباس محمدبن یعقوب اَصَم (متوفى ۳۴۶) بودند

عبارت اند از:

ابوالحسن على بن محمد ترازى،

ابوحازم عبدویى*،

ابوسعید صیرفى،

ابوبکر احمدبن حسن حرشى حیرى نیشابورى

و ابوبکر صیدلانى نیشابورى (براى تفصیل بیشتر رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱۷، فهرست مشایخ، ص ۱۸۷ـ۳۲۹).

معلوم نیست خطیب دقیقآ چه وقت از نیشابور به بغداد بازگشته است، اما از آنجا که وى در ۴۱۷ ــ یعنى سال وفات مهمترین شیخ نیشابورىاش ابوحازم عبدویى ــ در نیشابور نبوده و خبر وفات او را به گفته خودش (ج ۱۳، ص ۱۴۵) در نامه ابوعلى حسنبن على وَخشى خوانده است، به نظر مىرسد که در ۴۱۶ به بغداد بازگشته باشد (همان، ج ۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص ۲۵).

در ۴۲۱ خطیب به قصد استفاده از محضر ابونُعیمِ اصفهانى* عازم اصفهان شد، در حالىکه حاملِ سفارشنامه شیخ و دوست خود ابوبکر برقانى براى او بود (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۹۵). از اشارات خطیب بغدادى (ج ۲، ص ۵۴۴ـ ۵۴۵، ج ۴، ص۱۶۰، ۱۶۱) برمىآید که از ۴۲۱ تا ربیعالاول ۴۲۲ در اصفهان به سر برده و به احتمال قوى در همین سال به بغداد بازگشته، زیرا در ۴۲۳ در بغداد بوده است (همان، ج ۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص ۲۷).

به نظر مى رسد خطیب بغدادى در اصفهان بیشترِ احادیث ابونُعیم اصفهانى را به طریق سماع یا اجازه از او اخذ کرده باشد (همانجا). او در اصفهان به جز ابونعیم از مشایخ دیگرى همچون ابوالحسن علىبن یحیىبن جعفربن عبدکویه، حسین بن ابراهیم بن محمد جمّال و محمدبن عبداللّه بن شهریار سماع حدیث کرد (ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ص ۲۷۲ـ۲۷۳، براى تفصیل بیشتر رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱۷، فهرست مشایخ، ص ۱۸۷ـ۳۲۹). سفر اصفهان، واپسین سفر علمى خطیب براى کسب حدیث با علوّ اِسناد بود و براى او دستاورد علمى عمدهاى داشت (خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، ص ۲۸).

ظاهراً خطیب میان سالهاى ۴۲۳ تا ۴۴۰ در بغداد مستقر بوده است. از این دوره زندگى وى اطلاعات چندانى در دست نیست (عمرى، ص ۴۲)، جز اینکه در ۴۲۳ هنگام عبور اسماعیلبن احمد حیرى از بغداد، صحیح بخارى را در سه مجلس نزد وى قرائت کرد (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۷، ص ۳۱۸ـ۳۱۹)، همچنین در این دوره بود که تصنیف تاریخ بغداد (تاریخ مدینهالسلام) را آغاز کرد (همان، ج ۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص ۲۹).

در ۴۴۵ خطیب عازم حج شد و به قصد استفاده از مشایخ شام، سفر خود را از دمشق آغاز کرد (رجوع کنید به همان مقدمه، ص ۲۹؛ نیز رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱۱، ص ۳۷۵)، اما به سبب نزدیک بودن موسم حج مدت زیادى در دمشق نماند و عازم مکه شد (همان، ج ۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص ۲۹).

در حج با برخى مشایخ آنجا همچون ابوعبداللّه محمدبن سلامهبن جعفر قُضاعى* مصرى (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۲۹۳)، ابوالقاسم عبدالعزیزبن بُنداربن على شیرازى و محمدبن احمد اردستانى (رجوع کنید به همان، ج ۱۶، ص ۳۲۵، ۵۶۶) دیدار کرد و نیز صحیح بخارى را بر کریمه، دختر احمد مروزیه، قرائت نمود (ابنجوزى، ج ۱۶، ص ۱۲۹). او پس از اقامت کوتاهى در مکه به شام بازگشت (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۷، ص ۱۱۵) و در جمادى الاولى ۴۴۶ به دمشق رسید (رجوع کنید به همان، ج ۱۱، ص ۱۰۷ـ۱۰۸) و مهمترین شهرهاى منطقه شام از جمله صور را دید (رجوع کنید به همان، ج ۱۲، ص ۲۹۷). سپس اندکى بعد به بغداد بازگشت، چنانکه در دوم محرّم ۴۴۷ در بغداد بر جنازه شیخ خود على بن محسِّن تنوخى (رجوع کنید به تنوخى*، خاندان) نماز خواند (همان، ج ۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص ۳۱؛ نیز رجوع کنید به همان، ج ۱۳، ص ۶۰۵).

دوران زندگانى خطیب مقارن با خلافت دو خلیفه عباسى، القادرباللّه (حک : ۳۸۱ـ۴۲۲) و القائم بامراللّه (حک : ۴۲۲ـ۴۶۷)، بود که درواقع حکومت صورى و ظاهرى داشتند و قدرت واقعى در دست آلبویه و سپس سلجوقیان بود (طحان، ص۲۰ـ۲۴). خطیب بغدادى در دوران اقامت در بغداد با ابن مَسلَمه، وزیر القائم بامراللّه، مناسبات استوارى برقرار کرده بود و ابن مسلمه نیز قدردانِ شأن و منزلت علمى وى بود، چنان که در بسیارى از امور به او رجوع مى کرد و حتى مقرر کرده بود که قُصّاص و وُعاظ پیش از بیان هر حدیثى آن را بر خطیب عرضه کنند و نظر او را درباره آن جویا شوند (رجوع کنید به ابنجوزى، ج ۱۶، ص ۱۲۹؛ یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۸۶)، یک بار هم ابن مسلمه نامهاى را به خطیب احاله کرد که یهودیان آن را به پیامبراکرم صلى اللّه علیه وآله وسلم نسبت داده بودند، نامه متضمن برداشته شدن جِزیه از اهل خیبر بود و او ساختگى و جعلى بودنِ آن را به اثبات رساند (ابن جوزى، همانجا).

خطیب بغدادى (ج ۱۳، ص ۳۲۶ـ۳۲۸) زندگى نامه ابن مسلمه را به عنوان کسى که از او حدیث نقل کرده، آورده و به وثاقت و حسن اعتقاد و فراوانى خرد او تصریح کرده است. ابن مسلمه در هنگام اشغال بغداد به دست بساسیرى* کشته شد (رجوع کنید به همان، ج ۱۳، ص ۳۲۷). خطیب در این اوضاع، هم به سبب از دست دادن حامى خود و نیز رفتار دشمنانه حنبلیان متعصب با وى، به علت تغییر مذهب از حنبلى به شافعى (رجوع کنید به همان، ج ۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص ۳۳؛ ابن جوزى، ج ۱۶، ص ۱۲۲؛ صفدى، ج ۷، ص ۱۲۸) پنهان شد (ابن جوزى، ج ۱۶، ص ۱۲۹).

او با وجود از میان رفتن بساسیرى و آرام گرفتن اوضاع و احوال بغداد تصمیم گرفت به دمشق برود و در آنجا حلقه درس حدیث خود را تشکیل دهد (خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، همانجا)، از همینرو در نیمه صفر ۴۵۱ از بغداد خارج شد (همان، ج ۱۱، ص ۵۱) و در جمادى الاولى همان سال در دمشق بود (رجوع کنید به همان، ج ۴، ص ۱۷۹).

خطیب در این سالها در مسجدجامع دمشق به روایت احادیث و کتابهاى خود و دیگر کتابهایى که به همراه خود آورده بود پرداخت. به نوشته خطیب تبریزى که در این ایام در درس او حاضر مىشد، او داراى حلقه بزرگى از شاگردان بوده است (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۹۲).

خطیب مدت زیادى در دمشق که در این ایام تحت سیطره فاطمیان اداره مى شد به تدریس ادامه داد، هرچند این کار مطلوب آنان نبود (خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، ص ۳۴). سرانجام شخصى به نام حسینبن على دمشقى، مشهور به دَمَنشى، وى را نزد امیرالجیوش، والى دمشق، متهم به ناصبى بودن و روایت فضائل صحابه و بنىعباس کرد (ذهبى، ۱۴۲۴، ج۱۰، ص ۷۰۴).

اگر دوست خطیب، شریف ابوالقاسم على بن ابراهیم علوى از او حمایت نکرده بود بیم کشته شدن وى مى رفت (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، ص ۳۴ـ۳۵؛ یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۹۳)، از اینرو والى دمشق به تبعید وى از دمشق بسنده کرد (یاقوت حموى، همانجا).

البته براى سعایت دَمَنشى از خطیب دلایل دیگرى نیز ذکر شده است (رجوع کنید به همانجا؛ اسنوى، ج ۱، ص ۹۹). در هر حال وى در ۱۸ صفر ۴۵۹ دمشق را به مقصد صور ترک کرد (خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، ص ۳۵، نیز رجوع کنید به پانویس ۲ که در آن عواد معروف قول یاقوت و ذهبى را مبنى بر خروج خطیب از دمشق در ۴۵۷ رد کرده است).

خطیب در صور به عِزالدوله پیوست و از حمایت وى برخوردار شد (ابننقطه، ص ۱۵۴)، از آنجا گهگاه براى زیارت به قدس مىرفت و باز به صور برمىگشت (یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۸۴). در سال ۴۶۲ خطیب تصمیم گرفت به بغداد برگردد (ابنجوزى، ج ۱۶، ص۱۳۰؛ یاقوت حموى، همانجا). در این سفر عبدالمُحسنبن محمد شیحى او را همراهى مى کرد (رجوع کنید به ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۸، ص ۲۷۹؛ خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، ص ۳۵).

آن دو نخست عازم طرابلس شدند، سپس به حلب رفتند و در این دو شهر اندکى توقف کردند و آنگاه به بغداد وارد شدند (یاقوت حموى، همانجا). خطیب در حُجرهاى در دربالسلسله در کنار مدرسه نظامیه ساکن شد (ابنجوزى، ج ۱۶، ص ۱۳۴) و باقى عمر خود را به روایت تاریخ بغداد براى شاگردان و طلاب حدیث پرداخت (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۸۴؛ ابننقطه، ص ۱۵۵).

از خطیب بغدادى فرزندى باقى نماند، هر چند ازدواج کرده و صاحب فرزند شده بود (رجوع کنید به ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۸، ص ۲۸۵؛ همو، ۱۴۲۴، ج ۱۱، ص ۱۲۶). گویا خواهر و برادر و خویشاوند نزدیک دیگرى نیز نداشته است، زیرا از خلیفه القائم بامراللّه اجازه خواست که اموالش را در حیات خود میان کسانى که مى خواهد تقسیم کند (خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، ص ۳۶؛ نیز رجوع کنید به ابنجوزى، همانجا).

رحلت

در نیمه رمضان ۴۶۳ خطیب بیمار شد و از آغاز ذیحجه حالش رو به وخامت گذاشت. در این حال ابن خیرون، شاگرد و دوستش، را وصى خود کرد و کتابهایش را به او سپرد و وصیت کرد تا اموالش را میان اهل علم و حدیث توزیع کند (رجوع کنید به ابنعساکر، ۱۴۰۴، ص ۲۶۹؛ یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۹۶). وى در ذیحجه ۴۶۳ وفات کرد و در باب حرب در کنار بشرحافى* به خاک سپرده شد (ابن عساکر؛ ابنجوزى، همانجاها؛ ابننقطه، ص ۱۵۴).

خطیب به لحاظ عقیده کلامى، متمایل به مذهب ابوالحسن اشعرى* بود (رجوع کنید به ابنعساکر، ۱۴۰۴، ص ۲۷۱؛ یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۸۵؛ صفدى، ج ۷، ص ۱۳۰). ذهبى (۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۸، ص ۲۸۴) نیز نمونهاى از عقاید وى را در باب چگونگى صفات الهى مبتنى بر مذهب اشعرى نقل کرده است. از حیث مذهب فقهى، وى در دورهاى از زندگانى خود بر مذهب حنبلى بود، اما سپس به دلیل آزارى که از حنبلیان به اتهام متمایل شدن به اهل بدعت متحمل گردید به مذهب شافعى گروید (ابنجوزى، ج ۱۶، ص ۱۳۲). آنچه حنبلى بودن وى را در قسمتى از عمرش تأیید مىکند این است که در ۴۲۸ حنبلیان را در نماز بر جنازه یکى از فقیهان بزرگشان، یعنى ابوعلى هاشمى، امامت کرده است.

در حالى که در ۴۳۴ بر جنازه عمربن ابراهیم زُهْرى، فقیه بزرگ شافعى، به امامت نماز خوانده است. بنابراین به نظر مىرسد تحول مذهبى وى میان سالهاى ۴۲۸ تا ۴۳۴ اتفاق افتاده باشد (عمرى، ص ۴۸). خطیب همچون بسیارى از علماى اهل سنّت، احادیث و مطالبى در فضائل اهل بیت علیهمالسلام نقل کرده است (براى نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۴۵۸ـ ۴۷۵)، با این حال وى نسبت به برخى از بزرگان شیعه مانند شیخ مفید اظهار خصومت نموده است (براى نمونه رجوع کنید به همان، ج ۴، ص ۳۷۴ـ۳۷۵؛ نیز رجوع کنید به شوشترى، ج ۹، ص ۵۵۵).

خطیب بغدادى را به داشتن هیبت و وقار (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۹۱)، فصاحت (ابنجوزى، ج ۱۶، ص ۱۳۱)، حُسنِ قرائت (همانجا)، خط خوش (یاقوت حموى، همانجا؛ ذهبى، ۱۴۲۴، ج۱۰، ص ۱۸۵) و فتوت (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۹۲) ستوده اند. خطیب همچنین اهل ادب بود و شعر نیکو مى سرود (ابنجوزى، همانجا) و پارهاى از اشعار وى در منابع نقل شده است (رجوع کنید به ابن عساکر، ۱۴۱۵ـ ۱۴۲۱، ج ۵، ص ۳۷؛ ابنجوزى، ج ۱۶، ص ۱۳۱؛ صفدى، ج ۷، ص ۱۳۱ـ۱۳۲)، از او دو کتاب ادبى به نامهاى کتاب التطفیل (نجف ۱۳۸۶) و البُخلاء (بغداد ۱۳۸۴) نیز باقى مانده است.

بیشتر کسانى که شرححال خطیب را نوشته اند بر منزلت والاى علمى وى به ویژه در قلمرو حدیث تأکید کردهاند. برقانى، از نخستین مشایخ حدیثى وى، در نامهاى که به ابونُعَیم اصفهانى نوشته و خطیب بغدادى جوان را به او معرفى کرده بر فهم درست و دانش فراوان وى در علم حدیث تأکید کرده است (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۹۵). سمعانى (ج ۲، ص ۳۸۴) او را پیشوا و حافظ بلامنازع عصر خود دانسته است. ابواسحاق شیرازى، خطیب بغدادى را در معرفت و حفظ حدیث همتراز دارقُطنى و همتایان او دانسته (رجوع کنید به ابنعساکر، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱، ج ۵، ص ۳۶) و ابن نقطه (همانجا) محدّثان متأخر را ریزه خوار وى تلقى کرده است.

از حیث حفظ احادیث از او با عناوینى همچون «خاتمهُ الحفاظ» و «اَحْفَظُ اهل عصره» (ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۸، ص۲۷۰ـ۲۷۱) و در ردیف حافظان بزرگ قدیم مانند یحیىبن مَعین* و علىبن مَدینى* و ابن ابىخیثمه* (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۹۱) یاد شده است. ابن ماکولا که خود صاحب نظر در حدیث و رجال است، در تهذیب مستمر الاوهام على ذوى المعرفه و اولى الافهام (ص ۵۷)، خطیب را پس از دارقطنى*، در میان محدّثان بغداد مهمترین فرد و جانشین وى دانسته است.

تبحر و وسعت اطلاع وى در حوزه حدیث، رجال و علوم وابسته به آنها به اندازهاى بود که ابنجوزى، از جمله منتقدان او (رجوع کنید به ادامه مقاله)، معتقد بود که علم حدیث به وى ختم شده است (رجوع کنید به ج ۱۶، ص ۱۳۰). سُبْکى (ج ۴، ص۳۰) وى را از فقهاى بزرگ شمرده، اما بشار عواد معروف در مقدمه خود بر تاریخ مدینهالسلام (ج ۱، ص ۴۶) بر آن است که وى هیچگاه به عنوان فقیه شهرت نیافت و در هیچ مکانى فقه تدریس نکرد.

در کنار آنچه در باب منزلت والاى علمى وى گفته شده است، در شرح حال او خرده گیریهاى اخلاقى و علمى نیز در حق وى دیده مى شود، از جمله آنکه بنابر گزارشى خطیب اهل بادهگُسارى بوده است (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۱، ص۳۹۰ـ۳۹۱). ابنجوزى (رجوع کنید به ج ۱۶، ص ۱۳۳) خطیب بغدادى را داراى دو عیب عمده اخلاقى و روششناختى دانسته است: یکى تعصب در مخالفت با احمدبن حنبل و حنبلیان و دیگرى جرح و تعدیل راویان به شیوه عوام محدّثان.

ابن جوزى سه کتاب در رد خطیب بغدادى نوشته است:

السهمُ المصیبُ فى الردِّ على الخطیب؛

التحقیق فى احادیثِ التعلیق؛

و الانتصارُ لِشَیخالسُنهِ ابى عبداللّه محمدِبن نقطهالحنبلى (طحان، ص ۱۰۵).

همچنین خطیب متهم شدهاست که در شرححال ابوحنیفه در تاریخ مدینهالسلام (ج ۱۵، ص ۴۴۴ـ۵۸۴) تمامى مطالبى را که در مذمت وى گفته شده آورده و آنها را بر مناقب و فضائل او ترجیح داده است (رجوع کنید به طحان، ص ۱۰۶). درخور ذکر است که تا حدود دویست سال پس از مرگ خطیب هیچیک از حنفیان به نقد نوشته وى نپرداختهاند (رجوع کنید به همانجا) تا آنکه سرانجام عیسىبن ابىبکر ایوبى (متوفى ۶۲۳) در کتابى با عنوان الردُّ على ابىبکرِ الخطیبالبغدادى (بیروت، دارالکتب العلمیه، بى تا.) به یکایک ایرادات خطیب پاسخ گفت. به نظر طحّان (ص ۱۰۷) برخى از این ایرادات برساخته دیگران بوده که از زبان خطیب نقل شدهاست و اختلاف نسخ تاریخ مدینهالسلام هم همین معنى را مىرساند و از همین روست که حنفیان پیش از عیسى بن ابى بکر ایوبى متعرض خطیب نشده اند.

از محققان معاصر هم محمدبن زاهد کوثرى در کتاب تأنیبالخطیب على ما ساقهُ فى ترجمه ابىحنیفه من الاکاذیب (بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱) به نقد نوشته خطیب درباره ابوحنیفه پرداخته و بعدها عبدالرحمانبن یحیى معلمى یمانى (متوفى ۱۳۸۶) در کتاب التنکیلُ لِماوَرَدَ فى تأنیب الکوثرىِّ من الاباطیل به دفاع از خطیب و نقد کوثرى پرداخته که کوثرى پس از انتشار این کتاب متقابلا آن را نقد کرده است. نقد او با عنوان الترحیبُ بِنقدِ التأنیب به ضمیمه کتاب خود کوثرى (ص ۲۹۱ـ۳۳۶) منتشر شده است.

پیش از این به نام پارهاى از مشایخ خطیب بغدادى اشاره شد (درباره اسامى مجموع مشایخ خطیب رجوع کنید به ج ۱۷، فهرست مشایخ، ص ۱۸۷ـ۳۲۹)، اما درباره شاگردان و راویان خطیب باید گفت که به سبب از میان رفتن بسیارى از منابع قرون اولیه، خاصه در شرق جهان اسلام، و نیز اینکه در منابع موجود توجه به علوّ اسناد بوده و از همینرو فقط به نام افراد شاخص اشاره شده، امکان آگاهى از اسامى همه شاگردان و راویان خطیب وجود ندارد (رجوع کنید به همان، ج ۱، مقدمه بشار عواد معروف، ص ۵۳).

بشار عواد معروف (رجوع کنید به همان مقدمه، ص ۵۴ـ۶۹) نامهاى مشهورترین راویان و شاگردان خطیب را ذکر کرده است از جمله: ابن البصرى (متوفى ۴۶۲)،

ابومحمد عبدالعزیزبن احمد کتّانى (متوفى ۴۶۶)،

ابن طُنَیز (متوفى ۴۷۴)، ابنماکولا (متوفى ۴۸۰)،

ابوالفضل طاهربن برکات معروف به خشوعى (متوفى ۴۸۲) و ابوعبداللّه محمدبن ابىنصر اَزْدى حُمیدى (متوفى ۴۸۸).

خطیب بغدادى از زمره نویسندگان کثیرالتألیفى است که بسیارى از آثار او بر جاى مانده و تعداد درخور توجهى از آنها هم به چاپ رسیده است. پیش از بحث در باب تعداد آثار وى و معرفى آنها باید به بیان شبه هاى بپردازیم که از قدیم درباره اصالت آثار وى مطرح شده است. از قول ابن الطیورى (متوفى ۵۰۰) نقل کرده اند که بیشتر کتابهاى خطیب مأخوذ از کتابهاى دوستش، محمدبن على صورى (براى شرح حال وى رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۴، ص ۱۷۲ـ۱۷۳) است (رجوع کنید به ابنجوزى، ج ۱۶، ص ۱۳۱؛ یاقوت حموى، ج ۱، ص ۳۸۷).

در میان قدما، شمس الدین ذهبى در سِیَراعلام النبلاء (رجوع کنید به ج ۱۸، ص ۲۸۳) پس از نقل این شبهه یادآور شده است که خطیب به صورى نیازى نداشت زیرا از حیث میزانِ سفر، حدیث و شناخت آن بسى بر او برترى داشت. در میان محققان معاصر هم اکرم ضیاءعُمَرى در کتاب مواردالخطیب (ص ۵۶) سخن طیورى را افترا دانسته و خاطرنشان کرده است که مُعظم تألیفات خطیب بغدادى پیش از رفتن وى به شام پایان پذیرفته بود.

بشار عواد معروف (خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، ص ۴۴ـ۴۵) در رد این ادعا گفته است که صورى در ۴۱۸ به بغداد آمده و تا ۴۴۱ که درگذشت، در همانجا بوده است. بنابراین اگر تألیفى داشته باید در همین مدت فراهم شده باشد و در این صورت چه کسى کتابهاى وى را به صور برده است؟ این بر فرض آن است که خطیب در اقامت خود در شام، در مسیر سفر حج در ۴۴۵ و بازگشت از آن به آنها دست یافته باشد، در حالى که اقامت او در شام کوتاه مدت بوده است و اگر منظور هنگام اقامت وى در صور در ۴۵۷ یا به وقت اقامت او در شام از ۴۵۱ به بعد باشد، نیز این ادعا مردود است، زیرا به گفته محمدبن احمدبن محمد مالکى اندلسى که فهرستى از آثار خطیب فراهم آورده بوده (رجوع کنید به همان مقدمه، ص ۴۱)، خطیب در بغداد تألیفاتى داشته که آنها را با خود به شام برده است.

همچنین خطیب در توثیق نصوصى که نقل مى کند اَسناد متصل به شیوخ خود و نیز اَسناد متصل به صاحب نص را ذکر مىکند. بنابراین فرض، وى در نقل نصوصى که در کتابهاى صورى آمده مىبایست اَسناد آنها را تغییر داده باشد و این چیزى است که حتى دشمنان و حاسدان او نیز نگفته اند. نکته دیگر اینکه صورى با آنکه شصت سال عمر کرده چون اهل تألیف نبوده و بیشتر اهل روایت بوده، کتابى از وى بر جاى نمانده است.

در باب تعداد آثار خطیب بغدادى ارقام مختلفى در منابع ذکر شده است، ارقامى نظیر ۵۵ (ابن عساکر، ۱۴۰۴، ص۲۷۰)، بیش از ۶۰ (سبکى، ج ۴، ص ۳۱) و نزدیک به ۱۰۰ (سمعانى، ج ۲، ص ۳۸۴؛ ابن خلّکان، ج ۱، ص ۹۲). محققان معاصر نیز در باب شمار آثار خطیب به بحث و جستجو و اظهارنظر پرداخته اند. بشار عواد معروف رقم شصتواندى را، که گفته ابننجار است (رجوع کنید به ذهبى، ۱۴۲۴، ج۱۰، ص ۱۸۲) به صحت نزدیکتر دانسته و براى نظر خود دلایلى ذکر کرده است (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۱، همان مقدمه، ص ۴۲).

آثار

عمرى مجموعه آثار خطیب را در ده بخش موضوعى معرفى کرده است:

۱) حدیث:

الامالى،

کتاب فیه حدیث «الامامُ ضامِنٌ و المؤذن مؤتمَنٌ»،

کتاب فیه حدیث «نضّراللّه امْرءاً سَمِع منّا حدیثاً»،

طریق حدیث قبض العلم، «طلب العلم فریضه على کل مسلم»،

مسند ابى بکر الصدیق،

مسند صفوان بن عسّال.

تخریج احادیث:

کتاب اطراف الموطأ، جزء فیه احادیث مالک بن انس عوالى،

امالى الجوهرى،

فوائد ابى القاسم النرسى،

الفوائدالمنتخبه الصحاح و

الغرائب از ابوالقاسم مهروانى.

۲) مصطلح الحدیث:

الکفایه فى علم الروایه (بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶).

۳) آداب محدّثان:

اقتضاءُ العلمِ العملَ (بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴) در باب ضرورت قرین بودن علم و عمل،

شرف اصحاب الحدیث (آنکارا ۱۹۷۱)،

نصیحه اهل الحدیث (در ضمن مجموعه رسائل فى علومالحدیث، مدینه ۱۳۸۹/۱۹۶۹)،

الرحله فى طلب الحدیث (بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵)،

تقیید العلم (دمشق ۱۹۴۹)،

الجامع لاخلاق الراوى و

آداب السامع (بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱).

۴) علم رجال حدیث:

الاسماءالمبهمه فى الأنباء المحکمه (قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۷)،

تلخیص المتشابه فى الرسم و حمایه ما اشکل منه عن بوادرالتصحیف و الوهم (دمشق ۱۹۸۵)،

تالى التلخیص (ریاض ۱۴۱۷/۱۹۹۷) به عنوان مستدرک کتاب پیشین،

غُنیه الملتمس فى ایضاح الملتبس (ریاض ۲۰۰۱)،

السابق واللاحق فى تباعد مابین وفاه الراویین عن شیخ واحد (ریاض ۱۴۰۲/۱۹۸۲) در باب کسانى که دو راوى از آنها روایت کرده اند و زمان وفات آنها تفاوت زیادى باهم دارد. این کتاب براساس حروف الفبا تنظیم شده و شاید تنها نمونه در نوع خود باشد، کتاب موضّح اوهامالجمع و التفریق (بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷).

۵) تاریخ:

تاریخ مدینه السلام یا تاریخ بغداد*،

مناقب الشافعى، مناقب احمدبن حنبل.

۶) عقاید:

مسأله الکلام فى الصفات، القول فى علم النجوم.

۷) اصول فقه:

الفقیه و المتفقّه (عربستان ۱۴۱۷/۱۹۹۶).

۸) فقه:

نهج الصواب فى ان التسمیه آیه من فاتحه الکتاب،

ابطال النکاح بغیر ولى،

اذا اُقیمت الصلاه فلاصلاه الا المکتوبه،

الجهر ببسم اللّه الرحمن الرحیم فى الصلاه،

الحیل،

ذکر صلاهالتسبیح و

الاحادیث التى رویت عنالنبى صلى اللّه علیه وسلم فیها و اختلاف الفاظ الناقلین.

۹) زهدیات:

المنتخب من کتاب الزهد و الرقائق (بیروت ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰).

۱۰) ادبیات:

البُخلاء (بغداد ۱۳۸۴/۱۹۶۴)،

التطفیل و

حکایات الطفیلیین (نجف ۱۳۸۶) (براى اطلاع بیشتر از آثار چاپى و منتشر نشده و محل نگهدارى آنها رجوع کنید به عمرى، ص ۵۶ـ۸۴).



منابع :

(۱) ابنجوزى، المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۲) ابنخلّکان؛
(۳) ابنعساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۴) همو، تبیین کذبالمفترى فیما نسب الى الامام ابى الحسن الاشعرى، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۵) ابن ماکولا، تهذیب مستمرالاوهام على ذوى المعرفه و اولى الافهام، چاپ کسروى حسن، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۶) ابن نقطه، التقییدلمعرفه رواهالسنن و المسانید، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۷) عبدالرحیم بن حسن اسنوى، طبقات الشافعیه، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۸) خطیب بغدادى؛
(۹) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۱۰) همو، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛
(۱۱) عبدالوهاببن على سبکى، طبقاتالشافعیه الکبرى، چاپ عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحى، جیزه، مصر ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
(۱۲) سمعانى؛
(۱۳) شوشترى؛
(۱۴) صفدى؛
(۱۵) محمود طحان، الحافظالخطیبالبغدادى و اثره فى علومالحدیث، ]ریاض [۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۶) اکرم عمرى، مواردالخطیب البغدادى فى تاریخ بغداد، ریاض ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۱۷) یاقوت حموى، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳٫

 دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۶ 

زندگینامه حکیم شمس الدین محمد خَفْرى(متوفی۹۵۷ه ق)

 شمس الدین محمدبن احمد، معروف به فاضل خفرى، حکیم، ریاضى دان و از دانشمندان برجسته علم هیئت و نجوم، در قرن نهم و نیمه اول قرن دهم.

۱) زندگى و آثار کلامى و فلسفى.

لقب وى شمس الدین و به سبب انتساب به خفر، از نواحى شیراز، به خفرى معروف است (قزوینى، ص ۶۴؛ افندى اصفهانى، ج ۷، ص ۸۸). در برخى تذکره ها نام خفرى به اشتباه به جاى محمد، احمد (رجوع کنید به قزوینى، همانجا؛ امین، ج ۳، ص ۱۰۷)، و به جاى خفرى، حُفرى (کحاله، ج ۸، ص ۲۵۴) یا خضرى (خواندمیر، ج ۴، ص ۶۱۱؛ احتمالا خطاى طبعى) ثبت شده است. از او با عنوان شمس الدین کاشى نیز یاد کرده اند (بغدادى، ج ۲، ستون ۲۲۹)، که این نسبت احتمالا به دلیل اقامت چندین ساله خفرى در اواخر عمرش در کاشان بودهاست.

درباره زندگى شخصى، تاریخ و محل تولد خفرى گزارش دقیقى در دست نیست، اما بر حسب تألیفاتى که از وى بر جاى مانده، احتمالا در نیمه دوم قرن نهم متولد شده است. او از حکماى عهد شاه اسماعیل اول (حک ۹۰۵:ـ۹۳۰) و شاه طهماسب صفوى (حک : ۹۳۰ـ۹۸۴) بوده است (شوشترى، ج ۲، ص ۲۳۳؛ افندى اصفهانى، همانجا).

برخى از فرزند وى، قوام الدین حسین بن محمد خفرى، مؤلف رساله جعفریه در حساب یاد کرده اند که همانند پدر در علوم ریاضى و هیئت تبحر خاصى داشته و رساله خود را به فارسى، در دوره شاه طهماسب صفوى و به نام شاه جعفر، حاکم فارس، نگاشته است (حاجى خلیفه، ج ۱، ستون ۵۹۰؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۳۶۶ش، ص ۶۴، ۲۱۷).

درباره مذهب خفرى آراى ضد و نقیضیى وجود دارد. به گفته افندى اصفهانى (همانجا) او ابتدا سنّى مذهب بوده و سپس شیعه شده است. برخى، از جمله قزوینى (همانجا) و فرصت شیرازى (ج ۲، ص ۵۸۶) وى را شیعى مذهب معرفى کرده اند که اکثر آنان به گزارش شوشترى (ج ۲، ص ۲۳۳ـ ۲۳۴) استناد کردهاند (براى بررسى بیشتر رجوع کنید به ساعتچیان، ص ۷۲ـ۷۴).

خفرى در شیراز به کسب علم پرداخت و بعدها به کاشان سفر کرد. وى ظاهرآ تا پایان عمرش در آنجا ساکن بود و به تألیف و تدریس اشتغال داشت (خواندمیر، همانجا؛ قمى، ج ۲، ص ۱۹۵). از استادان مسلّم او سید صدرالدین محمد دشتکى* است (شوشترى، ج ۲، ص ۲۳۳)، اما از دیگر استادانش اطلاع دقیقى در دست نیست. على دوانى (ج ۴، ص ۴۱۲) وى را از شاگردان جلال الدین دوانى* نیز معرفى کرده است. همچنین برخى دیگر مانند بغدادى (همانجا)، فرصت شیرازى (همانجا) و کحاله (همانجا) وى را از شاگردان سعدالدین تفتازانى* برشمردهاند، که صحیح نیست، زیرا تفتازانى از معاصران خفرى نبوده و در ۷۹۱ درگذشته است. احتمال دارد منظور از تفتازانى، سیفالدین احمدبن یحیىبن محمد نواده سعدالدین معروف به حمید تفتازانى باشد (درباره او رجوع کنید به خواندمیر، ج ۴، ص ۳۴۹). از معروفترین شاگردان خفرى، شاه طاهربن رضىالدین اسماعیل حسینى کاشانى است (شوشترى، ج ۲، ص ۲۳۵).

خفرى از معاصران شیخ على بن عبدالعالى عاملى معروف به محقق کرکى و محققثانى* و از معتمدان وى در کاشان بوده است. چنانکه گفتهاند، پاسخهاى خفرى به پرسشهاى مردم در مسائل دینى پاسخهاى عقلانى و بر طبق موازین تعلیمى شیعه امامیه بوده و محقق کرکى همه را موافق فقه امامیه دانسته است. وى حتى هنگام برخى از سفرهاى زیارتى، خفرى را جانشین خود براى مراجعات دینى و دنیوى مردم قرار مىداد (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۲۳۴؛ مدرس تبریزى، ج ۲، ص ۱۵۴).

در آراى او پیوند فلسفه مشاء و اشراق، و نیز گرایشهاى عرفانى مشهود است. براى مثال، در مباحثى مانند وحدت وجود، اصالت وجود، علم بارى تعالى به اشیا، تلفیقى از آراى مشائى و اشراقى در رأى او ملاحظه مى شود.

رحلت

تاریخ وفات خفرى بنا بر یادداشتى در حاشیه نسخهاى از منتهى الادراک فى مدرک الافلاک، ۹۴۲ است (رجوع کنید به طهرانى، ص ۱۶۳). رضاقلى خان هدایت (ص ۲۰۹) تاریخ وفات وى را ۹۳۵ گزارش کرده است، اما مدرس تبریزى در ریحانه الادب (همانجا) و آقابزرگ طهرانى در طبقات اعلام الشیعه (ص ۲۱۷) وفات وى را ۹۵۷ نوشته اند. او در کاشان مدفون است (نراقى، ص ۱۴).

آثار

از خفرى آثار بسیارى در زمینههاى مختلف فلسفه، و کلام، منطق، هیئت، ریاضى، تفسیر، عرفان و نیز ابیاتى برجاى مانده است.

برخى از مهمترین آثار او در فلسفه، منطق و کلام عبارتاند از:

۱) تعلیقه بر الهیات شرح تجرید قوشچى (تهران ۱۳۸۲ش)، شامل شرح مقصد سوم از اثبات صانع تا مسئله نفى شریک از فصل دوم در صفات صانع؛

۲) حاشیه بر اوایل شرح تجرید (حائرى، ج ۵، ص ۱۳۹ـ۱۴۰)؛

۳) رساله فى اثبات واجب الوجود بالذات و صفاته، این رساله مفصّلترین اثر خفرى در اثبات واجب الوجود است که در یک مقدمه و چند مقصد نگاشته شده است (شوشترى، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۱۰۶؛ براى آگاهى از برخى دیگر از رسالههاى خفرى در اثبات واجبالوجود رجوع کنید به ساعتچیان، ص ۷۶ـ۷۹)؛

۴)رساله سوادالعین فى شرح حکمهالعین، که حاشیه خفرى بر شرح محمدبن مبارکشاه بخارى* بر حکمهالعین دبیرانِ کاتبى قزوینى* است (اعتصامى، ج ۲، ص ۴۴ـ۴۵)؛

۵) رساله فى تحقیق الهیولى (حائرى، ج ۲۳، بخش ۱، ص ۲۰ـ۲۱)؛

۶)رساله عبرهالفضلاء فى حلّ شبهه جذر الاصمّ یا رساله ضاله الفضلاء فى حل شبهه کلّ کلامى کاذبٌ؛

۷) حیرهالفضلاء یا حیرهالعقلاء یا حسرهالفضلاء (ساعتچیان، ص ۸۵ـ۸۶؛ براى متن رسالهها رجوع کنید به خفرى، ۱۳۸۶ش الف، ص ۲۷۱ـ۳۰۹؛ همو، ۱۳۸۶ش ب، ص ۲۶۵ـ۲۶۹)؛

۸) رساله فىالقضیه و التصدیق (حاجىخلیفه، ج ۱، ستون ۸۸۳)؛

و ۹) تفسیر آیهالکرسى (تهران ۱۳۸۰ش؛ براى گزارش تکمیلى درباره آثار خفرى رجوع کنید به ساعتچیان، ص ۷۶ـ۹۷).



منابع :

(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، چاپ على نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقاتاعلام الشیعه: احیاء الداثر من القرنالعاشر، چاپ علىنقى منزوى، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۳) یوسف اعتصامى، فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى، ج ۲، تهران ۱۳۱۱ش؛
(۴) عبداللّه بن عیسى افندى اصفهانى، ریاضالعلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینى، قم ۱۴۰۱ـ؛
(۵) امین؛
(۶) اسماعیل بغدادى، هدیهالعارفین، ج ۲، در حاجىخلیفه، ج ۶؛
(۷) حاجى خلیفه؛
(۸) عبدالحسین حائرى، فهرست کتابخانه مجلس، تهران، ج ۵، ۱۳۴۵ش، ج ۲۳، ]بخش ۱[، ۱۳۷۶ش؛
(۹) محمدبن احمد خفرى، حیرهالفضلاء، در دوازده رساله در پارادوکس دروغگو، چاپ احد فرامرز قراملکى و طیبه عارفنیا، تهران: مؤسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۸۶شالف؛
(۱۰) همو، عبرهالفضلاء، در همان، ۱۳۸۶ش ب؛
(۱۱) خواندمیر؛
(۱۲) على دوانى، مفاخراسلام، ج ۴، تهران ۱۳۶۴ش؛
(۱۳) فیروزه ساعتچیان، «شمسالدین محمدبن احمد خفرى: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز»، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷)؛
(۱۴) نوراللّهبن شریفالدین شوشترى، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش؛
(۱۵) جلالالدین طهرانى، گاهنامه ۱۳۱۱ ]شمسى[، تهران [۱۳۱۰ش]؛
(۱۶) محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازى، آثار عجم، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران ۱۳۷۷ش؛
(۱۷) عبدالنبىبن محمدتقى قزوینى، تتمیم املالآمل، چاپ احمد حسینى، قم ۱۴۰۷؛
(۱۸) عباس قمى، کتاب الکنى و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم [.بى‌تا]؛
(۱۹) عمررضا کحاله، معجمالمؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت [.بى‌تا]؛
(۲۰) محمدعلى مدرس تبریزى، ریحانهالادب، تهران ۱۳۷۴ش؛
(۲۱) حسن نراقى، آثار تاریخى شهرستانهاى کاشان و نطنز، تهران ۱۳۷۴ش؛
(۲۲) رضاقلى بن محمدهادى هدایت، فهرس التواریخ، چاپ عبدالحسین نوائى و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۳ش.

۲) آثار ریاضى و نجومى

آثار خفرى در این موضوعات به ویژه در عرصه نجوم، عملا ادامه سنّتى دیرپا در نجوم دوره اسلامى است که ضمن پذیرش نجوم بطلمیوسى، به آشکار کردن کاستیهاى آن نیز مىپرداخته است. رصدهاى بطلمیوس و نتایج آنها در مهمترین اثر نجومى او (یعنى کتاب مجسطى، درباره آن رجوع کنید به تحریر مجسطى*) ذکر شده و بسیار مورد توجه دانشمندان دوره اسلامى بوده است، اما چون با برخى مشاهدات و دادههاى جدید تناقض داشته، دانشمندان دوره اسلامى براى بازسازى آن کوششهاى بسیارى کردند.

این کوششها که در قرن پنجم با ابنهیثم* در الشکوک على بطلمیوس شروع شده بود، در قرن هفتم در کتاب التذکره فى الهیئه* خواجه نصیرالدین طوسى گسترش یافت و با دو اثر مهم قطب الدین شیرازى، یعنى نهایهالادراک فى درایه الافلاک و التحفهالشاهیه (که درواقع شروحى بر التذکره… نصیرالدین طوسى هستند)، و دو کتاب مهم خفرى در این عرصه (رجوع کنید به ادامه مقاله) ادامه یافت.

۱٫ بنیادى ترین تألیف خفرى در حوزه نجوم،

التکمله فى شرح التذکره است به عربى، که تألیف آن در محرّم ۹۳۲ به پایان رسیده است (خفرى، التکمله، گ ۲۶۷ر). کتاب در چهار باب، با ساختارى کاملا برابر التذکره تألیف شده است. خفرى در مقدمه (گ ۱پ) آورده که شرح خود را بر پایه یکى دیگر از شروح التذکره، یعنى شرح سیدشریف جرجانى (متکلم و فیلسوف حنفى مذهب، متوفى ۸۱۶) نوشته است (نیز رجوع کنید به صلیبا، ۱۹۹۴، ص ۱۷). التکمله نمونهاى عالى از شروح مزجى نجومى در دوره اسلامى است؛ نویسنده ابتدا سطر یا عبارت یا واژهاى را از کتاب اصلى آورده و سپس به شرح آن پرداخته است.

مطابقت متن التکمله با التذکره نشان مىدهد هیچ سطر و عبارت از التذکره در التکمله جا نیفتاده است. اندازه شروح خفرى بر مطالب کتاب تذکره یکسان نیست و از چند کلمه یا چند سطر تا چند صفحه را دربرمىگیرد. اما مفصلترین یادداشتها، مجموعه یادداشتهایى درباره فصل یازدهم از باب دوم تذکره است (رجوع کنید به نصیرالدین طوسى، ج ۱، ص ۱۹۵ـ ۲۲۳). در این فصل عمومآ طوسى، به تفصیل درباره الگوهاى سیارهاى خود بحث کرده و یادداشتهاى خفرى ناظر بر دستاوردهاى وى در دادن پارهاى از الگوهاى سیارهاى جدیدتر است (در این زمینه رجوع کنید به صلیبا، ۱۹۹۴، ص ۱۹ـ۳۲؛ نیز رجوع کنید به جفت طوسى*).

یکى از مهمترین دستاوردهاى خفرى در این باره، عرضه چهار الگوى غیربطلمیوسى براى تبیین حرکت عطارد است که سه مورد ابداع وى و یکى ابداع قوشچى است (همان، ص ۲۶ـ ۳۲). اهمیت این موضوع در آن است که بهسبب پیچیده بودن حرکت عطارد، اخترشناسان دوره اسلامى پیش از خفرى در تبیین آن اغلب درمانده بودند، چنانکه نصیرالدین طوسى (ج ۱، ص ۲۰۹) نیز صریحآ به ناتوانى خود در حل آن اعتراف کرده است.

اگرچه خفرى التکمه را بر مبناى شرح جرجانى بر تذکره طوسى نگاشته، چند کتاب دیگر، از جمله التحفه الشاهیه و نهایهالادراک، هر دو از قطبالدین شیرازى، نیز از منابع او بوده است (از جمله رجوع کنید به گ ۱۸۱پ، ۱۸۲ر، ۱۸۳پ، گ ۱۸۴پ).

به طور کلى، آراى خفرى در تکمله به گونهاى بازسازى کاملى از الگوى سیارات در نظام ستارهشناسى بطلمیوسى است. الگوى خفرى شامل تمام جنبههاى حرکت ماه، سیارات عُلوى و سفلى است. او نه تنها اشکالات ناظر به حرکت سیارات براساس نظام بطلمیوسى را حل کرد، بلکه از آراى پیشینیان خود در نظام نجومى دوره اسلامى، از جمله نصیرالدین طوسى و قطبالدین شیرازى، نیز فراتر رفت (هریک از آن دو کوشیده بودند برخى اشکالات حرکت سیارات براساس نظام بطلمیوسى را حل کنند).

قطب الدین شیرازى تصور مى کرد اشکالهاى نظام بطلمیوسى در مقیاس کیهانشناختى ـ ریاضى و با متوسل شدن به یک راهحل ریاضى منحصر به فرد (که در آن ماهیت واقعى حرکتهاى سیارات نشان داده مىشود) حلشدنى است؛ اما خفرى چنین مشکلاتى را نه از طریقى منحصر به فرد، بلکه از راه «مجموعه روشهاى ریاضى» ــ در تعامل با ملزومات رصدى و سازگار با دیدگاههاى کیهانشناختى آن دوره حلشدنى مى دانست.

از تکمله نسخههاى خطى بسیارى باقى مانده است (براى آگاهى از بخشهایى از این نسخ رجوع کنید به روزنفلد و احساناوغلو، ص ۳۱۴؛ برکت، ص۱۸۰ـ۱۸۲؛ حائرى، ج ۱۹، ص ۸۹ـ۹۰).

چند تن از دانشمندان و نویسندگان دوره اسلامى شروحى بر تکمله (عمومآ با عنوان حاشیه) نوشتهاند که از چهار عنوان آنها خبر داریم (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج ۶، ص ۴۷).

۲٫ منتهى الادراک فى مُدرک الافلاک،

تألیف در ۹۱۱٫ منتهىالادراک در اصل شرحى است بر یکى از مهمترین آثار نجومى قطبالدین شیرازى، یعنى نهایهالادراک فى درایهالافلاک، و خفرى خود (گ ۱پ) به این موضوع اشاره کرده است. وى در عین حال، گفته (گ ۳پ) که از عبارات دیگر کتاب نجومى قطبالدین شیرازى، یعنى التحفهالشاهیه، نیز بهره برده و به شرح آن نیز پرداخته است. منتهىالادراک، مانند نهایهالادراک، مشتمل بر چهار بخش است که هر بخش، «مطلب» نام دارد (رجوع کنید به خفرى، منتهىالادراک، گ ۲پ؛ براى آگاهى از ساختار کلى متن و شرح رجوع کنید به حسینى اشکورى، ج ۴، ص ۶۵ـ۶۶؛ آلوارت، ج ۵، ص ۱۶۳ـ۱۶۴)، و هر مطلب به «مقصد»هایى تقسیم شده است. اگرچه منتهىالادراک در شرح نهایهالادراک است، اما از گونه شروح دقیق متن اصلى نیست، بلکه به نظر مىرسد خفرى به طور کلى هریک از موضوعهاى مورد بحث قطبالدین را بررسى و در صورت لزوم به شرح آن پرداخته است. براین اساس، حجم منتهىالادراک حتى از متن اصلى نهایهالادراک نیز کمتر است.

این موضوع، به ویژه در شرح مقاله اول نهایه الادراک، نمایان است که خفرى آن را در قالبى کوتاهتر از متن اصلى شرح کرده است (رجوع کنید به خفرى، منتهىالادراک، گ ۴پ ـ ۲۱ر). ذکر دو عنوان از آثار قطبالدین شیرازى در کتابى که درواقع شرحِ یکى از آثار اوست، نشان مىدهد که خفرى قصد داشته از هر دو متن، در موضوعهایى که قطبالدین در آثار متفاوت خود، بهتر به آنها پرداخته است، سود ببرد و کاملتر به آنها و احیانآ حل مطلب بپردازد. بر همین اساس، خفرى روى هم رفته هیچکدام از اشکالات قطبالدین شیرازى بر نظام سیارهاى بطلمیوسى را بدون پاسخ نگذاشته است. قدرت نوآورى نجومى خفرى در منتهى الادراک به سطح نوشته هاى او در تکمله نمى رسد، با این ملاحظه که منتهىالادراک تقریبآ ۲۱ سال پیش از تکمله نوشته شده است.

خفرى منتهىالادراک را به نام دو تن از امراى وقت کاشان، امینالدین محمد کاشانى (رجوع کنید به گ ۲پ) و زینالدین على بن هبه اللّه کاشانى (همان، گ ۳ر)، تألیف کرده است. از منتهىالادراک چند نسخه خطى به جا مانده، اما تعداد آنها بسیار کمتر از نسخههاى خطى باقى مانده از تکمله است؛ شاید به اینسبب که تکمله از منتهىالادراک کاملتر است یا در آموزش کاربرد بیشترى داشته است (براى آگاهى از نسخههاى خطى منتهىالادراک رجوع کنید به روزنفلد و احساناوغلو، ص ۳۱۴؛ برکت، ص ۱۹۶ـ۱۹۷؛ حائرى، ج ۱۹، ص ۳۹۴ـ۳۹۵؛ حسینى اشکورى، ج ۴، ص ۶۵ـ۶۶). منتهىالادراک، بر اساس شناختى نادرست از نسخه خطى آن، کتاب علمالهیئه نیز معرفى شده، اما به عقیده صلیبا (۲۰۰۴، ص ۵۸ـ۶۰) احتمالا علمالهیئه ویرایشى موجز از منتهىالادراک است.

۳٫ رسالهُ حلِّ مالاینحلُّ مِن مسائل الهیئه،

که به اختصار حلُّ مالاینحلّ نیز نامیده مىشود. نام این رساله، برگرفته از عنوان فصل یازدهم از باب دومِ التذکره نصیرالدین طوسى (ج ۱، ص ۱۹۵) است (نیز رجوع کنید به خفرى، التکمله، گ ۱۵۳پ). ظاهرآ خفرى با جمعآورى آراى خود در دو کتاب قبلى و پس از آنکه توانست فراتر از سیدشریف جرجانى و قطبالدین شیرازى به شرح نکات و پیچیدگیهاى مطروحه نصیرالدین طوسى در التذکره بپردازد، احساس کرده است باید کتابى تألیف کند تا صورت نهایى دستاوردهایش را، به صورت فشرده، در این زمینه مطرح سازد. این کتاب در هفت بخش، هرکدام با عنوان «مقصد»، تألیف کرده است (براى آگاهى از عناوین بخشها رجوع کنید به فاضل، ۱۳۵۵ش، ج ۱، ص۴۲۰ـ۴۲۱، و براى آگاهى از هدف کلى خفرى در تألیف این کتاب رجوع کنید به صلیبا، ۲۰۰۰، ص ۵۰۱ـ ۵۰۳). از حلّ مالاینحلّ چند نسخه خطى باقى مانده است (رجوع کنید به روزنفلد و احساناوغلو؛ فاضل، همانجاها). بخش کوتاهى از مقدمه اثر را صلیبا (۲۰۰۰، ص۵۰۰) به چاپ رسانده است (براى آگاهى بیشتر درباره این کتاب رجوع کنید به همان، ص ۵۰۰ـ ۵۰۵).

۴٫ رساله فى تحقیق الزاویه و دفع الشبهه الوارده

(رجوع کنید به اشراق، ص ۲۹۳)، در ریاضیات، به عربى، و درباره تعریف زاویه براساس گفته نصیرالدین طوسى در همین زمینه در کتاب التذکره و شامل افزودههاى خفرى بر این تعریف. این رساله به نام رساله فى الزاویه (عظیمى، ج ۱۳، ص ۱۵۷) نیز شناخته شده است. بنابر محتواى این رساله، کتابى نیز که عمومآ تعلیقه بر تحریر اقلیدس شناخته مىشود (رجوع کنید به حائرى، ج ۹، بخش ۱، ص ۳۵۳؛ برکت، ص ۱۹۴)، همین رساله است. خفرى این رساله را پس از التکمله، تألیف نموده، زیرا در انتهاى آن از التکمله یاد کرده است (حائرى، همانجا).

۵٫ رساله فى حدود الالفاظ المستعمله فى البراهین الهندسیه، در موضوع ریاضى، که انتساب آن به خفرى قطعى نیست (فاضل، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۳۱۸).

۶٫ طول بلده مکه و عرضها، رسالهاى در جغرافیاى ریاضى و تعیین طول و عرض مکه (برکت، ص ۱۹۷).

منابع متعدد (از جمله حسینى اشکورى، ج ۲۱، ص ۳۳۴، ج ۲۳، ص ۱۴۵ـ۱۴۶؛ افشار و دانش پژوه، ج ۶، ص ۱۹۵، ۳۱۲ـ۳۱۳، ۴۳۲)، رسالهاى به زبان فارسى و در موضوع رمل را نیز از خفرى دانسته اند. در این میان معلوم نیست چرا روزنفلد و احسان اوغلو (ص ۳۱۳) رساله فى حل الاشکال الوارده على شکل الخامس عشر من اصول اقلیدس، تألیف ابوالحسن بن احمد کاشى (رجوع کنید به حائرى، ج ۹، بخش ۱، ص۳۵۲)، را از خفرى دانستهاند.



منابع :

(۱) آقابزرگ طهرانى؛
(۲) محمدکریم اشراق، بزرگان جهرم، تهران ۱۳۵۱ش؛
(۳) ایرج افشار و محمدتقى دانش پژوه، فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه ملى ملک، ج ۶، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۴) محمد برکت، کتابشناسى مکتب فلسفى شیراز، شیراز ۱۳۸۳ش؛
(۵) عبدالحسین حائرى، فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى، تهران، ج ۹، بخش ۱، ۱۳۴۶ش، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش؛
(۶) احمد حسینى اشکورى، فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه عمومى حضرت آیهاللّه العظمى مرعشى نجفى، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش؛
(۷) محمدبن احمد خفرى، التکمله فى شرح التذکره، نسخه خطى کتابخانه آستان قدس رضوى، ش ۱۲۰۲۶؛
(۸) همو، منتهى الادراک فى مدرک الافلاک، نسخه خطى کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى، ش ۱۲۶۰؛
(۹) حبیب اللّه عظیمى، فهرست نسخ خطى کتابخانه ملى جمهورى اسلامى ایران، ج ۱۳، تهران ۱۳۷۵ش؛
(۱۰) محمود فاضل، فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، مشهد ۱۳۶۳ش ـ؛
(۱۱) همو، فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى مشهد، ج ۱، مشهد ۱۳۵۵ش؛
(۱۲) محمودبن مسعود قطب الدین شیرازى، نهایهالادراک فى درایهالافلاک، نسخه خطى کتابخانه ملى ملک، ش ۳۵۰۶؛
(۱۳) W. Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin 1887-1899.
(۱۴) Muhammad b. Muhammad Nasir al-Din Tusi, Nasir al-Din al-Tusi’s memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a, ed. and tr. F.J. Ragep, New York 1993.
(۱۵) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19th c.), Istanbul 2003.
(۱۶) George Saliba, “Sams al-Din al-Hafri’s (d. 1550) , last work on theoretical astronomy”, in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe- xixe siecle): actes du colloquetenu a l’Universite de Teheram (7-9 juin 1998), ed. N. Pourjavady and Z.Vesel, Tehran: Presses Universitaires d’Iran, 2004.
(۱۷) idem “A sixteenth – century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al-Din al-Khafri”, Journal for the history of astronomy, vol.25, pt.1, no.78 (Feb. 1994).
(۱۸) idem, “The ultimate challenge of Greek astronomy: Hall ma la yanhall of Shams al-Din al-Khafri (d. 1550)”, in Sic itur ad astra: studien zur Geschichte der Mathematik und Naturwissenschaften Festschrift fur den Arabisten Paul Kunitzsch zum 70. Geburtstag, ed. Menso Folkerts and Richard Lorch, Wiesbanden: Harrassowitz, 2000.

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶ 

زندگینامه محمد خطیب عُمَرى تبریزى(متوفی۷۴۹ه ق)(مولف کتاب مشکاه المصابیح)

 خطیب عُمَرى تبریزى، محمدبن عبداللّه، محدّث، رجالى و مفسر قرن هشتم. کنیه اش ابوعبداللّه و لقبش ولى الدین بود و به خطیب الفخریه نیز شهرت داشت. از زندگى او اطلاعى در دست نیست. شهرتش به سبب تألیف کتاب مشکاه المصابیح است که تدوین دوباره کتاب مصابیح السنه بَغَوى فَراء* (متوفى ۵۱۶) براساس ابواب فقهى است.

خطیب عمرى کتاب خود را در ۲۹ عنوان، ۳۲۷ باب و ۱۳۰۸ فصل براساس ابواب فقهى مرتب کرد. او در کتاب خویش نام راویان احادیث مفرد (احادیثى که راوى آن به نحوى تک باشد) و صحابى روایت کننده حدیث را که بغوى ذکر نکرده، آورده است. وى تألیف این کتاب را در رمضان ۷۳۷ به پایان رساند (خطیب عمرى، ج ۱، ص ۳ـ۴؛ حاجى خلیفه، ج ۲، ستون ۱۶۹۹؛ کتّانى، ص ۱۴۵). خطیب عمرى مشکاهالمصابیح را به توصیه شیخ اجازه اش، حسین بن عبداللّه طیّبى (متوفى ۷۴۳)، نوشت (رجوع کنید به ابن حجر عسقلانى، ج ۲، ص ۶۹).

به گفته خطیب عمرى (ج ۱، ص ۶ـ۷)، هر باب این کتاب به سه فصل تقسیم شده است. در فصل نخست روایاتى آمده است که محمدبن اسماعیل بخارى و مسلمبن حجّاج نیشابورى به طور مشترک نقل کرده اند. در فصل دوم هر باب روایات دیگر محدّثان بزرگ اهل سنّت آمده است. خطیب عمرى (ج ۱، ص ۴ـ۶)، خود، محدّثان بزرگ اهل سنّت را نام برده است. وى در فصل سوم نیز روایاتى منقول از دیگر محدّثان بزرگ اهل سنّت را جاى داده است.

خطیب عمرى در مقدمه مختصرى بر کتاب خود، به توضیح روش خویش پرداخته است. او در نقل روایات، با رعایت جانب اختصار، روایات تکرارى را حذف و در موارد اندکى نیز به دست نیافتن به روایت، به شکلى که بغوى نقل کرده، یا وجود نقلى مخالف آن در منابع اشاره کرده ست (رجوع کنید به ج ۱، ص ۷). وى همچنین به بیان نوع روایات همچون غریب و ضعیف پرداخته و ۱۵۱۱ روایت نیز افزوده است (رجوع کنید به ج ۱، ص ۸، مقدمه، ص ح).

طیّبى اولین کسى است که در تکمیل و شرح مشکاه المصابیح، کتاب الکاشف عن حقائق السنن را در ۷۴۳ نوشت (ابن حجر عسقلانى، ج ۲، ص ۶۸ـ۶۹؛ حاجىخلیفه، ج ۲، ستون۱۷۰۰). این شرح با تحقیق ابوعبداللّه محمدعلى سَمَک به چاپ رسیده است (بیروت ۱۴۲۲). از دیگر شروح مشکاهالمصابیح، کتاب مرقاهالمفاتیح (بیروت ۲۰۰۷) ملاعلى قارى (متوفى ۱۰۱۴) است. ابوالحسن عبیداللّه بن محمد رحمانى مبارک فورى (متوفى ۱۴۱۴) نیز شرح مرعاهالمفاتیح: شرح مشکاهالمصابیح (بنارس هند ۱۴۰۴) را بر این کتاب نوشته است (براى آگاهى از دیگر شروح این کتاب رجوع کنید به حاجى خلیفه، همانجا). به گفته بغدادى (ج ۱، ستون ۷۲۹)، على بن محمد جرجانى (متوفى ۸۱۶) نیز حاشیهاى بر مشکاهالمصابیح نگاشته است.

مشکاه المصابیح به فارسى ترجمه و شرح (رجوع کنید به بروکلمان، ج ۶، ص۲۴۰ـ۲۴۲) و به انگلیسى ترجمه و چاپ شده است (رجوع کنید به سرکیس، ج ۱، ستون ۶۲۸؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «بغوى»).

مشکاه المصابیح نخستین بار در ۱۳۱۵ در سنپترزبورگ سپس در ۱۳۴۵ در دهلى به چاپ رسید و محمد ناصرالدین الَبانى (بیروت ۱۴۰۵) و سعید محمد لحّام (بیروت ۱۴۱۱) نیز این کتاب را تصحیح و چاپ کرده اند (براى چاپهاى دیگر کتاب رجوع کنید به سرکیس، ج ۱، ستون ۶۲۷).

حافظ ابن حجر عسقلانى در کتاب هدایهالرواه إلى تخریج أحادیث المصابیح و المشکاه (الدمام ۱۴۲۲) احادیث کتابهاى مصابیح و المشکاه را استخراج کرده است. محمد لقمان سِلَفى نیز در کتاب هدى الثقلین فى أحادیث الصحیحین التى أوردها المحدّث الخطیب التبریزى فى مشکاهالمصابیح (ریاض ۱۴۲۱) احادیث این کتاب (۲۷۰۴ حدیث) را براساس ابواب فقهى مرتب کرده است.

سامِح بن جادبن على أبوعبداللّه با همکارى أبوعِلِیّین رجائى بن محمد مصرى مکى در کتاب مُذَکَّره الإتمام الصریح لتحقیق مشکاهالمصابیح (قاهره [.بى‌تا]) به تحقیق احادیث کتاب مشکاهالمصابیح و بیان تعلیقات جدید محمد ناصرالدین البانى، که در تصحیح نخستین وى نیامده بوده، پرداخته است.

خطیب عمرى پس از تألیف مشکاه المصابیح، اسامى رجال آن را استخراج کرد و همراه با شرح مختصرى در احوال آنها در کتاب الإکمال فى أسماء رجال المشکاه آورد. وى این اثر را در ۷۴۰ به پایان برد (بروکلمان، ج ۶، ص ۲۳۹؛ بغوى، ج ۱، مقدمه مرعشلى، ص ۷۳). علاوه بر این، عبدالحقبن سیفالدین دهلوى (متوفى ۱۰۵۲) نیز در کتاب إکمال أسماء رجال مشکاهالمصابیح (دمشق ۱۴۲۷) اسامى خلفا، فرزندان، اهل بیت و زنان پیامبر در این کتاب را جمع آورى کرده است.

غره التأویل فى التفسیر و مجالس فى التفسیر و الموعظه نیز از آثار خطیب عمرى است.

رحلت

او در ۷۴۹ درگذشت (حاجىخلیفه، ج ۲، ستون ۱۱۹۷؛ بغدادى، ج ۲، ستون ۱۵۶؛ کحّاله، ج۱۰، ص ۲۱۲).



منابع :

(۱) ابن حجر عسقلانى، الدر الکامنه فى اعیان المائه الثامنه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۲) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربى، ج ۶، نقله الى العربیه یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷؛
(۳) اسماعیل بغدادى، هدیهالعارفین، ج ۱ـ۲، در حاجىخلیفه، ج ۵ـ۶؛
(۴) حسین بن مسعود بغوى، مصابیح السنّه، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلى، محمدسلیم ابراهیم سماره، و جمال حموى ذهبى، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۵) حاجىخلیفه؛
(۶) محمدبن عبداللّه خطیب عمرى، مشکاه المصابیح، چاپ محمد ناصرالدین البانى، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۷) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعربه، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
(۸) محمدبن جعفر کتّانى، الرساله المستطرفه لبیان مشهور کتب السنه المشرفه، کراچى ۱۳۷۹/۱۹۶۰؛
(۹) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت [.بى‌تا]؛
(۱۰) EI2, s.v. “Al- Baghawi, Abu Muhammad al-Husayn b. Mas`ud” (by J. Robson).

دانشنامه جهان اسلام جلد  ۱۶ 

زندگینامه حسن بن محمد خلّال(متوفی۴۳۹ه ق)

 خلّال، حسن بن محمد، حافظ، محدّث، قارى و مؤلف قرن چهارم و پنجم. کنیه‌اش ابومحمد بود و در صفر ۳۵۲ در بغداد متولد شد (خطیب بغدادى، ج ۸، ص ۴۵۳؛ ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۵۹۳). تاریخ‌نگاران محل زندگى او را در نهرالقَلَّایین، محله بزرگى در بغداد و شرق کَرْخْ، که بیشتر اهل سنّت در آنجا سکونت داشتند (یاقوت حموى، ذیل «نهرالقلاءین»)، ذکر کرده‌اند که پس از مدتى به باب‌البصره، در غرب بغداد، نقل مکان کرد (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۸، ص ۴۵۴؛ سمعانى، ج ۲، ص ۴۲۲).

خلال از کسانى چون احمدبن جعفر قطیعى، محمدبن عباس‌بن جبویه، محمدبن مظفر، ابوبکربن شاذان، ابوبکر محمدبن اسماعیل ورّاق و ابوالحسن دارقُطنى حدیث روایت کرده است (خطیب بغدادى، همانجا؛ ابن‌اثیر، ج ۹، ص ۵۴۴؛ ابن‌عماد، ج ۳، ص ۲۶۲). همچنین افرادى نظیر خطیبِ بغدادى*، على‌بن عبدالواحد دینورى، ابوالحسین مبارک‌بن عبدالجبار صیرفى، محمدبن عمربن حفص کوفى و ابوسعداحمدبن طیورى از او روایت کرده‌اند (ابن‌عبدالهادى مقدسى، ج ۳، ص ۳۰۳؛ ذهبى، همانجا؛ سیوطى، ص ۴۴۴). به نظر ذهبى (۱۹۸۴، ج ۳، ص ۱۹۱) ابوسعد احمدبن طیورى آخرین فردى است که از وى روایت حدیث کرده است. به‌گفته این تراجم‌نگار (۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۷، ص ۵۹۴)، خلال براى استماع حدیث سفر نکرده و در عین حال، بعد از عبدالغنى‌بن سعید اَزْدى* (متوفى ۴۰۹)، حدیث‌شناس و نسب‌شناس عرب با حافظه‌ترین فرد در حدیث بوده است.

خطیب بغدادى که هم عصر خلال و از راویان وى بود، او را با الفاظى چون «ثقه» و «آگاه بر مراتب حدیث» وصف و توثیق کرده است (همانجا). سمعانى (همانجا) خلال را کثیرالروایه و داراى فهم و درایت والایى در حدیث دانسته است.

خلال به علم قرائت نیز آگاه بود و کسانى چون ابوطاهربن سوار بغدادى در این علم از او روایت کرده‌اند (ابن‌جزرى، ج ۱، ص ۲۳۱). ذهبى (۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، همانجا) احادیثى را از پیامبر صلى‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم، با طرق حدیثى خود از ابومحمد خلال نقل کرده است.

رحلت

خلال در ۴۳۹ در بغداد درگذشت و در مقبره باب حرب، در کنار مدفن احمدبن حنبل و بشر حافى به خاک سپرده شد (رجوع کنید به خطیب بغدادى، همانجا).

آثار

آثار وى عبارت‌اند از:

مسندى بر صحیحین (همانجا)؛

اخبارالثُقلاء، که آن را به روش محدّثان نوشته است (ابن‌عماد، همانجا؛ بغدادى، ج ۱، ستون ۲۷۵)؛

طبقات‌المعبّرین، در شرح احوال ۷۵۰۰ خواب‌گزار که به خلال منسوب است (بغدادى، همانجا).او در این کتاب خواب‌گزاران را به پانزده گروه تقسیم کرده است، شامل انبیا، صحابیان، تابعین، فقها و مؤلفان و دیگران تقسیم‌بندى است (حاجى‌خلیفه، ج ۲، ستون ۱۱۰۶ـ ۱۱۰۷)؛

المجالس العشر که در واقع امالى یا مجلسهاى حدیثى او بوده است. زرکلى (ج ۲، ص ۲۱۳) نسخه خطى این کتاب موجود در شهر رباط مراکش، را معرفى کرده است.



منابع :

(۱) ابن‌اثیر؛
(۲) ابن‌جزرى، غایه‌النهایه فى طبقات‌القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره [.بى‌تا]؛
(۳) ابن‌عبدالهادى مقدسى، طبقات علماءالحدیث، چاپ اکرم بوشى و ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
(۴) ابن‌عماد؛
(۵) اسماعیل بغدادى، هدیه‌العارفین، ج ۱، در حاجى‌خلیفه، ج ۵؛
(۶) حاجى‌خلیفه؛
(۷) خطیب بغدادى؛
(۸) محمدبن احمد ذهبى، سیر اعلام‌النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛
(۹) همو، العبر فى خبر من غبر، ج ۳، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۸۴؛
(۱۰) خیرالدین زرکلى، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶؛
(۱۱) سمعانى؛
(۱۲) عبدالرحمان‌بن ابى‌بکر سیوطى، طبقات‌الحفاظ، چاپ على محمد عمر، ]قاهره[ ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
(۱۳) یاقوت حموى.

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶ 

زندگینامه على‌بن محمد خَزّاز(قرن چهارم)

 على‌بن محمدبن على رازى، کنیه‌اش ابوالقاسم، متکلم و محدّث و فقیه شیعى قرن چهارم. خاندان وى در اصل اهل قم بودند و سپس به رى که در آن روزگار مرکزیت علمى بیشترى نسبت به قم یافته بود و ابن‌بابویه مشهور به شیخ‌صدوق (متوفى ۳۸۱) در آنجا سکنا داشت، مهاجرت کردند (رجوع کنید به طوسى، ۱۴۱۵، ص۴۳۰). بر همین اساس، ابن‌شهرآشوب (۱۳۵۳، ص ۶۳؛ همو، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص ۱۲۲) از خزّاز به قمى یاد کرده است (رجوع کنید به امین، ج ۲، ص ۲۰۸).

از تاریخ ولادت و وفات و همچنین زندگانى او اطلاعاتى در دست نیست. نجاشى (ص ۲۶۸) در عبارتى کوتاه در اشاره به مقام و جایگاه او، ضمن ثقه دانستن وى، او را فقیه و عالم برجسته (کان… وَجْهآ) معرفى کرده است. شیخ‌طوسى (۱۴۲۰، ص۲۹۰) وى را متکلمى آشنا به فقه دانسته و گفته که وى ساکن رى بوده و همانجا نیز درگذشته است (نیز رجوع کنید به علامه حلّى، ص۱۸۰).

نام پدر خزّاز در اکثر منابع، محمد ذکر شده (براى نمونه رجوع کنید به نجاشى؛ ابن‌شهرآشوب، ۱۳۵۳، همانجاها) اما شیخ‌طوسى (۱۴۱۵، همانجا؛ نیز رجوع کنید به اردبیلى، ج ۱، ص ۵۵۴، ۵۷۸) نام پدر او را احمد نوشته که احتمالا تصحیف محمد است (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج ۴، ص ۲۲۸ـ۲۲۹؛ شوشترى، ج ۵، ص۳۶۰، ۵۶۹).

خزّاز از شاگردان شیخ‌صدوق* بوده و از وى با تعبیر شیخنا یاد کرده است (خزّاز، ص ۶۳). هرچند در شرح‌حال وى اشاره‌اى به سفرش به بغداد نشده، اما براساس آنکه برخى از مشایخ روایى وى همچون ابوالمفضل محمدبن عبداللّه شیبانى* (همان، ص ۶۵، ۷۹)، احمدبن محمدبن عیاش جوهرى (رجوع کنید به ابن‌عیاش*، احمدبن محمد؛ همان، ص ۹۹) و ابوالفرج معافى‌بن زکریا نهروانى (رجوع کنید به ابن‌طرارا*، معافى‌بن زکریا؛ همان، ص ۷۵، ۹۴) از عالمان ساکن در بغداد بوده‌اند، مى‌توان از سفر وى به آنجا سخن گفت.

احتمالا خزّاز در هنگام سفر حج از بغداد دیدن کرده است (درباره اسامى دیگر مشایخ وى رجوع کنید به افندى‌اصفهانى، ج ۴، ص ۲۲۸؛ آقابزرگ طهرانى، ج ۱۸، ص ۸۷؛ خزّاز، مقدمه موسوى و ربیعى، ص۱۰ـ۱۲). از خزّاز، کسانى چون محمدبن ابى‌الحسن‌بن عبدالصمد تمیمى خزاعى (رجوع کنید به سبزوارى*، على‌بن محمد) که لقب تمیمى وى به اشتباه در منابع به صورت قمى ذکر شده (رجوع کنید به مجلسى، ج ۱۰۴، ص ۱۱۶، ج ۱۰۷، ص ۱۱۴؛ افندى اصفهانى، ج ۴، ص ۲۲۶) و ابوالبرکات على‌بن حسین حسینى جورى/ خورى (؟) (مجلسى، ج ۱۰۴، ص ۱۶۵ـ۱۶۶؛ امین، ج ۲، ص ۲۰۹) روایتِ حدیث کرده‌اند.

آثار

در منابع، سه اثر را از تألیفات على خزّاز رازى دانسته‌اند.

الایضاح در اصول دین و دانش کلام (رجوع کنید به نجاشى؛ ابن‌شهر آشوب، ۱۳۵۳، همانجاها) و

کتاب الأحکام الشرعیه در دانش فقه (ابن‌شهر آشوب، ۱۳۵۳؛ افندى‌اصفهانى، همانجاها)، که موجود نیستند. از اثر اخیر نسخه‌اى در اختیار ابن‌شهرآشوب بوده و چند نقل‌قول از آن آورده است (رجوع کنید به ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص ۱۲۲، ۴۱۶).

تنها اثر موجود او کفایه‌الاثر شامل نصوص وارده درباره ائمه است (رجوع کنید به ابن‌شهرآشوب، ۱۳۵۳، همانجا).

براساس برخى مطالب این کتاب، خزّاز آن را پس از ۳۸۱ نگاشته است (رجوع کنید به خزّاز، ص ۴۱۷، ۴۲۴). به‌رغم آنکه خزّاز (ص ۶۱ـ۶۲) در سبب نگارش کتاب خود، شبهات معتزله نسبت به امامیه در مسئله امامت را ذکر کرده، اما براساس آنچه در جایى دیگر از کتاب خود آورده (رجوع کنید به ص ۳۰۵ـ۳۱۵، ۴۲۳ـ۴۲۴، ۴۲۹ـ۴۳۰) مى‌توان دریافت که هدف اصلى وى پاسخ دادن به ایرادهاى زیدیه بوده که در روزگار خزّاز، متکلمان و عالمان برجسته‌اى از آنها، همچون ابوطالب هارونى* (متوفى ۴۲۴)، در رى ساکن بوده‌اند و این ایرادها در سنّت زیدیه بارها در خرده‌گیرى بر امامیه تکرار شده است (رجوع کنید به ابن‌بابویه، ج ۱، ص ۶۹، ۷۴، ۷۷ـ۷۹، ۱۲۶؛ ناطق‌بالحق، ص ۱۶۵ـ۱۷۱).

در مواردى، ظاهرآ براساس نسخه‌اى از کتاب خزّاز، به اشتباه (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج ۴، ص ۲۲۷؛ کلباسى، ج ۳، ص ۱۸۷ـ۱۸۸) کفایه‌الاثر به شیخ‌صدوق و شیخ‌مفید نسبت داده شده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، همانجا؛ امین، ج ۲، ص ۲۰۸؛ خزّاز، همان مقدمه، ص ۱۴ـ۲۱). کفایه‌الاثر مورد استناد و ارجاع عالمان (براى نمونه رجوع کنید به طبرسى، ص۹۰؛ ابن‌طاووس، ص ۱۵۷؛ امین، ج ۲، ص ۲۰۸ـ۲۱۰) و از منابع مجلسى (ج ۱، ص۱۰) در تألیف بحارالانوار* بوده است.

علامه حلّى در اجازه‌نامه خود به بنى‌زهره از این اثر یاد کرده است (رجوع کنید به مجلسى، ج ۱۰۴، ص ۱۱۵ـ۱۱۶). محسن امین (ج ۲، ص ۲۰۷) از نسخه‌اى نفیس و قدیمى از این کتاب که در ۵۸۴ کتابت شده و اجازه برخى از عالمان بر آن درج شده بوده، سخن گفته و آن را وصف کرده است (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۲۰۹ـ۲۱۰؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، همانجا).

خزّاز در این کتاب (ص ۶۱ـ۶۲) در مقام گردآورى روایات و نصوص دالّ بر خلافت و امامت ائمه علیهم‌السلام است. او روایات را در دو بخش و ۳۹ باب سامان داده است. بخش نخست شامل تصریحاتى است که ۲۷ تن از صحابیان پیامبر صلى‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم بر امامت على علیه‌السلام و فرزندانش نقل کرده‌اند. او روایات هر صحابى را در بابى خاص گردآورده است. در بخش دوم، نصوص نقل‌شده از ائمه علیهم‌السلام در امامت امامان دوازده‌گانه یا معرفى امام بعدى، هریک در بابى خاص گرد آمده است.

در پایان این بخش، روایاتى از زیدبن على‌بن حسین دالّ بر امامت امامان دوازده‌گانه آمده است (رجوع کنید به ص ۴۱۶ـ۴۳۰). مؤلف (ص ۴۲۳ـ۴۲۴) به هنگام نقل روایات زید از مقام او دفاع کرده و نوشته است که او هرگز مدعى امامت نبوده بلکه به امامت امام صادق علیه‌السلام اعتراف داشته است.

نسخه‌هاى خطى متعددى از کفایه‌الاثر باقى مانده (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج ۱۸، ص ۸۷ـ۸۸؛ صدرایى خویى، ج ۵، ص ۳۴۱ـ۳۴۳) و چاپ انتقادى آن را محمدکاظم موسوى و عقیل ربیعى (قم ۱۴۳۰) منتشر کرده‌اند. عبداللّه افندى اصفهانى (همانجا) تصریح کرده که آثار دیگرى چون الباب المفتوح الى ما قیل فى النفس و الروح، مختصر المصباح، مختصرالمختلف، مختصر مجمع‌البیان، و رساله‌اى در منطق، تألیفات زین‌الدین بیاضى بوده و به‌اشتباه به خزّاز نسبت داده شده‌اند.



منابع :

(۱)آقابزرگ طهرانى؛
(۲) ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، چاپ على‌اکبر غفارى، قم ۱۳۶۳ش؛
(۳) ابن‌شهر آشوب، کتاب معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانى، تهران ۱۳۵۳؛
(۴) همو، مناقب آل‌ابى‌طالب، چاپ یوسف بقاعى، قم ۱۳۸۵ش؛
(۵) ابن‌طاووس، فرحه‌الغرى فى تعیین قبر امیرالمؤمنین على علیه‌السلام، چاپ تحسین آل‌شبیب موسوى، ]قم [۱۴۱۹/ ۱۹۸۸؛
(۶) محمدبن على اردبیلى، جامع‌الرواه و ازاحه الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۷) عبداللّه‌بن عیسى افندى‌اصفهانى، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینى، قم ۱۴۰۱ـ؛
(۸) محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهه‌الخواطر، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۹) على‌بن محمد خزّاز، کفایه الاثر فى النصوص على الائمه الاثنى‌عشر، چاپ محمدکاظم موسوى و عقیل ربیعى، قم ۱۴۳۰؛
(۱۰) شوشترى؛
(۱۱) على صدرایى‌خویى، فهرستگان نسخه‌هاى خطّى حدیث و علوم حدیث شیعه،قم ۱۳۸۲ش ـ؛
(۱۲) على‌بن حسن طبرسى، مشکاه‌الانوار فى غررالاخبار، چاپ مهدى هوشمند، قم ۱۴۱۸؛
(۱۳) محمدبن حسن طوسى، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قیومى‌اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۴) همو، فهرست کتب‌الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائى، قم ۱۴۲۰؛
(۱۵) حسن‌بن یوسف علامه حلّى، خلاصه الاقوال فى معرفه الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، ]قم[ ۱۴۱۷؛
(۱۶) محمدبن محمدابراهیم کلباسى، الرسائل‌الرجالیه، چاپ محمدحسین درایتى، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش؛
(۱۷) مجلسى؛
(۱۸) یحیى‌بن حسین ناطق بالحق، نصره مذاهب الزیدیه] عنوان صحیح: الدعامه فى تثبیت الامامه[، چاپ ناجى حسن، بیروت ۱۹۸۱؛
(۱۹) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماءمصنّفى الشیعه المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷٫
 

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۶ 

زندگینامه احمدبن عبدالرحمان خزرجى انصارى(متوفی۵۶۹ه ق)

احمدبن عبدالرحمان، کنیه‌اش ابوالعباس، مورخ، محدّث و فقیه مالکى قرن پنجم و ششم. اجداد او اهل سرقسطه* بودند و به بلنسیه* مهاجرت کردند (ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۲ـ۱۸۳؛ ابن‌قاضى، قسم ۲، ص ۴۰۸). پدرش، عبدالرحمان، محدّث و فقیهى متمایل به تصوف بود که در طلب علم به مناطق گوناگون اندلس سفر کرد (ابن‌قاضى، قسم ۲، ص ۴۰۸ـ۴۰۹).

احمد خزرجى در ۴۹۲ در المِریَّه، از شهرهاى اندلس، به دنیا آمد و همراه پدرش به سَبتَه و فاس رفت (رجوع کنید به ابن‌ابّار، ج ۱، ص ۷۷؛ ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۳؛ ابن‌فرحون، ج ۱، ص ۱۱۸؛ قس ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۶، که سال تولد را ۵۰۲ دانسته است). وى قرآن را با قرائتهاى هفت‌گانه نزد پدرش و ابوالحسن تُطیلى فراگرفت و در ادبیات عرب از ابن‌باذش* و ابوالقاسم‌بن ابرش بهره برد. همچنین فقه و حدیث را از مشایخ متعددى چون ابواسحاق یَحصُبى، سفیان‌بن عاصى و غالب‌بن عطیّه اخذ کرد (ابن‌ابّار، ج ۱، ص ۷۶؛ ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۴؛ ابن‌فرحون، ص ۱۱۷).

خزرجى پس از آموختن علوم رایج زمان خویش در مراکش سکونت گزید. او که در خوشنویسى مهارت یافته بود، آثار بسیارى را استنساخ نمود. ابن حسّون، قاضى مراکش، او را منشى خود کرد و خزرجى در آنجا و بلنسیه به منصب قضا رسید. وى پس از غلبه موحدون* بر مراکش در ۵۴۱، به سلک عالمان رسمى درآمد و عبدالمؤمن‌بن على و فرزندش یوسف، حاکمان آنجا، او را به مناصب حکومتى و قضایى در مراکش و سپس در غرناطه و اشبیلیه گماردند و سرپرستى خزانه علمى مراکش نیز برعهده او گذاشته شد.

خزرجى، علاوه بر تصدى مناصب حکومتى، به تحقیق و تدریس نیز اشتغال داشت. از شاگردان و راویان حدیث از او فرزندش ابوعبداللّه، ابوخالدبن رفاعه و ابومحمدبن محمد قضاعى بودند (ابن‌ابّار، ج ۱، ص ۷۶ـ۷۷؛ ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۳ـ۱۸۴؛ ابن‌فرحون، ص ۱۱۷ـ ۱۱۸؛ مراکشى، ج ۱، ص ۲۲۸ـ۲۲۹).

رحلت

خزرجى در ۵۶۹ در مراکش درگذشت. ابن‌طفیل، فیلسوف مشهور، که دوست و همسایه او بود، در رثایش شعر سرود (ابن‌ابّار، ج ۱، ص ۷۷؛ ابن‌فرحون، ص ۱۱۸؛ قس ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۶ که سال وفات را ۵۵۹ ذکر کرده است).

خزرجى را محدّثى ثقه، فقیهى خوش‌حافظه، قاضى‌اى خوش نام، کاتبى بلیغ و شاعرى ماهر، و داراى سخاوت، مناعت طبع، مشتاق فراگیرى علم و گردآورىِ منابع علمى دانسته‌اند (ابن‌خطیب، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۴؛ ابن‌فرحون، ص۱۱۷ـ ۱۱۸؛ براى نمونه اشعار او رجوع کنید به ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۵؛ مقرّى، ج ۳، ص ۳۳۳).

آثار

آثار او عبارت‌اند از:

انوارالافکار فیمن دخل جزیره‌الاندلس من الزهاد و الابرار، که ناتمام ماند و فرزندش ابوعبداللّه آن را تکمیل کرد؛

و شرح کتاب حدیثى شهاب الاخبار ابوعبداللّه محمد قضاعى، مفسر و فقیه شافعى (ابن‌خطیب، همانجا؛ بغدادى، ج ۱، ستون ۸۶).



منابع :

(۱)ابن‌ابّار، التّکمله لکتاب الصّله، چاپ عزت عطار حسینى، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵؛
(۲) ابن‌خطیب، الاحاطه فى اخبار غرناطه، چاپ محمد عبداللّه عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/۱۹۷۳ـ۱۹۷۷؛
(۳) ابن‌فرحون، الدیباج المُذهب فى معرفه اعیان علماء المَذهَب، چاپ مأمون‌بن محیى‌الدین جنان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
(۴) ابن‌قاضى، جذوه‌الاقتباس فى ذکر من حَلَّ من الاعلام مدینه فاس، رباط، ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴؛
(۵) اسماعیل بغدادى، هدیه‌العارفین، ج ۱، در حاجى‌خلیفه، ج ۵؛
(۶) عباس‌بن ابراهیم مراکشى، اعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج ۱، فاس ۱۳۵۵/۱۹۳۶؛
(۷) احمدبن محمد مقَّرى، نفح‌الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸٫

دانشنامه جهان اسلام جلد  ۱۶ 

زندگینامه احمدبن نصر خُزاعى(مقتول۲۳۱ه ق)

 احمدبن نصر، از بزرگان اهل حدیث در نیمه اول قرن سوم. نام کامل وى ابوعبداللّه احمدبن نصربن مالک‌بن هیثم خزاعى‌مروزى بغدادى است که از وى با القاب شهید (رجوع کنید به ابن‌حِبّان، ج ۸، ص ۱۴؛ خطیب بغدادى، ج ۸، ص ۱۵)، مقتول (خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۳۹۹) و مصلوب (ابن‌ابى‌حاتم، ج ۲، ص ۷۹؛ ابن‌حِبّان، همانجا) نیز یاد شده است.

او از قبیله خزاعه* بود و نسبش به کعب‌بن عَمروبن لُحَىّ مى‌رسید (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۳۹۷). مهم‌ترین گزارش درباره زندگى او را خطیب بغدادى آورده است که احتمالا بخشى از گزارشها از کتاب الاوراق فى أخبار خلفاء بنى‌العباس و اشعارهم تألیف محمدبن یحیى صولى (متوفى ۳۳۵) گرفته شده و بعدها دیگر شرح‌ حال ‌نویسان همان مطالب را تخلیص و نقل کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌ابى‌یعلى، ج ۱، ص ۱۹۸ـ۲۰۳؛ سمعانى، ج ۲، ص ۳۵۸؛ ذهبى، ج ۵، ص ۷۶۶ـ۷۶۹).

علاوه بر احمدبن نصر، خاندان و منسوبان به او نیز اهل علم و فضل بوده‌اند. نام برخى از آنان در شمار راویان حدیث ذکر شده از جمله برادرش، ابوالفضل صالح‌بن نصر خزاعى (متوفى ۲۱۹)، که از شعبه‌بن حجاج، شریک‌بن عبداللّه نخعى و هیثم‌بن عدى طائى روایت کرده است (خطیب بغدادى، ج ۱۰، ص ۴۲۵ـ۴۲۶) و برادرزاده‌اش، نصربن مالک، که از على‌بن بکار مَصَّیصى حدیث شنیده و یحیى‌بن محمدبن صاعد از او روایت کرده است (همان، ج ۱۵، ص ۳۸۸ـ۳۸۹). یکى از برادران احمدبن نصر به نام ثابت نیز هفده سال امارت نواحى مرزى شام را به‌عهده داشت که در ۲۰۸ در مَصَّیصَه وفات کرد (رجوع کنید به همان، ج ۸، ص ۱۵). در بغداد نیز بازارى را به نام پدرش، سُوَیْقهُ نصر نام نهاده بودند (همان، ج ۶، ص ۳۹۷).

جد وى، ابونصر مالک‌بن هیثم مروزى نیز از نقیبان عباسى بود (طبرى، ج ۹، ص ۱۳۵؛ خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۳۹۷، ۴۰۰). احمدبن نصر از مالک‌بن اَنَس، سفیان‌بن عُیَینَه، على‌بن حسین‌بن واقد، حسین‌بن محمد مروزى و کسان دیگرى روایت کرده، اما روایاتش اندک است (خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۳۹۸). به گفته یحیى‌بن مَعین، همه مصنفات هشیم‌بن بشیر نزد خزاعى بوده است (رجوع کنید به همان، ج ۶، ص۴۰۰).

یحیى‌بن معین، محمدبن عبداللّه‌بن ابى‌ثَلج، محمدبن عبداللّه‌بن مبارک مخرمى، سَلمه‌بن شبیب نیشابورى و دیگران از وى حدیث نقل کرده‌اند (ابن ابى‌حاتم، همانجا؛ خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۳۹۸؛ براى دیگر مشایخ و راویان وى رجوع کنید به مِزّى، ج ۱، ص ۵۰۶ـ۵۰۷). او با احمدبن حنبل ارتباط بسیار نزدیکى داشت و پیروى از او و طریق او را ضرورى و واجب مى‌دانست (رجوع کنید به ابن ابى‌یعلى، ج ۱، ص ۱۹۹ـ۲۰۰). احمد نیز از او به نیکویى یاد کرده است (خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۴۰۲). یحیى‌بن معین نیز بر او درود فرستاده و گفته که خداوند کار او را با شهادت ختم کرده است (همان، ج ۶، ص۴۰۰). خطیب بغدادى (ج ۶، ص ۳۹۸، ۴۰۰) و مزّى (ج ۱، ص ۵۰۶، ۵۱۰) به توثیق خزاعى از سوى رجالیان اهل سنّت اشاره کرده‌اند.

او در برابر اعتقاد به مخلوق بودن قرآن که واثق عباسى (حک : ۲۲۷ـ۲۳۲) پشتیبان آن بود، به سختى ایستادگى کرد (طبرى، ج ۹، ص ۱۳۵) و از واثق با تعبیراتى تند یاد مى‌کرد (همانجا). سرانجام نیز در ۲۳۱ در بغداد بر واثق قیام کرد (رجوع کنید به یعقوبى، ج ۲، ص ۴۸۲؛ طبرى، ج ۹، ص ۱۳۵ـ۱۳۹).

وى را دستگیر کردند و در آخرین روزهاى شعبان ۲۳۱ از بغداد به سامرا نزد واثق فرستادند. واثق، در مجمعى عمومى او را در دو مسئله خلق قرآن و رؤیت خداوند امتحان کرد. پاسخ وى این بود که قرآن کلام‌اللّه است و احادیث نبوى بر رؤیت خداوند دلالت دارند و واثق را نصیحت کرد که با احادیث نبوى مخالفت نکند (طبرى، ج ۹، ص ۱۳۷ـ۱۳۸). واثق نظر اطرافیانش را درباره وى جویا شد که برخى از اطرافیان وى، حکم به روا بودن خون خزاعى دادند و در نهایت واثق، خود گردن خزاعى را زد (همان، ج ۹، ص ۱۳۸؛ قس ابن‌حبّان، ج ۸، ص ۱۴ که قتل وى را به دست معتصم دانسته که باتوجه به‌تاریخ وفات معتصم، نادرست است).

بدنش را در سرّمن‌رأى به دار کشیدند و سرش را مدتى در قسمت شرقى بغداد و مدتى در قسمت غربى آن نصب نمودند و سپس دوباره آن را در موضعى در جانب شرقى نصب کردند و بر آن نگهبان گماردند و این موضع به «رأس احمدبن نصر» مشهور شد. در گوشهاى او رقعه‌اى قرار داده بودند که بر روى آن علت مرگ وى عقیده به قدم قرآن و تشبیه درج شده‌بود (طبرى، ج۹، ص ۱۳۸ـ ۱۳۹). قتل وى در پنج‌شنبه ۲۸ شعبان ۲۳۱ رخ داد (قس خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۴۰۵ که قتل وى را در شنبه اول رمضان ۲۳۱ نوشته است) و شنبه اول رمضان سرش را در بغداد نصب کردند (رجوع کنید به طبرى، ج۹، ص۱۳۹؛ خطیب بغدادى، ج۶، ص۴۰۰ـ۴۰۳).

پس از این واقعه، دِعْبِلِ خُزاعى* شاعر مشهور، براى وى مرثیه‌اى سرود (رجوع کنید به ص ۲۰۵ـ۲۰۶). عده‌اى به جرم پیروى از احمدبن نصر در سخت‌ترین شرایط زندانى شدند و از ملاقات با آنان جلوگیرى شد. حتى پرداخت زکات به این افراد نیز غیرمجاز اعلام شد (طبرى، ج ۹، ص ۱۳۹).

در ۲۳۷، متوکل (حک : ۲۳۲ـ۲۴۷) دستور داد که تمام کسانى را که پدرش معتصم و برادرش واثق به جرم امتناع از قول به خلق قرآن به زندان انداخته بودند، آزاد کنند. با اجرا شدن این دستور، خویشان و نزدیکان احمدبن نصر، سرش را به پیکرش ملحق کردند و جنازه او را پس از شش سال در قبرستان مالکیه، در قسمت شرقى بغداد، به خاک سپردند (رجوع کنید به همان، ج ۹، ص ۱۹۰؛ ابن‌حِبّان، ج ۲، ص ۳۲۹ـ۳۳۰؛ خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۴۰۵).

پیروان اهل حدیث بعدها با جعل اخبارى به بیان کراماتى در شأن او و جایگاه بلندش در نزد خداوند سخن گفته‌اند (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۶، ص ۴۰۲ـ۴۰۴؛ مزّى، ج ۱، ص ۵۰۹، ۵۱۱ـ۵۱۳).



منابع :

(۱)ابن‌ابى‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت [.بى‌تا]؛
(۲) ابن‌ابى‌یعلى، طبقات الحنابله، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹؛
(۳) ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت [.بى‌تا]؛
(۴) خطیب بغدادى؛
(۵) دِعْبِل خُزاعى، شعر دعبل‌بن على‌الخزاعى، چاپ عبدالکریم اشتر، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۶) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳؛
(۷) سمعانى؛
(۸) طبرى، تاریخ (بیروت)؛
(۹) یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّى، تهذیب‌الکمال فى اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲؛
(۱۰) یعقوبى، تاریخ.

 دانشنامه جهان اسلام  جلد  ۱۶ 

زندگینامه خُزَیْمَه ‌بن ثابِت «ذوالشهادتین»

 خُزَیْمَه ‌بن ثابِت بن فاکِه ‌بن ثَعْلَبَه‌بن ساعده انصارى، از اصحاب برجسته پیامبر اسلام صلى‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و از یاران مشهور حضرت على علیه‌السلام. او از اهالى مدینه، قبیله اوس و طایفه بنى‌خَطْمَه بود. مادرش، کَبْشَه دختر اَوْس، از بنى‌ساعده بود (ابن‌کلبى، ج۱، ص۶۴۲ـ۶۴۳؛ ابن‌اثیر، ۱۹۷۰ـ ۱۹۷۳، ج ۲، ص ۱۳۳؛ نَوَوى، قسم ۱، جزء۱، ص۱۷۵). کنیه خزیمه را ابوعماره نوشته‌اند (رجوع کنید به ابن‌عبدالبرّ، ج ۲، ص ۴۴۸؛ ابن‌اثیر، همانجا؛ ابن‌حجر عسقلانى، ۱۴۱۲، ج ۲، ص ۲۷۸). او از نخستین مردم مدینه بود که به اسلام گروید. وى بتهاى بنى خَطْمَه را به دست خود شکست (ابن‌اثیر؛ ابن‌حجر عسقلانى، همانجاها).

خزیمه‌بن ثابت به ذوالشهادتین ملقب است، زیرا در جریان گواهى دادن بر صحت یک دادوستد، رسول خدا شهادت او را به منزله شهادت دو شاهد عادل پذیرفت که ظاهرآ ناشى از ایمان استوار خزیمه به رسول خدا و اسلام بوده است (رجوع کنید به ابن‌کلبى، ج ۱، ص ۶۴۳؛ ابن‌اثیر، همانجا؛ ابن‌حجر عسقلانى، ۱۴۱۲، ج ۲، ص ۲۷۸ـ۲۷۹). این امر موجب جایگاهى ارزشمند براى خزیمه و مایه افتخار مردم مدینه اعم از اوس و خزرج شد (رجوع کنید به ذهبى، ج ۲، ص ۴۷۸؛ ابن‌حجر عسقلانى، ۱۴۱۲، ج ۲، ص ۲۷۹).

گواهى خزیمه درباره اسبى بود به نام مُرْتَجِز، که پیامبر در بازار تطحاء آن را از یک اعرابى خرید، و چون بازگشت تا بهاى آن را بپردازد، آن اعرابى در اثر اغواى عده‌اى از منافقان، معامله را انکار کرد. خزیمه که با گروهى از اصحاب در آنجا حضور داشت، به نفع رسول خدا شهادت داد. اعرابى اعتراض کرد که او شهادت مى‌دهد در حالى که حضور نداشته است. چون پیامبر از خزیمه پرسید که آیا هنگام خرید و فروش حضور داشته است، خزیمه پاسخ داد نه، اما مى‌داند که پیامبر آن را خریده است. او افزود آیا پیامبر را به آنچه از سوى خدا آورده است تصدیق کند، اما وى را علیه این اعرابى پلید تصدیق نکند. پیامبر از جواب او تعجب کرد و به او گفت شهادتش همچون شهادت دو نفر است. پس از آن، پیامبر فرمود هر که خزیمه به نفع یا برضد وى براى او شهادت دهد، او را بس است (کلینى، ج ۷، ص ۴۰۱؛ نیز رجوع کنید به ابن‌سعد، ج ۱، ص ۴۹۰، ج ۴، ص ۳۷۸ـ ۳۷۹؛ مقدسى، ج ۵، ص ۲۴ـ۲۵؛ ابن‌اثیر، ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳، ج ۱، ص ۳۷، ج ۲، ص ۱۳۳).

خزیمه در غزوه بدر و جنگها و غزوات پس از آن شرکت کرد (رجوع کنید به ابن‌عبدالبرّ، ج ۲، ص ۴۴۸؛ ابن‌اثیر، ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳، ج ۲، ص ۱۳۳). به روایتى، وى نخستین بار در غزوه احد حضور یافت (رجوع کنید به ذهبى، ج۲، ص ۴۸۵)، اما نویسندگان مَغازى نام وى را در شمار یاران پیامبر در غزوه احد یاد نکرده‌اند؛ لذا برخى حضور او را در غزواتِ بعد از اُحُد دانسته‌اند (رجوع کنید به ابن‌اثیر، همانجا؛ ابن‌حجر عسقلانى، ۱۴۱۵، ج ۲، ص ۵۵۷). در هنگام فتح مکه، خزیمه‌بن ثابت پرچم طایفه بنى‌خطمه را حمل مى‌کرد (ابن‌عبدالبرّ، همانجا).

خزیمه، همراه با برخى دیگر از اصحاب، پس از رحلت پیامبر در امر خلافت به حضرت على رجوع کرد و خلافت ابوبکر را نپذیرفت و در این‌باره با ابوبکر محاجه کرد و شهادت داد که پیامبر در روز غدیرخم فرمود، «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهْذا علىٌّ مَوْلاه» و به ولایت و برادرى و جانشینى على علیه‌السلام گواهى داد (رجوع کنید به یعقوبى، ج ۲، ص ۱۷۹؛ ابن‌بابویه، ص ۵۳؛ کشى، ص ۳۸، ۴۵؛ حسینى میلانى، ج ۱، ص ۴۳۵ـ۴۳۶، ج ۶، ص ۵۴ـ۵۵، ج ۷، ص۱۰۰، ج ۹، ص ۱۷، ۱۲۸).

پس از قتل عثمان (سال ۳۵) که مردم مدینه با حضرت على بیعت کردند، خزیمه نیز با آن حضرت بیعت نمود (ابن‌سعد، ج ۳، ص ۳۱). در جنگ جمل* (سال ۳۶)، وى از بزرگان انصار بود که براى یارى امام على اعلام آمادگى کرد و براى جنگ با پیمان‌شکنان، همراه امام از مدینه عازم بصره شد (رجوع کنید به مسعودى، ج ۳، ص ۱۰۳ـ۱۰۴؛ ابن‌اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۳، ص ۲۲۱؛ نیز رجوع کنید به مفید، ص ۵۴ـ۵۵، ۶۱، ۱۰۵).

وى در حالى که عمامه‌اى زرد و جامه‌اى سپید پوشیده و شمشیرى بر کمر بسته و کمانى برگردن نهاده بود، سوار بر اسبى وارد بصره شد، در حالى‌که در پى او هزار سوار بودند (مسعودى، ج ۳، ص ۱۰۴ـ۱۰۵). خزیمه چنان نزد على علیه‌السلام عزیز و گرامى بود که در جنگ جمل وقتى امام بر پسرش محمد حنفیه خشم گرفت، به خواهش او پرچم طلایه سپاه را از نو به محمد بازگرداند (رجوع کنید به همان، ج ۳، ص ۱۱۲ـ۱۱۳).

بعدآ خزیمه‌بن ثابت همراه على علیه‌السلام به کوفه رفت و پیوسته با او بود (ابن‌سعد، ج ۶، ص ۵۱). وى در جنگ صفّین* نیز از بزرگان سپاه امام بود و با ایمان به حقانیت امام على، سرسختانه با سپاهیان معاویه جنگید و از فریب‌کارى معاویه سستى به خود راه نداد (رجوع کنید به ذهبى، همانجا؛ امین، ج ۶، ص ۳۱۹). پس از آنکه عمار یاسر* به شهادت رسید، خزیمه به چادر خویش رفت، غسل کرد و به میدان جنگ آمد و چندان نبرد کرد تا به شهادت رسید (ابن‌سعد، ج ۳، ص ۳۲، ۲۶۳؛ کشى، ص ۵۲ـ۵۳؛ ابن‌عساکر، ج ۱۶، ص۳۷۰).

او از پیامبر روایت کرد که عماربن یاسر به دست گروهى ستمکار (الفئه الباغیه) کشته خواهد شد (رجوع کنید به ابن‌سعد، ج ۳، ص ۲۵۹؛ ابن‌عبدالبرّ، همانجا؛ ابن‌حجر عسقلانى، ۱۴۱۲، ج ۲، ص۲۷۹). شهادت خزیمه‌بن ثابت، در مرحله‌اى از جنگ صفّین، معروف به «یوم وَقعه الخمیس»، روى داد که آتش پیکار بسیار شدید شد (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۳۶۲ـ۳۶۳؛ ابن‌عبدالبرّ، همانجا). امام على خزیمه‌بن ثابت را از برادران خویش یاد کرد که تا آخر بر راه حق پایدار ماندند (رجوع کنید به نهج‌البلاغه، خطبه ۱۸۲). شوشترى (ج۴، ص ۱۷۳) به استناد همین گزارشها، قول کسانى را که گفته‌اند خزیمه در جنگ جمل و صِفّین، تا پیش‌از شهادت عمّار وارد جنگ نشد، رد کرده است (درباره قول مذکور رجوع کنید به ابن‌سعد؛ ابن‌عبدالبرّ، همانجاها؛ ابن‌اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۳، ص ۳۲۵؛ ابن‌حجر عسقلانى، ۱۴۱۲، ج ۲، ص ۱۷۳؛ نیز امین، ج ۶، ص۳۱۸).

برخى راویان گفته‌اند که خزیمه‌بن ثابت در زمان عثمان درگذشت و کسى که در صفّین حضور داشت، فرد دیگرى همنام او بود (رجوع کنید به طبرى، ج ۴، ص ۴۴۷؛ ابن‌عساکر، ج ۱۶، ص ۳۷۱ـ۳۷۲)، اما شهادت خزیمه‌بن ثابت در صفّین، طبق روایات عام و خاص، متواتر است و انکار شهادت خزیمه در صفّین، در واقع تلاشى از سوى معاندان براى بیان این مطلب است که مجاهدان بدر حضرت على را در صفّین یارى نکرده‌اند (شوشترى، ج ۴، ص ۱۷۲).

به‌علاوه، غالب مورخان گفته‌اند ذوالشهادتین همان خزیمه‌بن ثابت است و با استناد به کتب انساب، در میان انصار هیچ مرد دیگرى به نام خزیمه‌بن ثابت نبوده است. این نظر که خزیمه فردى غیر از ذوالشهادتین است، در حقیقت ناشى از تعصبهاى برخاسته از تبلیغات امویان است (براى نمونه رجوع کنید به ابن ابى‌الحدید، ج ۱۰، ص ۱۰۹؛ ابن‌حجر عسقلانى، ۱۴۱۲، ج ۲، ص۲۸۰؛ نیز رجوع کنید به امین، ج ۶، ص ۳۱۷ـ ۳۱۸). پسران خزیمه‌بن ثابت، عبداللّه و عبدالرحمان و عُماره نام داشتند (ابن‌سعد، ج ۴، ص ۳۷۸).

خزیمه‌بن ثابت در زمره راویان حدیث و از ثقات به شمار مى‌رود و بى‌واسطه از رسول خدا نقل حدیث کرده است (نووى، قسم۱، جزء۱، ص ۱۷۶، که شمار آنها را ۳۸ حدیث دانسته است؛ براى نمونه رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج ۱۶، ص ۳۵۸، ۳۶۶؛ ابن‌اثیر، ۱۹۷۰ـ ۱۹۷۳، ج ۲، ص ۱۳۳).

کسانى نیز از خزیمه‌بن ثابت روایت کرده‌اند از جمله

فرزندش عماره،

جابربن عبداللّه انصارى،

عماره‌بن عثمان‌بن حنیف،

عمروبن میمون،

ابراهیم‌بن سعدبن ابى‌وقاص،

ابوعبداللّه جَدَلى،

عبداللّه‌بن یزید خطمى و

عطاءبن یَسار (رجوع کنید به ابن‌حجر عسقلانى، ۱۴۱۵، ج ۲، ص ۵۵۶).

خزیمه ذوق شاعرى نیز داشت و اشعار بسیارى به او منسوب است. بعضى او را در زمره شعراى شیعه برشمرده‌اند، که در وقایعى چون سقیفه بنى ساعده*، جمل و صفّین در تفضیل و ستایش امیر مؤمنان علیه‌السلام و حمایت از آن حضرت اشعار فراوانى سروده است (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۳۹۸؛ ابن‌شهرآشوب، ج ۲، ص ۲۱۱، ۳۲۰، ۳۴۵، ۳۶۲، ۳۷۵ـ۳۷۶؛ ابن ابى‌الحدید، ج ۱، ص ۱۴۵ـ۱۴۶، ج ۱۳، ص ۲۳۱). دختر خزیمه نیز در رثاى پدر مرثیه‌اى سروده است (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۳۶۵ـ ۳۶۶). محل قبر خزیمه‌بن ثابت در صفّین ناشناخته است (هروى، ص ۶۲).



منابع :

(۱)ابن‌ابى‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت [.بى‌تا]؛
(۲) ابن‌اثیر، اسدالغابه فى‌معرفه‌الصحابه، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳؛
(۳) همو، الکامل فى التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲؛
(۴) ابن‌بابویه، امالى‌الصدوق، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛
(۵) ابن‌حجر عسقلانى، الاصابه فى تمییزالصحابه، چاپ على محمدبجاوى، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۶) همو، کتاب تهذیب‌التهذیب، چاپ صدقى جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۷) ابن‌سعد (بیروت)؛
(۸) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى‌طالب، نجف ۱۹۵۶؛
(۹) ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فى معرفه‌الاصحاب، چاپ على‌محمد بجاوى، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۱۰) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۱۱) ابن‌کلبى، جَمْهَره‌النسب، ج ۱، چاپ ناجى حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛
(۱۲) امین؛
(۱۳) على حسینى‌میلانى، نفحات‌الازهار فى خلاصه عبقات‌الانوار، قم ۱۳۸۴ش؛
(۱۴) ذهبى؛
(۱۵) شوشترى؛
(۱۶) طبرى، تاریخ (بیروت)؛
(۱۷) على‌بن‌ابى‌طالب(ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، ترجمه جعفر شهیدى، تهران ۱۳۷۰ش؛
(۱۸) محمدبن عمر کشى، اختیارمعرفه‌الرجال، ]تلخیص[ محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش؛
(۱۹) کلینى؛
(۲۰) مسعودى، مروج (بیروت)؛
(۲۱) محمدبن محمد مفید، الجمل و النُصره لسید العتره فى حرب‌البصره، چاپ على میرشریفى، قم۱۳۷۴ش؛
(۲۲) مطهربن طاهر مقدسى، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲؛
(۲۳) نصربن مزاحم، وقعه صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛
(۲۴) یحیى‌بن شرف نَوَوى، تهذیب‌الاسماء و اللغات، مصر: اداره‌الطباعه المنیریه، [.بى‌تا]، چاپ افست تهران] بى‌تا.[؛
(۲۵) على‌بن ابى‌بکر هروى، کتاب‌الاشارات الى معرفه‌الزیارات، چاپ ژانین سوردل ـ تومین، دمشق ۱۹۵۳؛
(۲۶) یعقوبى، تاریخ.

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶

زندگینامه زکریابن داود خَفّاف نیشابورى (متوفی۲۸۶ه ق)

 محدّث و مفسر قرن سوم. ابن ابى حاتِم (ج ۳، ص ۶۰۲) کنیه او را ابویحیى ذکر کرده است. تاریخ ولادت وى نامعلوم است و از احوال او اطلاع زیادى در دست نیست. خفّاف اهل نیشابور بود و در خراسان، عراق و حجاز به استماع حدیث پرداخت (سمعانى، ج ۲، ص ۳۸۸).

برخى از استادان وى عبارت اند از:

یحیى بن یحیى نیشابورى (متوفى ۲۲۶)،

محدّث؛ على بن جَعْد جَوهَرى*،

محدّث بغدادى؛

ابوبکر ابن ابىشَیبَه*،

محدّث، فقیه، مفسر و مورخ کوفى؛ و

اسحاق بن ابراهیم مشهور به ابن راهْوَیْه*، فقیه، محدّث و مفسر خراسانى (همانجا).

خفّاف در بغداد به نقل حدیث پرداخت و کسانى مانند ابن الشَّرْفى،

محدّث نیشابورى (متوفى ۳۲۵) و ابن مَخْلَد،

محدّث بغدادى (متوفى ۳۳۱) از وى حدیث نقل کرده اند (همانجا؛ خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۴۷۹).

منابع رجالى بر مقام علمىِ ممتاز وى تصریح کرده اند. ابن ابى حاتم، که خود شاگرد خفّاف بوده وى را «ثقه» دانسته (همانجا) و حاکم نیشابورى (ص ۱۱۵) او را سرآمد عالمان عصر خویش معرفى کرده است. ذهبى (ج ۲، ص ۶۷۶) هم از وى با لقب «الحافظ الکبیر» یاد کرده و او را به همراه ابن ماجِه قزوینى (متوفى ۲۷۵) و تِرمِدى (متوفى ۲۷۹)، دو تن از صاحبانِ صِحاح سِتّه، در طبقه دهم مشایخ حدیثى قرار داده است (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۶۲۸، ۶۳۳، ۶۳۶).

کتابى با عنوان التفسیرالکبیر به خفّاف نسبت داده شده است (سمعانى، همانجا)، اما درباره محتواى آن اطلاعى در دست نیست.

رحلت

خفّاف در ۲۸۶، در نیشابور درگذشت (خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۴۸۰).



منابع :

(۱) ابن ابى حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت [.بى‌تا]؛
(۲) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابورى، تاریخ نیشابور، ترجمه محمدبن حسین خلیفه نیشابورى، چاپ محمدرضا شفیعى کدکنى، تهران ۱۳۷۵ش؛
(۳) خطیب بغدادى؛
(۴) محمدبن احمد ذهبى، کتاب تذکرهالحفاظ، چاپ عبدالرحمانبن یحیى معلمى، ]مکه ۱۳۷۴[؛
(۵) سمعانى.

 دانشنامه جهان اسلام جلد  ۱۶ 

زندگینامه خالد بن نجیح جَوّان(متوفی۱۷۴ه ق)

 خالد بن نجیح جَوّان، کنیه اش ابوعبداللّه، راوى امامى. وى از موالى و کوفى بود (نجاشى، ص ۱۵۰). ظاهراً منظور از جَوّان، فروشنده جُوَن (جمع جُونىّ؛ نوعى پرنده سیاه شنزار) یا جَونه (ظرفهاى عطارى با پوشش چرمى) است (رجوع کنید به ابنداوود حلّى، ص ۸۷؛ مامقانى، ج ۲۵، ص ۸۰). مؤید این احتمال، روایتى است که در آن به تجارت خالد از یمن به مکه تصریح شده است (رجوع کنید به طوسى، ۱۴۰۱، ج ۷، ص ۲۳۰؛ نیز رجوع کنید به موحدى ابطحى، ج ۵، ص ۳۷۸).

در بعضى نسخه ها نام وى، به اشتباه، خالدبن نجیح حوار (رجوع کنید به ابنداوود حلّى، همانجا)، جواز (ابنبابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۴۸۱؛ طوسى، ۱۴۱۵، ص ۱۹۸، پانویس ۱)، خراز (طوسى، ۱۴۰۱، همانجا) و خواتیمى (ابنداوود حلّى، ص ۲۴۴؛ علامه حلّى، ص ۳۴۴) درج شده است (رجوع کنید به شوشترى، ج ۴، ص ۱۱۰؛ نیز براى تفصیل درباره اختلافات در نقل لقب خالد رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۵، ص ۷۸ـ۸۱).

برقى (۱۳۸۳ش، ص ۳۱، ۴۸) و نجاشى (همانجا) خالد را در شمار اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام یاد کردهاند. طوسى نیز گرچه ذیل اصحاب امام کاظم علیهالسلام (۱۴۱۵، ص ۳۳۶) خالدبن نجیح را جدا از خالد جوّان ذکر کرده، اما پیشتر ذیل اصحاب امام صادق علیهالسلام (همان، ص ۱۹۸) نام و لقب وى را یکجا آورده است که از اتحاد این دو حکایت دارد (نیز رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۵، ص ۸۲، ۱۹۵؛ خویى، ج ۷، ص ۳۶؛ شوشترى، ج ۴، ص ۱۰۹ـ۱۱۰).

ظاهراً او با امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام همنشینى داشته (براى نمونه رجوع کنید به برقى، ۱۳۳۰ش، ج ۲، ص ۴۸۲ـ۴۸۳؛ کلینى، ج ۶، ص ۳۲۷) و در روایتى، خالد از خادمان امام کاظم علیهالسلام دانسته شده است (رجوع کنید به کشى، ص ۴۵۲ـ۴۵۳). بنابر این گزارش، خالد نصى از امام کاظم بر امامت امام رضا را براى کسانى که در اینباره تردید و اختلاف داشتند، نقل کرده که حاکى از اعتقاد صحیح وى دانسته شده است (رجوع کنید به ابنشهید ثانى، ۱۴۱۱، ص ۱۸۷، ۵۸۶؛ مامقانى، ج ۲۵، ص ۸۲؛ خویى، ج ۷، ص ۳۶).

در کتاب نجاشى (همانجا) مدح یا قدحى درباره خالد دیده نمى شود، ولى کشى (ص ۳۲۶) با نکوهش قائلان به غلو (به تعبیر او: اهل ارتفاع)، ذیل شرح حال مفضلبن عمر، خالد را از غالیان شمرده است. ظاهرآ خالد به سبب روایت غلوآمیزى که از او درباره ربوبیت نقل شده، طعن شده است (رجوع کنید به همانجا؛ نیز رجوع کنید به صفّار قمى، ص ۲۴۱ـ۲۴۲؛ قس نورى، ج ۴، ص ۲۵۰ـ۲۷۵، که همین روایت را دالّ بر عدم غلو او دانسته است). شهیدثانى (ص ۸۰) نیز تأکید کرده که نصى دالّ بر وثاقت وى نرسیده است (نیز رجوع کنید به ابنشهیدثانى، ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ش، ج ۱، ص ۱۳).

اما برخى رجالیان متأخر خالد را به دلیل واقع شدن در طریق ابنبابویه در مشیخه کتاب منلایحضرهالفقیه، حَسَن و معتمد دانسته و غلو او را به دلیل روایات دیگرش نپذیرفتهاند (رجوع کنید به بهبهانى، ص ۱۶۴ـ۱۶۵، ۲۲۸، ۳۰۹، ۳۴۵؛ نورى، ج ۴، ص ۲۷۵؛ مامقانى، ج ۲۵، ص ۸۴). حتى مامقانى (ج ۲۵، ص ۸۲ـ۸۳) مدعى است که براساس خبر کشّى (ص ۴۵۲ـ ۴۵۳) خالد اعتقاد صحیح داشته و از اینرو مامقانى او را به قوّت ایمان و صلابت در مذهب ستوده است.

به گفته وى (همانجا)، اهل غلو بودن خالد فقط به ذهن کشّى خطور کرده و مخلّ به اعتقاد صحیح خالد نیست (براى تفصیل بیشتر در اینباره رجوع کنید به موحدىابطحى، ج ۵، ص ۳۸۵؛ نیز براى مجموعهاى از روایات ناظر بر مدح وى رجوع کنید به نمازى شاهرودى، ج ۳، ص ۳۱۸ـ۳۱۹). خویى (ج ۷، ص ۳۶ـ۳۷) به دلایل مورد استناد این گروه براى اثبات وثاقت خالد اشاره کرده و این دلایل را براى وثاقت او کافى ندانسته است (نیز رجوع کنید به بهبودى، ص ۲۰۹).

خالد، در اغلب موارد بى واسطه یا به واسطه زراره، از امام صادق علیهالسلام (براى نمونه رجوع کنید به کلینى، ج ۱، ص ۳۴۲؛ ابنابىزینب، ص ۱۷۱؛ ابنبابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۳۴۳، ۳۴۶، ۴۸۱) و در موارد اندکى از امام کاظم علیهالسلام (براى نمونه رجوع کنید به کلینى، ج ۶، ص ۴۵۹؛ طوسى، ۱۴۰۱، همانجا) روایت کرده است. راویان شناختهشدهاى، از جمله صفوان (رجوع کنید به کلینى، ج ۵، ص ۷۸)، ابن ابىعمیر (ابنبابویه، ۱۴۰۴، ج ۴، ص ۴۵۴) و به ویژه عثمانبن عیسى (کلینى، ج ۱، ص ۳۴۲، ج ۲، ص ۹۸، ۵۳۸، ج ۵، ص ۵۶۷، ج ۶، ص ۳۰۶، ۳۲۷، ۳۳۶، ۳۴۲، ۵۲۲، ج ۸، ص ۲۴۳؛ ابنبابویه، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص ۲۲۸؛ طوسى، ۱۴۰۱، ج ۲، ص ۵۸)، که همگى از اصحاب اجماعاند، و علىبن حَکَم (کلینى، ج ۲، ص ۲۲۶) از خالد روایت کردهاند (براى فهرستى از روایات وى در کتابهاى چهارگانه شیعه رجوع کنید به خویى، ج ۷، ص ۳۹۲؛ نیز رجوع کنید به برقى، ۱۳۳۰ش، ج ۲، ص ۴۸۲ـ ۴۸۳، ۴۸۸، ۴۹۱، ۵۰۳؛ صفّار قمى، ص ۲۴۱ـ۲۴۲، ۲۶۴، ۴۲۲).

ظاهراً خالد صاحب کتاب بوده است، هر چند نجاشى و طوسى در فهرستهاى خویش اسمى از آن نبردهاند. شاهد این احتمال، طریقى است که ابنبابویه در مشیخه کتاب خویش ذکر کرده است (۱۴۰۴، ج ۴، ص ۴۵۴؛ نیز رجوع کنید به موحدى ابطحى، ج ۵، ص ۳۸۱ـ۳۸۲). بهرغم قدحى که درباره خالد رسیده، برخى فقها به بعضى روایات او اعتماد کردهاند، از جمله درباره استحباب جزم اذان و اقامه و استحباب کُند گفتن اذان و سریع گفتن اقامه، به روایتهاى او استناد شده است (رجوع کنید به شهید اول، ج ۳، ص ۲۰۸؛ موسوى عاملى، ج ۳، ص ۲۸۵؛ نجفى، ج ۹، ص ۹۴).

رحلت

بنابر روایتى، خالد در سال ۱۷۴ در مکه درگذشته است (صفّار قمى، ص ۲۶۵)، اما به احتمال بسیار این نقل صحیح نیست؛ چه، خالد پس از شهادت امام کاظم علیهالسلام (سال ۱۸۳) و در زمان امام رضا علیهالسلام از دنیا رفته است (موحدى ابطحى، ج ۵، ص ۳۸۰).



منابع:

(۱) ابن ابىزینب، الغیبه، چاپ فارس حسون کریم، قم ۱۴۲۲؛
(۲) ابنبابویه، کتابالخصال، چاپ علىاکبر غفارى، قم ۱۳۶۲ش؛
(۳) همو، کتاب مَنلایـَحضُرُه الفقیه، چاپ علىاکبر غفارى، قم ۱۴۰۴؛
(۴) همو، کمالالدین و تمامالنعمه، چاپ علىاکبر غفارى، قم ۱۳۶۳ش؛
(۵) ابنداوود حلّى، کتابالرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم (بىتا.)؛
(۶) ابنشهید ثانى، التحریرالطاووسى، چاپ فاضل جواهرى، قم ۱۴۱۱؛
(۷) همو، منتقىالجمان فى الاحادیث الصحاح و الحسان، چاپ علىاکبر غفارى، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ش؛
(۸) احمدبن محمد برقى، کتابالرجال، در ابنداوود حلّى، کتابالرجال، تهران ۱۳۸۳ش؛
(۹) همو، کتابالمحاسن، چاپ جلالالدین محدث ارموى، تهران ۱۳۳۰ش؛
(۱۰) محمدباقر بهبودى، معرفهالحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عندالشیعه الامامیه، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۱۱) محمدباقربن محمد اکمل بهبهانى، تعلیقه وحیدالبهبهانى على منهجالمقال، (بىجا: بىنا، بىتا.)؛
(۱۲) خویى؛
(۱۳) شوشترى؛
(۱۴) محمدبن مکى شهید اول، ذکرىالشیعه فى احکامالشریعه، قم ۱۴۱۹؛
(۱۵) زینالدینبن على شهیدثانى، الرعایه فى علمالدرایه، چاپ عبدالحسین محمدعلى بقّال، قم ۱۴۰۸؛
(۱۶) محمدبن حسن صفّار قمى، بصائر الدرجات فى فضائل آل محمد «ص»، چاپ محسن کوچهباغىتبریزى، قم ۱۴۰۴؛
(۱۷) محمدبن حسن طوسى، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوىخرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۸) همو، رجالالطوسى، چاپ جواد قیومىاصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۹) حسنبن یوسف علامه حلّى، خلاصه الاقوال فى معرفه الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (قم) ۱۴۱۷؛
(۲۰) محمدبن عمر کشى، اختیار معرفهالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد ۱۳۴۸ش؛
(۲۱) کلینى؛
(۲۲) عبداللّه مامقانى، تنقیحالمقال فى علمالرجال، چاپ محیىالدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ؛
(۲۳) محمدعلى موحدىابطحى، تهذیب المقال فى تنقیح کتاب الرجال للشیخالجلیل ابىالعباس احمدبن علىالنجاشى، ج ۵، قم ۱۴۱۷؛
(۲۴) محمدبن على موسوى عاملى، مدارک الاحکام فى شرح شرائعالاسلام، قم ۱۴۱۰؛
(۲۵) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنفى الشیعه المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷؛
(۲۶) محمدحسنبن باقر نجفى، جواهرالکلام فى شرح شرائع الاسلام، ج ۹، چاپ عباس قوچانى، بیروت ۱۹۸۱؛
(۲۷) على نمازى شاهرودى، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران ۱۴۱۲ـ۱۴۱۵؛
(۲۸) حسینبن محمدتقى نورى، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰٫

 دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۴ 

زندگینامه آیت الله محمد خالصى زاده(متوفی۱۳۴۲ش)

خالصى زاده از علماى مبارز علیه استعمار انگلیس در ایران و عراق. او در ۱۳۰۸ در شهر کاظمین به دنیا آمد (هاشم دباغ، ج ۱، ص ۱۵؛ بصیرتمنش، ص ۳۵۱). پدرش شیخ مهدى خالصى* از مراجع شیعیان از خاندان خالصى در کاظمین عراق بود.

اساتید

شیخ محمد، علوم اسلامى را نزد پدر و عموهایش (شیخ صادق خالصى و شیخراضى خالصى) و سپس نزد استادانى چون محمدکاظم خراسانى، میرزامحمدتقى شیرازى* و شیخ عبدالحسین کاظمى فراگرفت و در جوانى به درجه اجتهاد نایل آمد. وى علاوه بر علوم اسلامى، علوم دیگر مانند ریاضیات، طبیعیات و طب را نیز فراگرفت و به زبانهاى انگلیسى، فرانسه، ترکى و فارسى تسلط یافت (اسلام دباغ، ص ۱۸۹؛ تبریزى خیابانى، ص ۴۰۳؛ هاشم دباغ، همانجا).

پس از آغاز جنگ جهانى اول و حمله انگلیس به بندر فاو در ۱۳۳۲، خالصىزاده به همراه پدرش و آیتاللّه سیدمهدى حیدرى، از علماى کاظمین، مردم این شهر را براى جنگ با انگلیسیها بسیج کردند (هاشم دباغ، ج ۱، ص ۱۲۶ـ۱۲۷).

در قیام مردم عراق در ۴ شوال ۱۳۳۸/ ۱۹۲۰ به رهبرى میرزا محمدتقى شیرازى در کربلا، خالصىزاده به مردم انقلابى پیوست و در کنار رهبرى این قیام، یکى از گردانندگان اصلى آن شد (رجوع کنید به اسلام دباغ، همانجا؛ آلفرعون، ص ۱۷۷ـ۱۷۹). انگلیسیها براى سرکوب قیام، کربلا را محاصره کردند و تسلیم شدن هفده نفر از رهبران قیام را از شروط ترک مخاصمه دانستند و سرانجام وارد کربلا شدند، ولى نتوانستند شیخ محمد را دستگیر کنند (رجوع کنید به آلفرعون، ص ۴۲۴ـ۴۲۶؛ براى آگاهى بیشتر رجوع کنید به انقلاب ۱۹۲۰ عراق*).

در ۱۳۴۰/ ۱۹۲۱ ملک فیصل قرارداد تحتالحمایگى انگلیس را در قبال پادشاهى عراق پذیرفت که به اعتراضات گسترده مردمى انجامید. در پىآن، کمیتهاى پنج نفره از شخصیتهاى سیاسى و مذهبى تشکیل شد که خالصىزاده نیز عضو آن بود. اعضاى این کمیته در دیدار با ملک فیصل مخالفت مردم عراق با قیمومت انگلستان را اعلام نمودند (هاشم دباغ، ج ۱، ص ۱۴۱ـ۱۴۲؛ عبدالهادى حائرى، ص۱۷۳ـ۱۷۴؛رهیمى، ص ۲۵۳ـ۲۵۴).

مراجع اعلى از جمله حاج میرزا محمدحسین نائینى، شیخ محمدمهدى خالصى و سیدابوالحسن اصفهانى در فتوایى انتخابات را تحریم کردند که این امر در نهایت به ناکامى فیصل در اجراى انتخابات عمومى و تشکیل مجلس مؤسسان منجر شد (رجوع کنید به عبدالهادى حائرى، ص ۱۷۴؛ رهیمى، ص ۲۶۰، ۲۶۲ـ۲۶۳).

حکومت با هجوم به خانه شیخ محمدمهدى خالصى و بازداشت وى و چند تن دیگر و سپس تبعید آنان به حجاز و قم، تلاش کرد تا جریان مخالفت علما را به بهانه ایرانى بودن برخى از آنان به مسائل قومى نسبت دهد (رهیمى، ص ۲۷۱ـ۲۷۲؛ وردى، ج ۶، ص ۲۲۱ـ۲۲۴). از سوى دیگر گسترش مبارزات مردمى علیه قیمومت انگلیس، به تبعید شیخ محمد خالصىزاده و سیدمحمد صدر از سوى مقامات انگلیسى به ایران انجامید (رهیمى، ص ۲۵۸؛ عبدالهادى حائرى، ص ۱۷۵؛ کاتب، ص ۸۵ـ۸۶).

خالصى زاده با تشکیل جمعیتى به نام «نمایندگان عالى بینالنهرین در ایران» توجه جهانى را به تجاوزات ملک فیصل و انگلیس در عراق جلب و پیامهایى تلگرافى به کشورها و مجامع مختلف مخابره کرد (هاشم دباغ، ج ۱، ص ۱۴۳ـ۱۴۴؛ اسلام دباغ، ص ۱۹۲). همچنین وى از آذر ۱۳۰۲ به ترویج دیدگاههاى خود در روزنامه لواء بینالنهرین پرداخت (صدرهاشمى، ج ۴، ص ۱۸۰).

خالصىزاده براى بازگشت علماى عراق و کمک به آنان با احمدشاه قاجار دیدار و گفتگو کرد (عبدالهادى حائرى، ص ۱۸۷). او از آیتاللّه عبدالکریم حائرى که به تازگى حوزه علمیه قم را رونق داده بود، انتظار داشت که در بازگرداندن علما به عراق همکارى کند (وردى، ج ۶، ص ۲۴۸؛ عبدالحسین حائرى، مصاحبه مورخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶).

در کنار این تلاشها در اواخر ۱۳۰۲ش در ماجراى جمهورىخواهى رضاخان، مردم را به مخالفت با جمهورى فراخواند (سالور، ج ۹، ص ۶۸۱۷؛ بهار، ج ۲، ص ۴۴) و در نهایت در ناکامى جنبش جمهورىخواهى نقش اساسى داشت (رجوع کنید به بهار، ج ۱، ص ۳۶۰؛ مستوفى، ج ۳، ص ۵۹۵).

با تلاشهاى دربار ایران و سردار سپه (نخستوزیر) دولت عراق موافقت کرد به علماى تبعیدى در ایران در صورت تعهد کتبى به عدم دخالت در امورسیاسى عراق، اجازه بازگشت دهد. این موافقت شامل خالصىزاده و پدرش نمىشد. آن دو، ضمن انتقاد از علما به جهت پذیرفتن شرط دولت عراق، در اوایل ۱۳۰۳ش، به مشهد مهاجرت کردند (عبدالهادى حائرى، ص ۱۸۳؛ بهار، همانجا). خالصىزاده پس از درگذشت پدرش در ۱۶ فروردین ۱۳۰۴ (اصغرىنژاد، ص ۱۰۵؛ وردى، ج ۶، ص ۲۵۱)، از مشهد به تهران بازگشت (بهار، همانجا).

او در تهران، به عنوان امام جماعت مسجد سلطانى (نامکنونى آن : مسجد امام)، براى نظم بخشیدن به اجتماعات مسجد، کمیته مجتمعین مسجد سلطانى را تشکیل داد (اسلام دباغ، همانجا؛ جعفریان، ص ۱۲۶) و براى تحقق اهداف کمیته، از خرداد ۱۳۰۳، روزنامه اتحاد اسلام را همراه با شیخ حسین لنکرانى منتشر کرد (صدرهاشمى، ج ۱، ص ۴۹).

خالصى زاده در سالهاى ۱۳۰۳ تا ۱۳۲۴ش، بارها به دلیل دخالت در امور سیاسى یا تحریک مردم به اغتشاش، زندانى یا به نقاط مختلف کشور از جمله خواف، تویسرکان، نهاوند و کاشان تبعید شد. او در این شهرها نیز فعالیتهایى انجام داد؛ شامل کارهاى عمرانى، تألیف چندین کتاب و بسیج مردم در اعتراض به برخى امور (رجوع کنید به بصیرتمنش، ص ۳۵۲ـ۳۵۴، ۳۶۱ـ۳۶۶؛ هاشم دباغ، ج ۱، ص ۱۴۸، ۱۵۴ـ۱۵۶؛ اسلام دباغ، ص ۱۹۲ـ۱۹۳).

پارهاى از تحریکات خالصى زاده که به اعتراضات مردمى در نقاط مختلف کشور منجر شد، در اسناد موجود منعکس است (براى نمونه رجوع کنید به سازمان اسناد ملى ایران، آرشیو، سند ش ۲۹۳۰۰۸۵۵۰، ۲۹۳۰۰۲۸۷۳، ۲۹۳۰۰۲۸۹۹؛ نیز رجوع کنید به مرکز اسناد انقلاب اسلامى، آرشیو، ش ۱۰۱۲۴، پرونده «خالصىزاده»).

او در تهران «جمعیت ستمدیدگان دوره دیکتاتورى رضاخان» را در ۱۳۲۳ش تشکیل داد (مرکز اسناد انقلاب اسلامى، همانجا) و با برپایى نماز جمعه در شهر رى، در سخنرانیهاى خود از شاه، دولت و مجلس ایران انتقاد کرد. به همین دلیل اداره نظمیه پس از اقامه دومین نماز جمعه از برپایى آن جلوگیرى کرد (هاشم دباغ، ج ۱، ص ۱۵۹).

او در ادامه فعالیتهاى خود در ۱۳۲۴ش، به عنوان مدیرمسئول مجله نور و سردبیر مجله منشور نور به بیان افکار و عقاید خود پرداخت. پس از توقیف مجله نور در اردیبهشت ۱۳۲۵، مدتى با روزنامه وظیفه همکارى کرد (همان، ج ۱، ص ۱۶۰؛ ابوترابیان، ص ۱۴۷، ۱۵۸؛ قس جعفریان، ص ۱۲۵). انتقادهاى وى از محمدرضا شاه و دولت باعث شد دوباره در ۱۳۲۵ش در حدود دو سال به یزد تبعید شود. در روزهاى آخر اقامتش در یزد، به دلیل ادامه فعالیتهایش به تهران منتقل شد (جعفریان، ص ۱۲۶؛ صفائى، ص ۱۱۱، پانویس)، تا اینکه دولت ایران وى را در ۱۳ آبان ۱۳۲۸ به زادگاهش کاظمین تبعید کرد.

اقدامات

از جمله اقدامات خالصى زاده در کاظمین تأسیس مدرسه بزرگ جامعه مدینه العلم و برگزارى نماز جمعه بود. عاقبت حکومت عبدالکریم قاسم وى را به دلیل ایراد سخنرانى برضد دولت در خطبه هاى نماز جمعه دستگیر و مدتى زندانى کرد، ولى وى با وساطت علما و تظاهرات مردم آزاد شد.

رحلت

خالصى زاده پس از مراجعت از مراسم سخنرانى به مناسبت جشن میلاد پیامبر اکرم، دچار عوارضى شبیه مسمومیت شد و مدتى بعد در آذر ۱۳۴۲ در بغداد درگذشت و در حجره درس خود در صحن مطهر کاظمین به خاک سپرده شد (اسلام دباغ، ص ۱۹۵).

خالصى زاده به دلیل پارهاى از اظهارنظرها درباره آیینها و رسومات دینى مردم مورد انتقاد برخى افراد بود تا آنجا که وى را متهم به وهابیت، یا دنبالهروى از کسروى مىکردند (رجوع کنید به یاد، سال ۲، ش ۷، تابستان ۱۳۶۶). از آن میان ایرادات وى به برخى دعاها یا تقبیح رسومى چون زنجیر زدن و گل مالیدن در عزادارى سیدالشهداء درخور ذکر است (رجوع کنید به خالصىزاده، ص ۱۵۰، ۱۵۴؛ هاشم دباغ، ج ۱، ص ۱۵۹).

او خواهان اتحاد دنیاى اسلام و تشکیل حکومت بزرگ اسلامى بود (خالصىزاده، ص ۱۳۲؛ صفائى، ص ۱۰۹؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامى، همانجا). خالصىزاده براى ترویج اندیشه اتحاد اسلام علاوه بر تألیف کتاب و مقاله و ایراد سخنرانى به حجاز، سوریه، مصر، فلسطین و لبنان مسافرت کرد و با بزرگان اهل تسنن در این مناطق به گفتگو پرداخت (رجوع کنید به اسلام دباغ، ص ۱۹۴؛ هاشم دباغ، ج ۱، ص ۵۶ـ۹۲).

او در راه تحقق آرمانهاى خود، با حکومتهاى وقت ایران و عراق و با دولتهاى استعمارگر انگلیس و شوروى مبارزه کرد (رجوع کنید به احمدى، ص ۲۸ـ۳۰، ۳۶ـ۴۳، ۶۹ـ۷۰ و جاهاى دیگر). او در کنار مبارزات سیاسى به تحقیق و پژوهش نیز مشغول بود و حدود یکصد جلد کتاب و رساله در زمینههاى گوناگون به زبان فارسى و عربى تألیف کرد (رجوع کنید به هاشم دباغ، ج ۱، ص ۲۷ـ۳۳؛ احمدى، ص ۱۲۵ به بعد).



منابع:

(۱) علاوه بر اسناد موجود در آرشیو سازمان اسناد ملى ایران و مرکز اسناد انقلاب اسلامى؛
(۲) فریق مزهر آلفرعون، الحقائق الناصعه فى الثوره العراقیه سنه ۱۹۲۰ و نتائجها، بغداد ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۳) حسین ابوترابیان، مطبوعات ایران از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۶، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۴) على احمدى، شیخمحمد خالصىزاده: روحانیت در مصاف با انگلیس، تهران ۱۳۸۳ش؛
(۵) محمد اصغرىنژاد، محمدمهدى خالصى خصم استعمار، (تهران) ۱۳۷۳ش؛
(۶) حمید بصیرتمنش، علما و رژیم رضاشاه : نظرى بر عملکرد سیاسى ـ فرهنگى روحانیون در سالهاى ۱۳۰۵ـ۱۳۲۰ش، (تهران) ۱۳۷۶ش؛
(۷) محمدتقى بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسى ایران، تهران ۱۳۷۱ش؛
(۸) على تبریزىخیابانى، علماى معاصر، چاپ عبدالرحیم عقیقى بخشایشى، قم ۱۳۸۲ش؛
(۹) رسول جعفریان، جریانها و سازمانهاى مذهبى ـ سیاسى ایران: از روى کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزى انقلاب اسلامى، سالهاى ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۳ش؛
(۱۰) عبدالهادى حائرى، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران ۱۳۶۴ش؛
(۱۱) محمد خالصىزاده، رسائل سیاسى آیتاللّه شیخمحمد خالصىزاده، تدوین اسلام دباغ، تهران ۱۳۸۶ش؛
(۱۲) اسلام دباغ، «فقیه مصلح و مجاهد»، کیهان اندیشه، ش ۷۵ (آذر و دى ۱۳۷۶)؛
(۱۳) هاشم دباغ، صفحات مشرقه من الجهاد الدینى و السیاسى لعلماء العراق، ج ۱، تهران ۱۴۱۹؛
(۱۴) عبدالحلیم رهیمى، تاریخ الحرکه الاسلامیه فى العراق: الجذور الفکریه و الواقع التاریخى (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، بیروت ۱۹۸۵؛
(۱۵) قهرمانمیرزا سالور، روزنامه خاطرات عینالسلطنه، ج ۹، چاپ مسعود سالور و ایرج افشار، تهران ۱۳۷۹ش؛
(۱۶) محمد صدرهاشمى، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ش؛
(۱۷) ابراهیم صفائى، پنجاه خاطره از پنجاه سال، (تهران) ۱۳۷۱ش؛
(۱۸) احمد کاتب، تجربه الثوره الاسلامیه فى العراق، تهران ۱۴۰۲/۱۹۸۱؛
(۱۹) عبداللّه مستوفى، شرح زندگانى من، یا، تاریخ اجتماعى و ادارى دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۷ش؛
(۲۰) على وردى، لمحات اجتماعیّه من تاریخ العراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، چاپ افست (قم) ۱۳۷۱ش.

انشنامه جهان اسلام  جلد ۱۴ 

زندگینامه خالدبن ابى اسماعیل کوفى(قرن سوم)

خالدبن ابى اسماعیل کوفى، راوى امامى قرن سوم. نجاشى (ص ۱۵۰) او را ثقه دانسته است و متأخران نیز به تبع نجاشى او را توثیق کردهاند (براى نمونه رجوع کنید به ابنداوود حلّى، ص ۸۶؛ اردبیلى، ج ۱، ص ۲۸۹؛ مامقانى، ج ۲۵، ص ۳۵؛ قس سبزوارى، ص ۲۱۵).

علامه حلّى (ص ۱۳۸) خالدبن اسماعیل کوفى را ثقه دانسته که احتمالا لفظ «ابى» از آن ساقط شده است (براى تفصیل بیشتر در اینباره و احتمال اتحاد این دو رجوع کنید به نورى، ج ۴، ص ۳۷۸ـ۳۷۹). البته طوسى در رجال (ص ۱۹۷) فردى به نام خالدبن اسماعیلبن ایوب مخزومى را در شمار اصحاب امام صادق علیهالسلام برشمرده که مجهول است (رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۵، ص ۴۸).

برخى احتمال دادهاند که نام پدر خالد، بکربن اشعث باشد (تفرشى، ج ۲، ص ۱۸۰، پانویس ۳؛ جاپلقى بروجردى، ج ۱، ص ۴۵۰؛مامقانى، ج ۲۵، ص ۳۵، ۶۳، ۱۴۳ـ۱۴۴)، زیرا نجاشى (ص ۱۰۹) کنیه بکر را ابواسماعیل یاد کرده است. بنابراین، احتمالا خالدبن ابىاسماعیل همان خالدبن بکر ملقب به طویل است که در سند روایتى در باب وصیت نیز آمده است (رجوع کنید به کلینى، ج ۷، ص ۶۱ـ۶۲؛ ابنبابویه، ج ۴، ص ۱۶۹؛ طوسى، ۱۳۹۰، ج ۹، ص ۲۳۶).

با وجود این چون بکر پدر خالد طویل در زمان امام صادق علیهالسلام درگذشته (رجوع کنید به کلینى، همانجا)، و به تصریح نجاشى (همانجا) بکربن اشعث از امام کاظم علیهالسلام روایت کرده، اتحاد این دو منتفى است. در ضمن یکى بودن کنیه بکربن اشعث و پدر خالد احتمالى بیش نیست (شوشترى، ج ۴، ص ۹۷؛ خویى، ج ۷، ص ۱۴).

ابن بابویه به واسطه خالد از عبدالاعلى مولى آلسام، از اصحاب امام صادق علیهالسلام، روایت کرده است (رجوع کنید به ج ۴، ص ۴۴۴). صفوان بن یحیى، عبداللّه بن مسکان و جعفربن بشیر نیز از وى حدیث نقل کرده اند (اردبیلى، همانجا؛ خویى، ج ۷، ص ۱۰). طُرَیحى (ص ۶۵) و کاظمى (ص ۵۵) معیار تمایز وى از راویان مشترک با وى را روایت صفوان از او دانسته اند.

بنابراین ظاهراً لفظ ابى از سند روایت مذکور در کافى نیز افتاده است (رجوع کنید به کلینى، ج ۵، ص ۵۶۹). خالد، هم بىواسطه (رجوع کنید به طوسى، ۱۳۹۰، ج ۲، ص ۳۷۶) و هم با واسطه از امام صادق علیهالسلام روایت کرده، لذا احتمالا از اصحاب آن حضرت بوده است. همچنین خالد صاحبِ یکى از اصول شیعه است که صفوان بن یحیى آن را روایت کرده است (نجاشى، ص ۱۵۰؛ طوسى، ۱۴۲۰، ص ۱۷۴؛ قس ابنشهرآشوب، ص ۴۶؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج ۲، ص ۱۴۸). طریق شیخ طوسى به این کتاب ضعیف دانسته شده است (رجوع کنید به نورى، ج ۶، ص ۱۳۰؛ خویى، همانجا).



منابع:
 

(۱) آقابزرگ طهرانى؛
(۲) ابنبابویه، کتاب مَن لایـَحضُرُهالفقیه، چاپ علىاکبر غفارى، قم ۱۴۰۴؛
(۳) ابنداوود حلّى، کتابالرجال، چاپ محمدصادق آلبحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم (بىتا.)؛
(۴) ابنشهرآشوب، معالمالعلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛
(۵) محمدبن على اردبیلى، جامعالرواه و ازاحه الاشتباهات عنالطرق و الاسناد، قم: مکتبهالمحمدى، (بىتا.)؛
(۶) مصطفىبن حسین تفرشى، نقدالرجال، قم ۱۴۱۸؛
(۷) علىاصغربن محمدشفیع جاپلقى بروجردى، طرائف المقال فى معرفه طبقاتالرجال، چاپ مهدى رجایى، قم ۱۴۱۰؛
(۸) خویى؛
(۹) محمدباقربن محمدمؤمن سبزوارى، ذخیرهالمعاد فى شرحالارشاد، چاپ سنگى تهران ۱۲۷۳ـ۱۲۷۴، چاپ افست قم (بىتا.)؛
(۱۰) شوشترى؛
(۱۱) فخرالدینبن محمد طریحى، جامعالمقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحى، تهران ?( ۱۳۷۴)؛
(۱۲) محمدبن حسن طوسى، تهذیبالاحکام، چاپ حسن موسوى خرسان، تهران ۱۳۹۰؛
(۱۳) همو، رجالالطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۴) همو، فهرست کتبالشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائى، قم ۱۴۲۰؛
(۱۵) حسنبن یوسف علامه حلّى، خلاصه الاقوال فى معرفه الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، (قم) ۱۴۱۷؛
(۱۶) محمدامینبن محمدعلى کاظمى، هدایهالمحدثین الى طریقه المحمدین، چاپ مهدى رجایى، قم ۱۴۰۵؛
(۱۷) کلینى؛
(۱۸) عبداللّه مامقانى، تنقیح المقال فى علمالرجال، چاپ محیىالدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ؛
(۱۹) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشیعهالمشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷؛
(۲۰) حسینبن محمدتقى نورى، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰٫

دانشنامه جهان اسلام جلد  ۱۴ 

زندگینامه آیت الله مهدى خالصى(متوفی۱۳۰۴ش)

 عالم مبارز امامى قرن چهاردهم. نام او محمدمهدى نیز ذکر شده است (میرحامد حسین، ج ۱، ص ۱۶۳؛ حسین على محفوظ، ص ۹۰). پدرش حسین (متوفى ۱۳۱۲) و جدش عبدالعزیز (متوفى ۱۲۸۶) از عالمان کاظمین و خالص (شهرى در شرق بغداد) بودند (رجوع کنید به امین، ج۱۰، ص ۱۵۷؛ صفى پورى، ذیل «خلص»).

اساتید

مهدى در ۱۲۷۶ در کَرْخ، از توابع کاظمین، به دنیا آمد. علوم دینى را در کاظمین، نجف و سامرا نزد پدرش و عالمانى چون عباس جَصّانى (متوفى ۱۳۰۶)، محمدحسین کاظمى (متوفى ۱۳۰۸)، میرزا حبیباللّه رشتى* (متوفى ۱۳۱۲)، میرزا محمدحسن شیرازى (متوفى ۱۳۱۲) و آخوند ملامحمدکاظم خراسانى* (متوفى ۱۳۲۹) فراگرفت (حرزالدین، ج ۳، ص ۱۴۷؛ امین، همانجا؛ موسوى اصفهانى، ج ۲، ص ۱۲۳ـ۱۲۴؛ کفائى، ص ۱۳۹).

او در کاظمین به تدریس فقه و اصول و کلام پرداخت و سالها بعد به مرجعیت و شهرت رسید (رجوع کنید به حرزالدین، ج ۳، ص ۱۴۸). خالصى در کاظمین مدرسهاى دینى با نام مدرسهالزهراء تأسیس کرد و براى تدریس، از عالمانى مانند شیخ حسین رشتى (متوفى ۱۳۴۸) دعوت کرد (همانجا؛ موسوى اصفهانى، ج ۲، ص ۱۲۵). در منابع از شاگردان او نامى برده نشده است.

خالصى در جنگ جهانى اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸) همگام با مرجع بزرگ شیعه، میرزا محمدتقى شیرازى* (متوفى ۱۳۳۸)، و شمارى دیگر از علما، برضد انگلیسیها فتواى جهاد صادر کرد (یاسرى، ص ۹؛امین، همانجا). او در ۱۳۳۷ در پى دعوت میرزاى شیرازى براى مشاوره درباره نهضت مبارزه با استعمار به کربلا عزیمت کرد. در ۱۳۳۸، به درخواست سید ابوالقاسم کاشانى* به بهانه نظارت بر امور زوّار، که از کاظمین به کربلا مىرفتند، به کاظمین رفت. سپس از آنجا به بغداد رفت و رهبرى انقلاب ضد استعمارى مردم عراق را برعهده گرفت (وردى، ج ۵، قسم ۱، ص ۶۲؛آلفرعون، ص ۱۴۲ـ۱۴۳؛صادقى تهرانى، ص ۴۱).

فتواى او مبنى بر وجوب بذل مال در راه جهاد و وجوب مصادره اموال تخطىکنندگان از پرداخت آن، مخالفتهایى را در پىداشت، زیرا برخى آن را مُهر تأییدى بر عمل ترکهاى عثمانى مىدانستند که به نام وظیفه دوران جنگ، به مصادره اموال مردم مىپرداختند (وردى، ج ۴، ص ۱۳۰).

خالصى براى صدور فتوایى مشترک از جانب علماى کاظمین درباره جهاد در برابر استعمارگران تلاش کرد، ولى به نتیجهاى نرسید و به شیوه پیشین خود (یعنى مبارزه مسلحانه برضد انگلیس) ادامه داد (همانجا؛گلشن ابرار، ج ۱، ص ۵۰۱). وى با همراهى فرزندش محمد (متوفى ۱۳۸۳؛رجوع کنید به خالصىزاده*، محمد) و برخى دیگر، رهبرى جناح چپ جنگ را در منطقه بصره (به مرکزیت حویزه) برعهده گرفت (حرزالدین، همانجا؛علوى، ص ۶۷؛نفیسى، ص ۸۶). پس از ناکامى مجاهدان عراقى و در پى موافقت بریتانیا با استقلال عراق و تشکیل حکومت ملى، خالصى به بغداد بازگشت و در سخنرانیهاى خود به تحلیل و افشاى توطئههاى سیاسى پرداخت (حرزالدین، همانجا؛غروى، ج ۲، ص ۴۸۶؛صادقى تهرانى، ص ۹۵؛میربصرى، ص ۲۶۶).

خالصى در ۱۳۳۹ پس از درگذشت شیخ الشریعه اصفهانى، از مراجع تقلید شیعیان شد (آلفرعون، ص ۵۱۲ـ ۵۱۳؛وردى، ج ۶، قسم ۱،ص ۴۳) و پذیرفتن مناصب حکومتى را حرام دانست. او در همان سال پس از تشکیل حکومت مستقل در عراق، با امیرفیصل، حاکم عراق (متوفى ۱۳۵۲)، بیعت کرد؛مشروط بر اینکه استقلال عراق را حفظ کند و آن را از سلطه بیگانگان دور نگهدارد و به تأسیس مجلس نمایندگان پایبند باشد (لانگریگ، ج ۱، ص ۲۱۷؛آلفرعون، ص ۵۱۶، ۵۳۲؛وردى، ج ۶، قسم ۱، ص ۱۱۰؛عبدالرزاق حسنى، ۱۳۸۴، ص ۲۸۰ـ۲۸۱). خالصى در ۱۳۴۰ ریاست کنفرانس کربلا را برعهده گرفت که در آن، حمله وهابیان به عراق محکوم شد (عبدالرزاق حسنى، ۱۳۸۰ـ۱۳۸۸، ج ۱، ص ۵۹، ۶۹ـ۷۰؛نیز رجوع کنید به رهیمى، ص ۲۴۵ـ۲۴۷).

خالصى پس از پای بند نماندن فیصل به شروط بیعتنامه و انعقاد معاهده با انگلستان در ۱۳۴۰/۱۹۲۲، که در آن مفهوم قیمومت گنجانده شده بود (لانگریگ، ج ۱، ص ۲۲۹، ۲۳۱؛نیز رجوع کنید به بزّاز، ص ۱۴۸ـ۱۵۰)، بیعت مردم عراق با فیصل را ملغا اعلام کرد (وردى، ج ۶، قسم ۱، ص ۱۷۶؛رهیمى، ص ۲۵۵ـ ۲۶۱). هنگامى که دولت درصدد تشکیل مجلس نمایندگان برآمد تا معاهده مزبور را رسمى کند، تعدادى از علماى بزرگ از جمله خالصى، فتاوایى شدیداللحن در تحریم انتخابات صادر کردند (لانگریک، ج ۱، ص ۲۳۶،پانویس ۱۹؛وردى، ج ۶، قسم ۱، ص ۲۰۳؛سلیم حسنى، ص ۳۹؛رهیمى، ص۲۶۰). آنان در این فتواها خواستار لغو نظام استعمارى، خروج مستشاران انگلیسى، بازگشت تبعیدشدگان، آزادى بیان و اجازه تأسیس احزاب سیاسى شدند (منتشاشویلى، ص ۲۳۴؛
رهیمى، همانجا).

به گفته محمدرضا طبسى (ص ۶۵ـ۶۶)، خالصى با آنکه مجلس وقت عراق را فرمایشى مىدانست، حضور نمایندگانى از شیعیان را در مجلس و دولت لازم مىشمرد. او در پى تهدید مرزهاى شمالى عراق از سوى ترکیه، فتوایى مبنى بر تحریم دفاع از عراق در مقابل ترکیه صادر کرد (لانگریگ، ج ۱، ص ۲۳۲؛وردى، ج ۶، قسم ۱، ص ۲۱۳ـ۲۱۴؛سلیم حسنى، ص ۳۸؛رهیمى، ص ۲۶۷). در ۱۳۲۰ش، بهرغم تلاش ملک فیصل براى متقاعد ساختن خالصى به تغییر دادن فتواى پیشینش، او بار دیگر به تحریم انتخابات فتوا داد (وردى، ج ۶، قسم ۱، ص ۲۱۶ـ۲۱۷) و در کاظمین تظاهراتى برضد فیصل بر پا ساخت. سرانجام خالصى و فرزندانش حسن و على، نوه برادرش علىنقى خالصى و یکى از یارانش به نام سلمان قطیفى دستگیر و به بصره تبعید شدند (وردى، ج ۶، قسم ۱، ص ۲۱۸ـ۲۲۱،۲۲۴ـ۲۲۷؛عبدالرزاق حسنى، ۱۳۸۰ـ۱۳۸۸، ج ۱، ص ۱۳۱؛رهیمى، ص ۲۷۲).

تبعید خالصى اعتراض مردم را در شهرهاى مختلف از جمله بغداد، نجف و کاظمین در پىداشت (رجوع کنید به وردى، ج ۶، قسم ۱، ص ۲۲۷ـ۲۲۸). سپس او و همراهانش به جدّه تبعید شدند (حبیبآبادى، ج ۶، ص ۲۱۴۷). در ۱۳۲۰ش، به درخواست دولت ایران، خالصى پس از انجامدادن مراسم حج راهى ایران شد (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۳، ص ۱۱۶۰؛موسوى اصفهانى، ج ۲، ص ۱۲۳؛
عبدالرزاق حسنى، ۱۳۸۰ـ ۱۳۸۸، ج ۱، ص ۱۳۴).

در مراسم استقبال مردم بوشهر، او هدف ترور نافرجام مردى انگلیسى قرار گرفت. سپس به شیراز و اصفهان رفت و براى ملاقات با سید ابوالحسن اصفهانى* (متوفى ۱۳۲۵ش/۱۳۶۵) و میرزا محمدحسین نائینى* (متوفى ۱۳۱۵ش/۱۳۵۵) که به حمایت از او عراق را ترک کرده بودند، راهى قم شد. خالصى در ۱۳۲۱ش با علماى یادشده درباره چگونگى ادامه مبارزه اختلافنظر پیدا کرد و به مشهد رفت (وردى، ج ۶، قسم ۱، ص ۲۴۵ـ۲۴۸؛موسوى اصفهانى، همانجا). برخى، سبب رفتن وى را به مشهد، درخواست دولت ایران پس از پخش شایعهاى در جراید اروپایى مبنى بر نقش خالصى در تحریک به قتل ایمبرى (کنسول ایالات متحده امریکا در تهران) دانستهاند (براى نمونه رجوع کنید به قزوینى، ص ۴۱).

خالصى در مشهد حزبى با نام «جمعیه استخلاص الحرمین الشریفین و بینالنهرین» تأسیس کرد و از مسلمانان کشورهاى اسلامى خواست که با پیوستن به آن، اماکن مقدس حجاز و عراق را از وجود کافران پاک کنند. او که پیشتر در سفرش به قم فتوا داده بود دولت ایران مىتواند زکات و خمس را براى نیروهاى مسلح مسئولِ حفاظت از مرزها صرف کند، در خراسان فتوا به جواز استفاده از اموال موقوفه امام رضا علیهالسلام براى رفع نیازهاى مالى دولت داد.

این دو فتوا همراه با فتواى وى مبنى بر جایزنبودن برگزارى جشن عید نوروز در آن سال به دلیل اشغال سرزمینهاى مقدس مسلمانان به دست دشمنان، مخالفتهاى برخى از رجال دینى را در پىداشت. حتى شایع کردند که او بهائى است، زیرا عید نوروز در آن سال مصادف با سالگرد مرگ عباسافندى، یکى از سران بهائیان، بود. از اینرو، چندین تظاهرات در موافقت و مخالفت با خالصى برگزار شد. سرانجام او که به دلیل اهانتهاى مختلف، سخت آزردهخاطر شده بود، تصمیم گرفت به تهران برود، اما پس از ابراز ندامت و اصرار مردم مشهد، همانجا ماند (وردى، ج ۶، قسم ۱، ص ۲۴۸ـ۲۵۱).

رحلت

خالصى را مردى زاهد، آراسته به اخلاق نیکو، کمحرف و اغلب اوقات متبسم وصف کردهاند (براى نمونه رجوع کنید به موسوى اصفهانى، ج ۲، ص ۱۲۴). او در ۱۶ فروردین ۱۳۰۴ از دنیا رفت (همان، ج ۲، ص ۱۲۵؛غروى، ج ۲، ص ۴۸۶) و در دارالحفاظ، نزدیک مرقد امام رضا علیهالسلام، به خاک سپرده شد (حرزالدین، ج ۳، ص ۱۵۰؛امین، ج۱۰، ص ۱۵۷).

آثار

آثار مهم مهدى خالصى عبارتاند از:

عَناوینالاصول یا العَناوین (بغداد ۱۳۴۲)؛

حاشیه بر کفایه الاصول آخوند خراسانى (بغداد ۱۳۲۸)، که اولین حاشیه چاپشده بر کفایه به شمار مى رود؛

مختصر الرسائل العملیّه و الاصولالدینیه، که بخش اول آن در ۱۳۴۳ در مشهد چاپ شده است (بروکلمان، >ذیل<، ج ۲، ص ۸۳۹؛آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱۵، ص ۳۵۰، ج ۲۰، ص ۱۹۷؛فضلى، ص ۲۴، ۴۰)؛

القواعدالفقهیه (چاپ اول: خراسان ۱۳۴۳)؛

الدَّرارى اللامِعات فى شرح القَطَرات و الشَذَرات (بغداد ۱۳۳۱)، که حاشیهاى است بر کتاب الطهاره والوقف و الرضاع اثر آخوند خراسانى؛

رساله عملیه او با نامِ الشَّریعهُ السَمحاء فى احکام سیّدِالاَنْبیاء (بغداد ۱۳۳۹)؛

رساله فقهىِ (اثبات) تَداخلُ الاَغسال (بغداد ۱۳۴۲)؛

الوَجیزَه فى المواریث (بغداد ۱۳۴۱)؛

المتنجِّس الجافّ لایُنجِّس؛

رساله الحِسام البَتّار فى جهاد الکُفّار که در جریده صَدَىالاسلام بغداد چاپ شد (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۸۷، ج ۴، ص ۱۷، ج ۱۴، ص ۱۸۶، ج ۱۷، ص ۱۸۸، ج ۲۵، ص ۵۲؛عواد، ج ۳، ص ۲۵۰؛موسوى اصفهانى، ج ۲، ص ۱۲۴ـ۱۲۵؛حرزالدین، ج ۳، ص ۱۴۹ـ۱۵۰؛فیاض، ص ۱۵۱)؛

اثر کلامىِ بیان تصحیف المِنحه الالهیه عن النَفثه الشیطانیه، ردّیهاى بر ترجمه عربى ملخصِ شهابالدین محمود آلوسى (متوفى ۱۲۷۰) از کتاب تحفه اثناعشریه، تألیف عبدالعزیز دهلوى (متوفى ۱۲۳۹) در رد عقاید شیعه امامیه (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۱۷۷)؛
حاشیه اى بر الالفیه شهید ثانى (بغداد ۱۳۴۱)؛
و اشعارى در ادبیات عرب (عواد، همانجا؛حبیب آبادى، ج ۶، ص ۲۱۴۶ـ۲۱۴۷؛امین، ج ۱۰، ص ۱۵۷).

همچنین برخى آثار و آراى فقهى او نقد شده اند (از جمله رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۸۷، ج ۵، ص ۱۹۴، ج ۱۵، ص ۲۳۸).

راضى و محمدصادق از جمله برادران خالصى بودند. راضى در ۱۲۷۴ در کاظمین به دنیا آمد، همراه با پدر و برادرانش به نجف رفت و پس از فراگیرى ادبیات عرب، فقه و اصول به کاظمین بازگشت، اما بعد از درگذشت عباس جَصّانى، استادش در کاظمین، مجددآ به نجف بازگشت و نزد محمدحسین کاظمى و میرزا حبیباللّه رشتى فقه و اصول خواند. سپس در درس میرزاى شیرازى در سامرا حاضر شد و پس از فوت او به کاظمین بازگشت و به نشر احکام و تدریس و اقامه نماز جماعت پرداخت (امین، ج ۶، ص ۴۴۴؛
آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۲، ص ۷۱۷ـ۷۱۸).

راضى خالصى، عالمى مشهور در عراق بود و تبحر او را در علوم عقلى و نقلى، فصاحت لسان و بلاغت کلام و نیز حافظه قوىاش را ستودهاند (براى نمونه رجوع کنید به موسوى اصفهانى، ج ۲، ص ۱۲۶ـ۱۲۷). عبدالحسین بغدادى (متوفى ۱۳۲۵ش/ ۱۳۶۵)، عیسى اَعرجى، مهدى جَرقومى (متوفى ۱۳۳۹)، عبدالحسین و على (فرزندان محمدتقى تسترى کاظمى) از شاگردان وى بودند (امین، ج ۶، ص ۴۴۵). راضى در ۱۳۴۷ در کاظمین از دنیا رفت و همانجا به خاک سپرده شد. فرزند وى، مرتضى، پس از وى عهدهدار اقامه جماعت گردید (موسوى اصفهانى، ج ۲، ص ۱۲۷ـ۱۲۸).

برخى از آثار راضى خالصى عبارتاند از:

شرح معالم الاصول حسنبن زینالدین عاملى، حاشیه بر قوانینالاصول ابوالقاسم قمى، حاشیه بر الرسائل شیخ انصارى؛
رساله هاى متعدد فقهى؛
و منظومهاى در فقه (رجوع کنید به امین، همانجا).

محمدصادق خالصى نیز از علما و ائمه جماعت کاظمین بود. نورالدین بن حامد واعظى (متوفى ۱۳۹۱) از شاگردان وى بود. او در ۱۳۴۱ در کاظمین از دنیا رفت و همانجا مدفون شد (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۴، قسم ۲، ص ۸۶۸؛
حسینى اشکورى، ج ۲، ص ۸۵۵).



منابع:

(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، چاپ علىنقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلامالشیعه: نقباء البشر فى القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴؛
(۳) فریق مزهر آلفرعون، الحقائق الناصعه فى الثوره العراقیه سنه ۱۹۲۰ و نتائجها، بغداد ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۴) امین؛
(۵) عبدالرحمان بزّاز، العراق من الاحتلال حتى الاستقلال، بغداد ۱۹۶۷؛
(۶) محمدعلى حبیبآبادى، مکارم الآثار، ج ۶، اصفهان ۱۳۶۴ش؛
(۷) محمد حرزالدین، معارف الرجال فى تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵؛
(۸) سلیم حسنى، رؤساء العراق : ۱۹۲۰ـ۱۹۵۸ه ، دراسه فى اتجاهات الحکم، لندن ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
(۹) عبدالرزاق حسنى، تاریخ الوزارات العراقیه، صیدا۱۳۸۰ـ۱۳۸۸؛
(۱۰) همو، الثوره العراقیه الکبرى، (لبنان ? ۱۳۸۴)؛
(۱۱) حسین على محفوظ، «البیوتات العلمیه»، در موسوعهالعتبات المقدسه، تألیف جعفر خلیلى، ج۱۰، جزء۳، بیروت: مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۱۲) احمد حسینى اشکورى، تراجم الرجال، قم ۱۴۱۴؛
(۱۳) عبدالحلیم رهیمى، تاریخ الحرکه الاسلامیه فى العراق: الجذور الفکریه و الواقع التاریخى (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، بیروت ۱۹۸۵؛
(۱۴) محمد صادقىتهرانى، نگاهى به تاریخ انقلاب اسلامى ۱۹۲۰ عراق و نقش علماى مجاهد اسلام، قم : دارالفکر، (بىتا.)؛
(۱۵) عبدالرحیمبن عبدالکریم صفىپورى، منتهىالارب فى لغه العرب، چاپ سنگى تهران ۱۲۹۷ـ۱۲۹۸، چاپ افست ۱۳۷۷؛
(۱۶) محمدرضا طبسى، «مصاحبه با آیتاللّه حاجشیخ محمدرضا طبسى»، حوزه، سال ۶، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۶۸)؛
(۱۷) حسن علوى، الشیعه و الدوله القومیه فى العراق: ۱۹۱۴ـ ۱۹۹۰، قم: دارالثقافه للطباعه و النشر، (بىتا.)؛
(۱۸) کورکیس عواد، معجمالمؤلفین العراقیین فى القرنین التاسع عشر و العشرین، بغداد ۱۹۶۹؛
(۱۹) محمد غروى، مع علماءالنجف الاشرف، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛
(۲۰) عبدالهادى فضلى، دروس فى اصول فقه الامامیه، (بیروت) ۱۴۲۰؛
(۲۱) عبداللّه فیاض، الثوره العراقیه الکبرى سنه ۱۹۲۰، بغداد ۱۹۷۵؛
(۲۲) محمد قزوینى، «وفیات معاصرین»، یادگار، سال ۳، ش ۵ (دى ۱۳۲۵)؛
(۲۳) عبدالحسین مجید کفائى، مرگى در نور: زندگانى آخوند خراسانى، تهران ۱۳۵۹ش؛
(۲۴) گلشن ابرار: خلاصهاى از زندگى اسوههاى علم و عمل از ثقهالاسلام کلینى تا آیهاللّه خامنهاى، تهیه و تدوین جمعى از پژوهشگران حوزه علمیه قم، قم: معروف، ۱۳۷۹ش؛
(۲۵) استیون همزلى لانگریگ، العراق الحدیث: من سنه ۱۹۰۰ الى سنه ۱۹۵۰، تاریخ سیاسى، اجتماعى، و اقتصادى، ترجمه و تعلیق سلیم طه تکریتى، بغداد ۱۹۸۸؛
(۲۶) آلبرت منتشاشویلى، العراق فى سنوات الانتداب البریطانى، ترجمه هاشم صالح تکریکى، بغداد ۱۹۷۸؛
(۲۷) محمدمهدى موسوى اصفهانى، احسن الودیعه فى تراجم اشهر مشاهیر مجتهدى الشیعه، او، تتمیم روضات الجنات، بغداد ?( ۱۳۴۸)؛
(۲۸) میربصرى، اعلام السیاسه فى العراق الحدیث، لندن ۱۹۸۷؛
(۲۹) میرحامد حسین، خلاصه عبقات الانوار فى امامه الائمه الاطهار، بقلم على حسینى میلانى، قم ۱۴۰۴ـ۱۴۰۸؛
(۳۰) عبداللّه فهد نفیسى، دور الشیعه فى تطور العراق السیاسى الحدیث، بیروت ۱۴۰۵؛
(۳۱) على وردى، لمحات اجتماعیّه من تاریخالعراق الحدیث، بغداد ۱۹۶۹ـ۱۹۷۹، چاپ افست (قم )۱۳۷۱ش؛
(۳۲) عبدالشهید یاسرى، البطوله فى ثوره العشرین، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶؛

(۳۳) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litterature, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942.

دانشنامه جهان اسلام  جلد  ۱۴ 

زندگینامه حسین خالع(متوفی۴۲۲ه ق)

 حسین بن محمد، نحوى، لغوى و شاعر قرن چهارم و پنجم هجرى. کنیه اش ابوعبداللّه و مشهور به خالع است (خطیب بغدادى، ج ۸، ص ۶۷۸؛ سمعانى، ج ۲، ص ۳۱۲). در بین مآخذ فقط بغدادى در هدیه العارفین (ج ۱، ستون ۳۰۶) او را خالعى معرفى کرده است.

وى در آغاز جمادىالاولى ۳۳۰ در رافقه از شهرهاى کرانه فرات به دنیا آمد و بعدها به بغداد رفت و در بخش شرقى آن ساکن شد (خطیب بغدادى، ج ۸، ص ۶۷۹؛ سمعانى، همانجا). برخى منابع او را از نسل معاویه بن ابوسفیان معرفى کرده اند (رجوع کنید به یاقوت حموى، ج ۳، ص ۱۱۴۶؛سیوطى، ج ۱، ص ۵۳۸).

او از ابوسعید سیرافى* و ابوعلى فارسى* نحو آموخت. خالع از غلام ثعلب* ابوالقاسم سلیمان بن احمد طبرانى و دیگران روایت کرده است و خطیب بغدادى و ابوالفتح مصرى از او روایت کرده اند (رجوع کنید به خطیب بغدادى؛سیوطى، همانجاها؛نیز رجوع کنید به امین، ج ۶، ص ۱۴۵). در مآخذ اهل سنّت درباره مذهب خالع سخنى به میان نیامده است اما او را به دروغگویى توصیف کردهاند (براى نمونه رجوع کنید به ذهبى، ج ۲، ص ۵۴۷؛ابنحجر عسقلانى، ج ۲، ص ۳۱۰) حال آنکه سیدمحسن امین، از مؤلفان شیعه (همانجا)، کذاب بودن او را نپذیرفته است.

نجاشى (ص۷۰) که معاصر خالع بوده است، او را بسیار مختصر و با عنوان ادیب و شاعر معرفى مى کند. از این امر چنین استنباط مىشود که نجاشى او را شیعه مىدانسته است. شیخ طوسى، معاصر دیگر خالع، از او و آثارش نامى نبرده است که شاید به دلیل اثبات نشدن تشیع خالد باشد (رجوع کنید به شوشترى، ج ۳، ص ۵۲۰).

کتابهاى رجالى شیعه که در سده چهاردهم تألیف شده است، همان سخنان نجاشى را درباره خالع آورده اند (براى نمونه رجوع کنید به مامقانى، ج ۲۲، ص ۴۲۳ـ۴۲۴؛خویى، ج ۶، ص ۷۴). سیدمحسن امین (همانجا) او را به صراحت شیعه مى داند و معتقد است اینکه خالع از نسل معاویه است با شیعه بودنش مغایرتى ندارد.

رحلت

اغلب منابع درگذشت وى را ۴۲۲ ذکر کرده اند (براى نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۸، ص ۶۸۰؛سمعانى، ج ۲، ص ۳۱۳؛ابن حجر عسقلانى، ج ۲، ص ۳۱۱)، اما ابنجوزى (ج ۱۵، ص ۲۱۰) ۴۲۱ را سال درگذشت وى مى داند.

آثار

در هیچیک از مآخذ دیوان شعرى به خالع نسبت داده نشده است. یاقوت حموى در معجم الادباء (ج ۳، ص ۱۱۴۷) فقط شانزده بیت از او را نقل کرده است که موضوع آن گفتگوى با معشوق، وصف شب و نکات اخلاقى است. این ابیات در منابع بعدى هم تکرار شده است (براى نمونه رجوع کنید به امین، همانجا؛شوشترى، ج ۳، ص ۲۱).

خطیب بغدادى که از معاصران خالع است، نامى از تألیفات وى نمى برد، اما نجاشى (همانجا) تألیف سه کتابِ صنعه الشعر، المداراه و امثالالعامه را به او نسبت مى دهد. یاقوت حموى (همانجا) و سیوطى (همانجا) صنعهالشعر را به صورت صناعهالشعر، و امثالالعامه را به شکل الامثال ذکر مىکنند و تألیفات دیگرى نظیر شرح شعر ابىتمام، الادویه و الجبال و الرسال، و تخیلاتالعرب را نیز به او نسبت مىدهند که مؤلفان متأخر هم با تفاوتهایى آنها را ذکر کرده اند (براى نمونه رجوع کنید به امین، همانجا؛آقابزرگ طهرانى، ج ۲، ص ۳۴۶، ۴۷۳، ج ۴، ص ۱۵، ج ۱۳، ص ۳۳۵، ج ۱۵، ص ۹۱). کتاب المداراه نیز در منابع متأخر به صورت الدارات (رجوع کنید به امین، همانجا) و الزّیارات (قهپائى، ج ۲، ص ۱۹۵) آمده است.

موضوع کتاب صنعه الشعر (صناعهالشعر) عروض و قافیه است (آقابزرگ طهرانى، ج ۱۵، ص ۹۱).

از میان کتابهاى او تخیلات العرب در قرن هفتم موجود بوده است و ابن ابى الحدید (ج ۱۹، ص ۳۸۸) از آن با نام آراءالعرب و ادیانها، مطالبى را نقل مى کند (نیز رجوع کنید به امین، همانجا).

مؤلفان فهرستهاى کتابهاى چاپى، نامى از خالع و آثار او نبردهاند و به نظر مىرسد که هیچیک از آثار او تاکنون به چاپ نرسیده است.



منابع:

(۱) آقابزرگ طهرانى؛
(۲) ابن ابى الحدید، شرح نهجالبلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۳) ابنجوزى، المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۴) ابنحجر عسقلانى، لسانالمیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛
(۵) امین؛
(۶) اسماعیل بغدادى، هدیهالعارفین، ج ۱، در حاجىخلیفه، ج ۵؛
(۷) خطیب بغدادى؛
(۸) خویى؛
(۹) محمدبن احمد ذهبى، میزانالاعتدال فى نقد الرجال، چاپ علىمحمد بجاوى، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت (بىتا.)؛
(۱۰) سمعانى؛
(۱۱) عبدالرحمانبن ابىبکر سیوطى، بغیه الوعاه فى طبقات اللغویین و النحاه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴؛
(۱۲) شوشترى؛
(۱۳) عنایه اللّه قهپائى، مجمعالرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانى، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم (بىتا.)؛
(۱۴) عبداللّه مامقانى، تنقیح المقال فى علم الرجال، چاپ محیىالدین مامقانى، قم ۱۴۲۳ـ؛
(۱۵) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشیعه المشتهر ب رجالالنجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷؛
(۱۶) یاقوت حموى، معجمالادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳٫

 دانشنامه جهان اسلام جلد  ۱۴ 

زندگینامه میرزا فضل‌اللّه خاورى شیرازى(مؤلف تاریخ ذوالقرنین)

 میرزا فضل‌اللّه، مورخ و شاعر دورۀ قاجار و مؤلف تاریخ ذوالقرنین. وى در دهۀ ۱۱۹۰ در شیراز به دنیا آمد. پدرش میرزا عبدالنبى شریفی‌حسینى و مادرش، دختر آقامحمدهاشم ذهبى و نوۀ دخترى سید قطب‌الدین (از عرفاى فرقۀ ذهبیه) بود (فسایى حسینى، ج ۲، ص ۹۴۵؛ دیوان بیگى، ج ۱، ص ۵۳۵).

هنگامى که حسینعلى میرزا فرمانفرما، پسر فتحعلى شاه، در ۱۲۱۴ حاکم فارس شد، خاورى شیرازى به عنوان ندیم مخصوص وى همراه او شد (دیوان بیگى، ج ۱، ص ۵۳۶). خاورى در ۱۲۱۹ برای بازپس‌گیرى املاک موروثی‌اش به تهران رفت و با میرزا محمدشفیع، صدراعظم وقت، ملاقات کرد. صدراعظم او را به شاه معرفى نمود و از آن هنگام تا فوت صدراعظم (۱۲۳۴)، خاورى در تهران دبیر رسائل و منشى دیوان صدارت بود (خاورى شیرازى، ۱۳۸۰ش، ج ۱، ص ۶؛ رجوع کنید به دیوان‌بیگى، همانجا، که مدت اقامت او را در تهران تا ۱۲۳۴، پانزده سال دانسته است؛ قس زرگری‌نژاد، ۱۳۷۷ش، ص :۳ ده سال).

پس از فوت میرزا محمدشفیع، خاورى شیرازى به عنوان وزیر محمودمیرزا، پسر فتحعلی‌شاه، به نهاوند رفت. این مأموریت مورد رضایت خاورى نبود و ظاهرآ به اصرار شاه آن را پذیرفته بود (رجوع کنید به خاورى شیرازى، ج ۱، ص ۷). محمودمیرزا در ۱۲۴۱ به حکومت لرستان گمارده شد. خاورى اشاره کرده است که محمودمیرزا دوبار به جان او سوء قصد نمود (همان، ج ۲، ص ۹۸۷).

پس از محمودمیرزا، برادرش همایون‌میرزا، حاکم نهاوند شد. او نیز همچون محمودمیرزا با مردم بد سلوک بود. در زمان حکومت او، اموال خاورى را غضب کردند و خودش را نیز هفت ماه در قلعۀ روئین‌دز ــکه محمودمیرزا آن را ساخته بودــ حبس کردند (همان، ج ۲، ص ۶۹۸)، زیرا محمودمیرزا و همایون‌میرزا با شیخعلی‌میرزا، برادر ناتنى آنان و حاکم ملایر، اختلاف داشتند و چون خاورى با محمدحسن شیرازى، وزیر شیخعلی‌میرزا، نسبت فامیلى داشت، خاورى متهم به همراهى با حاکم ملایر شد (همانجا؛ اعتضادالسلطنه، ص ۲۰۹؛ زرگری‌نژاد، ۱۳۷۷ش، ص ۴).

خاورى پس از هفت ماه موفق به فرار شد و به قریۀ آورزمان ملایر، در دو فرسخى نهاوند، پناه برد. سپس با خانواده‌اش به قریه چوبینِ (دولت‌آباد کنونى) ملایر و مقر شیخعلى میرزا رفت و حدود دوازده روز در خانۀ محمدحسن شیرازى اقامت کرد. سپس، شیخعلى میرزا او و خانواده‌اش را با سکه‌هاى طلا و نقره و اسب و استر و غیره به سلطان‌آباد کزّاز (اراک کنونى) و خدمت غلامحسین‌خان سپهدار، داماد شاه، فرستاد. پس از آن در جمادی‌الاولى ۱۲۴۴، خاورى به قم رفت و موفق به دیدار شاه که به آن شهر رفته بود، شد (رجوع کنید به خاورى شیرازى، ج ۲، ص ۶۹۷ـ۶۹۹).

پس از آن، خاورى بار دیگر به تهران بازگشت و منصب ملفوفه‌نگارى (نگارش فرمان شاه با مهر کوچک و بدون ثبت) را به عهده گرفت (همان، ج ۲، ص ۷۰۰). ظاهرآ خاورى پیش از آن نیز چنین شغلى داشته است (همانجا). خاورى تا ۱۲۵۱ این شغل را داشت و پس از آن، تنها اطلاع از وى مربوط به سال ۱۲۵۴ است که مشغول تألیف تذکره خاورى بود (خاورى شیرازى، ۱۳۷۹ش، ص ۱۳۵؛ رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، ج ۹، بخش اول، ص ۲۸۸، که ذکر کرده است خاورى شیرازى تا ۱۲۶۳ زنده بوده است).

رحلت

تاریخ فوت خاورى در منابع ذکر نشده و تنها در فهرست نسخه‌هاى خطى کتابخانه ملى ملک (افشار، دانش‌پژوه، ج ۲، ص ۳۸۶ مکرر) تاریخ فوت او ۱۲۶۶ آمده است. وى در شیراز فوت کرد و در همانجا نیز دفن شد (خاورى شیرازى، مقدمه افشارفر، ج ۱، ص سی‌وپنج).

آثار

خاورى شیرازى آثارى از خود به جاى گذاشته است که مهم‌ترین آنها، تاریخ ذوالقرنین، مشتمل بر دو جلد و یک خاتمه است. جلد اول «نامه خاقان» و جلد دوم «رساله صاحبقرانى» نام دارد. جلد اول حاوى شرح اصل و نسب و طایفه قاجار و حوادث ۱۲۱۲ تا ۱۲۴۲ است. جلد دوم از وقایع ۱۲۴۲ آغاز و به مرگ فتحعلی‌شاه و جلوس محمدشاه (۱۲۵۰) و وقایع ۱۲۵۱ پایان می‌یابد (همان، ج ۱، ص ۹). خاتمه کتاب نیز به نام «خاتمه روزنامچه همایون» شامل اخلاق و صفات فتحعلى شاه، ذکر زنان و رامشگران، فرزندان و بستگان وى است.

خاورى در آوردن خاتمه از محمدصادق وقایع‌نگار مروزى تقلید کرده است. هدایت و سپهر با اندک تفاوتى، این قسمت کتاب تاریخ ذوالقرنین را در انتهاى کتابهاى خود آورده‌اند (زرگری‌نژاد، همانجا). خاورى این کتاب را به درخواست فتحعلى شاه نوشت. پیش از وى، محمدصادق وقایع‌نگار مروزى در تاریخ جهان‌آرا و میرزا محمدرضى تبریزى در زینت‌التواریخ به ثبت وقایع سلطنت فتحعلى شاه مبادرت کرده بودند.

با اینکه تاریخ جهان‌آرا شامل حوادث ۳۶ سال سلطنت فتحعلى شاه است، نثر پیچیده و نیز اختصار وقایع و حتى افتادگى بسیارى از رویدادها در تاریخ جهان‌آرا سبب شد تا شاه از خاورى شیرازى بخواهد که کتابى در تاریخ قاجار، با انشایى ساده و عباراتى به دور از تکلف بنویسد (زرگری‌نژاد، همانجا؛همو، ۱۳۸۰ش، ص ۲۱۹). زینت‌التواریخ نیز تنها ده سال از حوادث سلطنت فتحعلى شاه را در برداشت (خاورى شیرازى، ج ۱، ص ۸).

تاریخ ذوالقرنین از کامل‌ترین منابع صدر قاجار محسوب می‌شود. به لحاظ ساده‌نویسى و درج غالب رویدادهاى دوره فتحعلی‌شاه، هیچ اثرى به پاى آن نمی‌رسد. تقریبآ تمام مورخان بعد از خاورى در دورۀ قاجار، شیوۀ نگارش او را در پیراستگى کلام از صنایع لفظى و معنوىِ آزار دهنده مورد استفاده قرار داده‌اند.

این کتاب منبع اصلى تاریخ‌نویسان دورۀ ناصرى ( ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳)، چون هدایت در تألیف روضهالصفاى ناصرى، سپهر در ناسخ‌التواریخ، اعتضادالسلطنه در اکسیرالتواریخ و نیز خورموجى در تألیف حقایق‌الاخبار ناصرى بوده است (زرگری‌نژاد، ۱۳۷۷، ص ۴؛همو،۱۳۸۰ش، ص ۲۲۲،۲۳۲). تاریخ ذوالقرنین نخستین‌بار در ۱۳۸۰ش با تصحیح ناصر افشارفر در تهران به چاپ رسید. چاپ دیگرى از بخشى از تاریخ ذوالقرنین، مربوط به دورۀ دوم جنگهاى ایران و روس به ضمیمۀ مآثر سلطانیه، به تصحیح غلامحسین زرگری‌نژاد در ۱۳۸۳ش در تهران منتشر شده است.

خاورى شیرازى شعر نیز می‌سرود و خاورى تخلص می‌کرد (خاورى شیرازى، ج ۱، ص ۶؛قس هدایت، ج ۲، بخش اول، ص :۲۸۵ خاور). دیوان اشعار او با عنوان مهرخاورى شامل پانزده هزار بیت قصیده و غزل است (خاورى شیرازى، ج ۱، ص ۹). پس از سرودن این دیوان، خاورى به تألیف تاریخ ذوالقرنین پرداخته است (همانجا). آثار دیگر خاورى دیوان یوسف و زلیخا شامل هفتاد هزار بیت (آقابزرگ طهرانى، ج ۹، بخش اول، ص ۲۸۸) و تذکره خاورى است.

این تذکره در اخلاق و رفتار فتحعلى شاه، زنان، فرزندان، نوه‌ها و سایر بستگان اوست، در سه باب و هشت فصل. این کتاب در ۱۳۷۸ش به تصحیح میرهاشم محدث در زنجان منتشر شد. خاورى همچنین خبر از تألیف تاریخ جدیدى دربارۀ حوادث سلطنت محمدشاه (۱۲۵۰ـ۱۲۶۴) داده که گویا به اتمام نرسانده است (خاورى شیرازى، ج ۲، ص ۹۳۷؛رجوع کنید به فسایى حسینى، ج ۲، ص ۹۴۶، پانویس ۲؛زرگری‌نژاد، ۱۳۷۷ش، ص ۵، آثار بسمل شیرازى را که هدایت در مجمع‌الفصحاء، ج ۲، بخش اول، ص ۱۸۲ ذکر کرده است، به خاورى شیرازى نسبت داده‌اند.



منابع :

(۱) آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، قم ۱۳۶۶؛
(۲) علیقلى میرزااعتضادالسلطنه، اکسیر التواریخ، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۰ش؛
(۳) ایرج افشار و محمدتقى دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌هاى خطى کتابخانه ملى ملک، تهران ۱۳۵۴ش؛
(۴) فضل‌اللّه خاورى شیرازى، تاریخ ذوالقرنین، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش؛
(۵) همو، تذکره خاورى، چاپ میرهاشم محدث، زنجان ۱۳۷۸ش؛
(۶) احمد دیوان‌بیگى، حدیقهالشعرا، چاپ عبدالحسین نوائى، تهران ۱۳۶۴ش؛
(۷) غلامحسین زرگری‌نژاد، «تاریخ ذوالقرنین: متنى مهم درباره صدر قاجاریه و میرزافضل‌اللّه خاورى شیرازى»، کتاب ماه، سال ۲، ش ۱ (آبان ۱۳۷۷)؛
(۸) همو، «خاورى شیرازى و تثبیت مکتب تاریخ‌نویسى استرآبادى»، تاریخ، سال ۲، ش ۱ (۱۳۸۰ش)؛
(۹) میرزاحسن فسائى حسینى، فارسنامه ناصرى، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران ۱۳۶۷ش؛
(۱۰) رضاقلی‌خان هدایت، مجمع‌الفصاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۹ش.

دانشنامه جهان اسلام جلد  ۱۵ 

زندگینامه ابوبکرمحمد خرائطى(متوفی۳۲۷ه ق)

 ابوبکرمحمدبن جعفربن محمدبن سهل ، محدّث و ادیب قرن سوم. تاریخ تولد او مشخص نیست، اما باتوجه به سن وى در هنگام وفات، احتمالا در ۲۳۷ به دنیا آمده است (رجوع کنید به ادامۀ مقاله). اصل او از سامرا است و از این‌رو به سامرى و عسکرى نیز مشهور است (رجوع کنید به ابن‌ماکولا، ج ۳، ص ۲۹۷؛ ابن‌عساکر، ج ۵۲، ص ۲۲۶).

وجه نسبت او به خرائطى روشن نیست (رجوع کنید به سمعانى، ج ۲، ص ۳۳۹) ولى ظاهرآ این نسبت به خانواده‌اش مربوط است زیرا برادرش احمدبن جعفر نیز خرائطى خوانده شده است (رجوع کنید به خرائطى، ۱۴۲۱، مقدمه غرید شیخ، ص ۶). از شرح‌حال او اطلاعات اندکى در منابع موجود است و بیشتر شرح‌حال‌نویسان همان مطالبى را که خطیب بغدادى (ج ۲، ص ۵۱۵ـ۵۱۶) و ابن‌عساکر (ج ۵۲، ص ۲۲۴ـ۲۲۷) در شرح‌حال او ذکر کرده‌اند، تکرار نموده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به سمعانى، ج ۲، ص ۳۳۹؛یاقوت حموى، ج ۶، ص۲۴۷۰ـ۲۴۷۱).

اساتید

خرائطى ظاهرآ تحصیلات اولیۀ خود را در سامرا گذراند، چرا که چند تن از استادان او، از جمله ابراهیم‌بن عبداللّه‌بن جنید و حمادبن حسن‌بن عَنْسَبه، در سامرا ساکن بوده‌اند (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۷، ص ۳۵، ج ۸، ص ۲۱). خرائطى مدتى نیز در بغداد سکونت داشت و از برخى محدّثان این شهر، مانند عبادبن ولید غُبَرى، عمربن شَبّه، عباس‌بن عبداللّه تَرقُفى و عباس‌بن محمد دورى، حدیث شنید (براى فهرستى از مشایخ او رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج ۵۲، ص ۲۲۴ـ۲۲۵؛خرائطى، ۱۴۲۱، مقدمه، ص ۸ـ۱۴). مدتى نیز شاگرد مُبَرَّد (ادیب و لغوى؛متوفى ۲۸۵) بود که این مطلب دلالت بر سکونت وى در بصره دارد (رجوع کنید به ذهبى، ج ۱۳، ص ۵۷۶).

ابن‌عساکر (ج ۵۲، ص ۲۲۶) از دو بار سفر خرائطى به دمشق خبر داده است. همچنین خطیب بغدادى (ج ۲، ص ۵۱۵) به نقل از ابومحمد عبدالعزیزبن احمدبن على کتانى دمشقى، از ورود خرائطى به دمشق در ۳۲۵ سخن گفته است، که احتمالا تاریخ سفر دوم وى به دمشق است. حلقۀ درس او در دمشق مورد توجه قرار گرفت و محدّثان شامى براى شنیدن حدیث نزد وى می‌رفتند (ابن‌عساکر، ج ۵۲، ص ۲۲۴، ۲۲۶). خرائطى سپس به عسقلان رفت و در آنجا نیز به نقل حدیث پرداخت (ذهبى، ج ۱۵، ص ۲۶۸).

رحلت

در سال ۳۲۷، در نود سالگى، همانجا وفات یافت (خطیب بغدادى، همانجا؛قس ابن‌عساکر، ج ۵۲، ص ۲۲۶، که وفات وى را در یافا ذکر کرده است). خرائطى شعر نیز می‌سروده، و صفدى (ج ۲، ص ۲۹۶ـ۲۹۷) نمونه‌هایى از اشعار او را نقل کرده است. کسانى چون ابوبکربن ابی‌الحدید، احمدبن عبداللّه‌بن سلیمان واعظ، عبدالوهاب کلابى، شهاب‌بن محمدبن شهاب صورى و دیگران از او حدیث نقل کرده‌اند (براى فهرست کسانى که از او حدیث نقل کرده‌اند رجوع کنید به ابن‌عساکر، ج ۵۲، ص ۲۲۵).

آثار

از خرائطى آثار متعددى برجا مانده است (صفدى، ج ۲، ص ۲۹۷؛بروکلمان، تکمله، ج ۱، ص ۲۵۰). وى در این آثار با بهره‌گیرى از احادیث، حکایات اخلاقى و اشعار به بیان مضامین اخلاقى پرداخته است. عناوین، محتوا و شیوۀ نگارش آثار خرائطى شباهت فراوانى با آثار ابن‌ابی‌الدنیا (متوفى ۲۸۱) دارد.

خرائطى در کتاب اعتلال القلوب فى احادیث المحبه و المحبین به موضوع عشق در حدود اسلامى آن پرداخته است.پیش از خرائطى برخى دیگر دربارۀ این موضوع بحث کرده بودند، از جمله عمروبن بحر، مشهور به جاحظ (متوفى ۲۵۵)،

در رساله‌هاى مختلف خود چون کتاب النساء،

کتاب القیان و

رساله مفاخره الجوارى و

الغیان؛

ابوبکر محمدبن داود اصفهانى (متوفى ۲۶۹) درکتاب الزهره؛

و محمدبن احمد وشاء (متوفى ۳۲۵) در کتاب الموشّى.

خرائطى نیز در تداوم این سنّت، با طرح مباحثى چون لزوم پناه بردن به خداوند از شر وسوسه‌هاى نفس و عدم پیروى از هواى نفسانى به بررسى این موضوع پرداخته است. خرائطى ضمن نقل احادیث نبوى و حکایات اخلاقى، اشعار فراوانى دربارۀ مباحث ذکر شده گردآورى کرده است. وى در این کتاب، مطالب فراوانى از ابواسحاق ابراهیم‌بن عبداللّه‌بن جنید خُتُّلى (متوفى ۲۶۰) نقل کرده است (براى نمونه رجوع کنید به خرائطى، ۱۴۲۱، ص ۴۰ـ۴۱، ۴۸، ۵۸ـ۵۹؛نیز رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج ۷، ص ۳۵).

همچنین خرائطى در کتاب مساوى الاخلاق و مذموم ها ضمن اشاره به صفات ناپسند اخلاقى و لزوم شناخت آنها و دورى از آنها، با بهره‌گیرى از احادیث نبوى، تصویرى از انسان اخلاقى در فرهنگ اسلامى را به تصویر کشیده است. از این کتاب چند نسخۀ خطى باقى مانده (خرائطى، ۱۴۰۲، مقدمه حافظ و یافى، ص۲۰) و مجدى سیدابراهیم (قاهره ۱۴۰۹) و مصطفى ابی‌نصر شبلى (جده ۱۹۹۲) متن آن را چاپ کرده‌اند.

خرائطى به همین شیوه در کتاب مکارم الاخلاق و معالیها و محمود طرائقها و مراضیها به بحث دربارۀ اخلاق پسندیدۀ انسانى پرداخته است. چند نسخه از کتاب مکارم الاخلاق باقى مانده و بخشى از آن نیز منتشر شده است (همان، ص۲۰). حافظ ابوطاهر سلفى گزیده‌اى از این کتاب را با عنوان المنتقى من مکارم الاخلاق گردآورده که به کوشش محمد مطیع حافظ و غزوه بدیر منتشر شده است (دمشق ۱۹۸۶).

کتاب دیگر خرائطى فضیله الشکرللّه على نعمته و ما یجب من الشکر للمنعم الیه (دمشق ۱۴۰۲) است که شباهت فراوانى به کتاب الشکر ابن‌ابی‌الدنیا دارد (همان، ص ۲۳). او کتابى به‌نام هواتف الجنان و عجیب ما یحکى عن الکهان نیز تألیف کرده است که در حقیقت اثرى در دلائل‌النبوه است و در آن اشعار نقل شده از قول جنیان در تأیید نبوت پیامبر را، گرد آورده است. این کتاب به کوشش ابراهیم صالح در ضمن نوادرالرسائل (بیروت ۱۹۸۲) به‌چاپ رسیده است. بروکلمان (همانجا) نسخه‌اى با نام تعالیق لابن‌عیسی‌ الدمشقى به خرائطى نسبت داده است. از دو اثر وى به نامهاى قَمْع الحِرص بالقناعه و کتاب القبور، نسخه‌اى در دست نیست (یاقوت حموى، ج ۶، ص ۲۴۷۱؛صفدى، ج ۲، ص ۲۹۷).



منابع :
 

(۱) علی‌بن حسن مشهور به ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛
(۲) ابن‌ماکولا، الاکمال فى رفع الارتباب عن المؤتلف و المختلف فى الاسماء و الکنى و الانساب، چاپ عبدالرحمن‌بن یحیى معلمى یمانى، حیدرآباد دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۵؛
(۳) محمدبن جعفر خرائطى، کتاب فضیلهالشکرللّه على نعمته و ماجیب من الشکر للمنعم علیه، چاپ محمد مطیع حافظ و عبدالکریم یافى، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
(۴) همو، اعتلال القلوب فى اخبار العشاق و المجین، چاپ غرید شیخ، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱؛
(۵) احمدبن علی‌بن ثابت مشهور به خطیب بغدادى، تاریخ مدینه الاسلام، چاپ بشارد عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛
(۶) شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۷) سمعانى، الانساب؛
(۸) صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبک صفدى، کتاب الوافى بالوفیات، چاپ س. دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴؛
(۹) یاقوت حموى رومى، معجم‌الادباء ارشاد الاریب الى معرفه الأدیب، چاپ احسان عباسى، بیروت ۱۹۹۳٫

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۵ 

زندگینامه احمد خزرجى انصارى(متوفی۵۶۹ه ق)

 احمد بن عبدالرحمان، کنیه‌اش ابوالعباس، مورخ، محدّث و فقیه مالکى قرن پنجم و ششم. اجداد او اهل سرقسطه بودند که به بلنسیه* مهاجرت کردند (ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۲ـ۱۸۳؛ ابن‌قاضى مکناسى، ج ۲، ص ۴۰۸). به نوشتۀ شرح‌حال‌نگاران، پدرش، عبدالرحمان، محدّث و فقیهى متمایل به تصوف بود که در طلب علم به مناطق گوناگون اندلس سفر کرد (ابن‌قاضى مکناسى، ج ۲، ص ۴۰۸ـ۴۰۹).

اساتید

احمد خزرجى در ۴۹۲ در مریه ، از شهرهاى اندلس، به دنیا آمد و همراه پدرش به سَبته و فاس رفت (رجوع کنید به ابن‌ابار، ج ۱، ص ۷۷؛ ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۳؛ ابن‌فرحون، ج ۱، ص ۱۱۸؛ قس ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۶، که سال تولد را ۵۰۲ دانسته است). وى قرآن را با قرائتهاى هفت‌گانه نزد پدرش و ابوالحسن تُطیلى فراگرفت و در ادبیات عرب از محضر ابوالحسن‌بن باذش و ابوالقاسم‌بن ابرش بهره برد. همچنین فقه و حدیث را از مشایخ متعددى چون ابواسحاق یَحصُبى، سفیان‌بن عاصى و غالب‌بن عطیّه اخذ کرد (ابن‌ابار، ج ۱، ص ۷۶؛ ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۴؛ ابن‌فرحون، ج ۱، ص ۱۱۷).

خزرجى پس از آموختن علوم رایج زمان خویش در مراکش سکونت گزید. او که در خوشنویسى مهارت یافته بود، آثار بسیارى را استنساخ نمود. ابن حسّون، قاضى مراکش، او را منشى خود کرد و خزرجى در آنجا و بلنسیه به قضاوت رسید. وى پس از غلبه موحدون بر مراکش در ۵۴۱، به سلک عالمان رسمى درآمد و عبدالمؤمن‌بن على و فرزندش یوسف، حاکمان آنجا، او را به مناصب حکومتى و قضایى در مراکش و سپس در غرناطه و اشبیلیه گماردند و سرپرستى خزانۀ علمى مراکش نیز برعهدۀ او گذاشته شد.

شاگردان

خزرجى، علاوه بر تصدى مناصب حکومتى، به تحقیق و تدریس نیز اشتغال داشت. از شاگردان و راویان حدیث از او فرزندش ابوعبداللّه، ابوخالدبن رفاعه و ابومحمدبن محمد قضاعى بودند (ابن‌ابار، ج ۱، ص ۷۶ـ۷۷؛ ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۳ـ۱۸۴؛ ابن‌فرحون، ج ۱، ص ۱۱۷ـ۱۱۸؛ مراکشى، ج ۱، ص ۲۲۸ـ۲۲۹).

رحلت

خزرجى در ۵۶۹ در مراکش درگذشت. ابن‌طفیل، فیلسوف مشهور، که دوست و همسایۀ او بود، در رثایش شعر سرود (ابن‌ابار، ج ۱، ص ۷۷؛ ابن‌فرحون، ج ۱، ص ۱۱۸؛ قس ابن‌خطیب، ج ۱، ص ،۱۸۶ که سال وفات را ۵۵۹ ذکر کرده است).

خزرجى را محدّثى ثقه، فقیهى خوش حافظه، قاضی‌اى خوش نام، کاتبى بلیغ و شاعرى ماهر، و داراى سخاوت، مناعت طبع، مشتاق فراگیرى علم و گردآورىِ منابع علمى دانسته‌اند (ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۳ـ۱۸۴؛ابن‌فرحون، ج ۱، ش ۱۱۷ـ۱۱۸؛براى نمونه اشعار او رجوع کنید به ابن‌خطیب، ج ۱، ص ۱۸۵؛مقرى، ج ۳، ص ۳۳۳).

آثار

آثار او عبارت‌اند از:

انوارالافکار فیمن دخل جزیرهالاندلس من الزهاد و الابرار، که ناتمام ماند و فرزندش ابوعبداللّه آن را تکمیل کرد؛
و شرح کتاب حدیثى شهاب الاخبار ابوعبداللّه محمد قضاعى، مفسر و فقیه شافعى (ابن‌خطیب، همانجا؛بغدادى، ج ۱، ستون ۸۶).



منابع :

(۱) ابن‌الابار، التکمله لکتاب الصله، چاپ عطار حسینى، قاهره ۱۹۵۶/۱۳۳۵؛
(۲) ابن‌خطیب، الاحاطه فى اخبار غرناطه، چاپ محمد عبداللّه عنان قاهره ۱۳۹۳ـ ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷؛
(۳) ابن‌فرحون، الدیباج المُذهَّب فى معرفه اعیان علماء المَذهَب، چاپ مأمون‌بن محیی‌الدین جنان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
(۴) احمد ابن‌قاضى مکناسى، جذوهالاقتباس فى ذکر من حل من الاعلام مدینه فاس، رباط، ۱۹۷۴؛
(۵) اسماعیل باشا بغدادى، هدیهالعارفین، استانبول ۱۹۵۲؛
(۶) عباس‌بن ابراهیم مراکشى، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، رباط، ۱۳۵۵/۱۹۳۶؛
(۷) احمدبن محمد مقرى، نفح‌الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸٫

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۱۵ 

زندگینامه ابویعلی‌ خلیلی قزوینی (متوفی۴۴۶ه ق)

 ابویعلی‌ خلیل‌بن‌ عبداللّه‌بن‌ احمد ، حافظ‌ و محدّث‌ و شرح‌حال‌نگار ایرانی‌ قرن‌ چهارم‌ و پنجم‌. خاندان‌ خلیلی‌ از خاندانهای‌ مشهور در علوم‌، به‌ویژه‌ در علم‌ حدیث‌، به‌شمار می‌آیند. جد او، ابوعبداللّه‌ احمدبن‌ ابراهیم‌ (متوفی‌ ۳۲۷)، از محدّثان‌ مشهور بود و در قزوین‌ از ابن‌ماجه‌ قزوینی‌، صاحب‌ سنن‌ ، حدیث‌ شنیده‌ و مسند او را نوشته‌ بود (خلیلی‌، ج‌ ۲، ص‌ ۷۶۶؛ رافعی‌، ج‌ ۲، ص‌۵۰).

دو عموی‌ او محمد و ابراهیم‌، پدرش‌ عبداللّه‌ و برادرش‌ اسماعیل‌بن‌ عبداللّه‌ از محدّثان‌ قزوین‌ بودند (خلیلی‌، همانجا؛ رافعی‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۵۱، ج‌۲، ص‌ ۱۵، ۲۰۳، ج‌ ۳، ص‌۷۰). تاریخ‌ ولادت‌ خلیلی‌ را سال‌ ۳۶۷ دانسته‌اند، باتوجه‌ به‌ سخن‌ او (ج‌ ۲، ص‌۷۴۰ـ۷۴۱) که‌ اولین‌ استاد خود را ابن‌ماک‌ مزکّی‌ قزوینی‌ (متوفی‌ ۳۷۲) ذکر کرده‌ و کمترین‌ سن‌ برای‌ صحت‌ تحمل‌ حدیث‌ پنج‌ سال‌ بوده‌ است‌. ذهبی‌ ( سیر ، ج‌۱۷، ص‌ ۶۶۷) نیز نوشته‌ که‌ او هنگام‌ وفات‌ در ۴۴۶، هشتاد سال‌ داشته‌ است‌.

خلیلی‌ برای‌ شنیدن‌ حدیث‌ به‌ شهرهای‌ گوناگونی‌ سفر کرد (ذهبی‌، العبر، ج‌ ۳، ص‌ ۲۱۳). نخستین‌ سفر او به‌ نیشابور و برای بهره‌گیری‌ از درس‌ ابوعبدالله‌ حاکم‌ نیشابوری‌ (متوفی‌ ۴۰۵) بود و بعدها او را به‌ نیکی‌ و دانش‌ بسیار ستود ( رجوع کنید به خلیلی‌، ج‌ ۳، ص‌ ۸۵۱). او در این‌ سفر از مشایخ‌ حدیثی‌ دیگری‌، چون‌ ابوالحسین‌ احمدبن‌ محمد خفاف‌ نیشابوری‌ و ابوبکر محمدبن‌ احمدبن‌ عَبدوس‌ مُزَکَّی‌، نیز حدیث‌ شنید (خلیلی‌، ج‌ ۳، ص‌ ۸۲۳، ۸۳۵، ۸۳۹، ۹۱۱؛ ذهبی‌، سیر ، ج‌ ۱۷، ص‌ ۶۶۶).

استادان‌ و مشایخ‌

مشایخ‌ اجازه‌ و استادان‌ خلیلی، علاوه‌ بر پدرش‌ که‌ مطالبی‌ از او نقل‌ کرده‌ است‌ (برای‌ نمونه‌ رجوع کنید به خلیلی‌، ج‌ ۳، ص‌۹۵۰)، ابوالحسن‌ علی‌بن‌ عمر دارقُطنی‌، ابوسعید قاسم‌بن‌ علقمه‌ شُرُوطی‌ ابهری‌، و ابوطاهر محمدبن‌ عبدالرحمان‌ المُخَلِّص‌ بودند (برای‌ آگاهی‌ از دیگر استادان‌ و مشایخ‌ او رجوع کنید به ذهبی‌، سیر ، ج‌ ۱۷، ص‌ ۶۶۶؛ خلیلی‌، مقدمۀ‌ مصحح‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۴ـ۲۹).

افزون‌ بر فرزندش‌ ابوزید واقد و اسماعیل‌بن‌ عبدالجباربن‌ ماکی‌، ابوبکربن‌ لال‌ همدانی‌ (متوفی‌ ۳۹۸) نیز، با اینکه‌ از شیوخ‌ و استادانش‌ به‌ شمار می‌آمده‌، از او حدیث‌ شنیده‌ است‌ (ذهبی‌، تاریخ‌الاسلام‌ ، ج‌ ۹، ص‌ ۶۸۱؛ برای‌ آگاهی‌ از دیگر شاگردان‌ او رجوع کنید به خلیلی‌، مقدمۀ‌ مصحح‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۹ـ۳۰). ابن‌ماکولا نیز از او اجازۀ‌ نقل‌ روایت‌ گرفته‌ است‌ (ابن‌ماکولا، ج‌ ۳، ص‌ ۱۷۴).

محدّثان‌، خلیلی‌ را موثق‌ دانسته‌ و او را با اوصافی‌ چون‌ امام‌، حافظ‌، آشنا به‌ علل‌ حدیث‌ و رجال‌، کثیرالجمع‌ و الروایه‌ و عالی‌الاسناد ستوده‌اند (ابن‌ماکولا، ج‌ ۳، ص‌ ۱۷۵؛ رافعی‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۰۶؛ ذهبی‌، تاریخ‌الاسلام‌ ، ج‌ ۹، ص‌ ۶۸۱؛ یافعی‌، ج‌ ۳، ص‌ ۴۹). شرح‌حال‌ نگاران‌، خلیلی‌ را قاضی‌ نیز دانسته‌اند ولی‌ در این‌ باره‌ توضیح‌ بیشتری‌ نداده‌اند (رجوع کنید به ذهبی‌، سیر ، ج‌ ۱۷، ص‌ ۶۶۶؛ ابن‌عماد حنبلی‌، ج‌ ۳، ص‌ ۲۷۴).

رحلت

خلیلی‌ در اواخر ۴۴۶ در قزوین‌ از دنیا رفت‌ (رافعی‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۰۷؛ ذهبی‌، تاریخ‌الاسلام‌ ، ج‌ ۹، ص‌ ۶۸۲).

آثار

مشهورترین‌ اثر خلیلی، الارشاد فی‌ معرفه‌ علماء الحدیث‌ است‌. ذهبی‌ ( سیر ، ج‌ ۱۷، ص‌ ۶۶۶؛ همو، تذکره‌الحفاظ‌ ، ج‌ ۳، ص‌ ۱۱۲۳)، صفدی‌ (ج‌ ۱۳، ص‌ ۲۴۷) و سیوطی‌ (ص‌ ۴۴۹) با عنوان‌ الارشاد فی‌ معرفه‌ المحدثین‌ و متأخران‌ مانند حاجی‌خلیفه‌ (ج‌ ۱، ستون‌۷۰)، کتانی‌ (ص‌ ۱۰۸) و بروکلمان‌ (ذیل‌، ج‌ ۱، ص‌ ۶۱۸) از آن‌ با عنوان‌ الارشاد فی‌ علماء البلاد یاد کرده‌اند. اصل‌ این‌ کتاب‌ در دست‌ نیست‌ و آنچه‌ از آن‌ باقی‌ مانده‌ منتخبی‌ است‌ که‌ ابوطاهر احمدبن‌ محمد اصفهانی‌ مشهور به‌ حافظ‌ سِلَفی‌ (متوفی‌ ۵۷۶) آن‌ را برای‌ تدریس‌ و القا بر شاگردانش‌ تهیه‌ کرده‌ و شاگردش‌، ابوالمکارم‌ مفضل‌بن‌ علی‌بن‌ مفرج‌ مقدسی‌، در ۵۷۲ آن‌ را نزد سلفی‌ به‌ قرائت‌ آموخته‌ است‌.

سلفی‌ نیز کتاب‌ را از روی‌ نسخه‌ای‌ کهن‌ نزد استادش‌، اسماعیل‌بن‌ عبدالجبار قزوینی‌، که‌ شاگرد خلیلی‌ بوده‌، در سال‌ ۵۰۱ در قزوین‌ خوانده‌ است‌ (خلیلی‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۵۲). ذهبی‌ (رجوع کنید به سیر، ج‌ ۱۷، ص‌ ۶۶۶) نیز منتخب‌ سلفی‌ را در دست‌ داشته‌ و ظاهراً اصل‌ این‌ کتاب‌ را ندیده‌ است‌. علاوه‌ بر حافظ‌ سلفی‌، زین‌الدین‌ ابوالعدل‌ قاسم‌ابن‌ قُطلُوبُغا (متوفی‌ ۸۷۹)، محدّث‌ و مورخ‌ و فقیه‌ حنفی‌، نیز این‌ کتاب‌ را به‌ ترتیب‌ حروف‌ الفبا مرتب‌ کرده‌ است‌، که‌ ظاهراً در دست‌ نیست‌ (حاجی‌خلیفه‌، ج‌ ۱، ستون‌۷۰؛ کتانی‌، ص‌ ۱۰۸).

خلیلی‌ (ج‌ ۱، ص‌ ۵۳ـ۵۴) هدف‌ خود را از تألیف‌ الارشاد ، نوشتن‌ کتابی‌ در بارۀ محدّثان‌ و راویان‌ مشهور به‌ ترتیب‌ شهرها و تبیین‌ سخن‌ بزرگان‌ علم‌ حدیث‌ و رجال‌ دربارۀ جرح‌ و تعدیل‌ و توثیق‌ افراد بیان‌ کرده‌ است‌. برای‌ این‌ منظور، وی‌ در الارشاد به‌ تابعین‌ و اتباع‌ آنان‌ و محدّثان‌ پس‌ از آنان‌ پرداخته‌ ولی‌ صحابه‌ را در این‌ کتاب‌ نیاورده‌ و وعده‌ داده‌ است‌ که‌ کتابی‌ در طبقات‌ صحابه‌ تألیف‌ خواهد کرد.

او (ج‌ ۱، ص‌ ۱۵۷ـ۱۸۵) الارشاد را با بحث‌ دربارۀ اقسام‌ حدیث‌، العله‌ (حدیث‌ معیوب‌) و معرفه‌الشاذ آغاز کرده‌ و اولین‌ شهری‌ که‌ به‌ معرفی‌ محدّثان‌ و راویان‌ آن‌ پرداخته‌ مدینه‌ است‌ و در ذیل‌ آن‌ به‌ شیوخ‌ و شاگردان‌ مالک‌بن‌ انس‌ و نیز نحوۀ شکل‌گیری‌ و گسترش‌ مذهب‌ مالکی‌ اشاره‌ کرده‌ است‌ (رجوع کنید به ج‌ ۱، ص‌ ۱۸۶ـ۳۱۸). وی‌ پس‌ از مدینه‌ به‌ راویان‌ مکه‌ (ج‌ ۱، ص‌ ۳۱۹) و سپس‌ شام‌ و مصر (ج‌ ۱، ص‌ ۳۹۹) و دیگر شهرها پرداخته‌ است‌.

محدّثان‌ به‌ این‌ کتاب‌ بسیار توجه‌ داشته‌ و به‌ آن‌ استناد می‌کرده‌اند (برای‌ نمونه‌ رجوع کنید به مزّی‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۸۳، ج‌ ۸، ص‌۴۱۰، ج‌ ۹، ص‌ ۲۵۱؛ ذهبی‌، سیر ، ج‌ ۹، ص‌ ۲۳۴، ج‌ ۱۴، ص‌ ۱۱۶)؛ با این‌همه‌، ذهبی‌ ( تذکره‌الحفاظ‌ ، ج‌ ۳، ص‌ ۱۱۲۴) این‌ کتاب‌ را، به‌ سبب‌ اشتباهات‌ فراوان‌ آن‌، نقد کرده‌ است‌. این‌ کتاب‌ با تحقیق‌ محمدسعیدبن‌ عمر ادریس‌، در ۱۴۰۹/۱۹۸۹ در ریاض‌ منتشر شده‌ است‌.

دیگر آثار خلیلی‌ عبارت‌اند از:

۱) فضائل‌ قزوین‌ ، که‌ رافعی‌ (ج‌ ۱، ص‌ ۵۱، ج‌ ۳، ص‌ ۱۳۲) از آن‌ نام‌ برده‌ و احادیثی‌ نیز از آن‌ نقل‌ کرده‌ است‌.

۲) تاریخ‌ قزوین‌ ، که‌ رافعی‌ (ج‌ ۲، ص‌ ۴۰۶) از آن‌ با عنوان‌ تاریخ‌ قزوین‌ و فضائلها یاد کرده‌، که‌ ظاهراً غیر از فضائل‌ قزوین‌ ، و شامل‌ شرح‌حال‌ محدّثان‌ و عالمان‌ قزوین‌ بوده‌، ولی‌ رافعی‌ (ج‌ ۱، ص‌۱۰) آن‌ را در ذکر متقدمان‌، وافی‌ ندانسته‌ است‌. احتمالاً سخن‌ حاکم‌ نیشابوری‌، استاد خلیلی‌، دربارۀ‌ اقدام‌ محدّثان‌ به‌ تدوین‌ تاریخ‌ شهرهای‌ خود و نیز مطالعۀ‌ تاریخ‌ نیشابور حاکم‌ نیشابوری‌ (رجوع کنید به خلیلی‌، ج‌ ۳، ص‌ ۸۵۳) سبب‌ شده‌ است‌ که‌ خلیلی‌ این‌ کتاب‌ را تألیف‌ کند. مزّی‌ (ج‌ ۲۷، ص‌ ۴۱ با عنوان‌ رجال‌ قزوین‌ ) و ابن‌حجر عسقلانی‌ ( لسان‌ ، ج‌ ۵، ص‌ ۲۶۱) از این‌ کتاب‌ نام‌ برده‌ و از آن‌ نقل‌ قول‌ کرده‌اند.

۳) طبقات‌ الصحابه‌ ، که‌ در مقدمه‌ الارشاد (ج‌ ۱، ص‌ ۱۵۶) از تصمیم‌ خود برای‌ نوشتن‌ آن‌ سخن‌ گفته‌ است‌.

۴) کتاب‌ مشیخه‌ ، درباره‌ مشایخ‌ حدیثی‌ که‌ آنها را دیده‌ و از آنها حدیث‌ شنیده‌ است‌ یا به‌ او اجازۀ‌ نقل‌ حدیث‌ داده‌اند گرچه‌ آنها را ندیده‌ بوده‌ (رافعی‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۹؛ کتانی‌، ص‌ ۱۱۶).

۵) مشایخ‌ ابن‌سلمه‌ قطان‌ ، که‌ ذهبی‌ ( سیر ، ج‌ ۱۳، ص‌۱۹۰، ج‌ ۱۴، ص‌ ۸۸) آن‌ را در شمار تألیفات‌ خلیلی‌ آورده‌ است‌.

۶) جزء فی‌ طرق‌ حدیث‌ الاعمی‌ الذی‌ سقط‌ فی‌ البئر ، که‌ ابن‌حجر عسقلانی‌ از آن‌ در التلخیص‌ الحبیر (ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۵) یاد نموده‌ و آن‌ را محمد اسحاق‌ محمدابراهیم‌ تصحیح‌ و چاپ‌ کرده‌ است‌ (ریاض‌ ۱۴۲۰).

۷) فوائد فی‌ الحدیث‌ ، که‌ رافعی‌ (ج‌ ۱، ص‌ ۲۴۲) و ابن‌حجر عسقلانی‌ در تغلیق‌ التعلیق‌ (ج‌ ۲، ص‌ ۴۸۹؛ نیز رجوع کنید به خلیلی‌، مقدمۀ مصحح‌، ص‌ ۳۲) از آن‌ یاد کرده‌اند.



منابع‌:

(۱) علی‌بن‌ هبه‌اللّه‌ ابن‌ماکولا، اکمال‌ الکمال‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۸۱؛
(۲) محمدبن‌ احمدبن‌ عثمان‌ ذهبی‌، تاریخ‌الاسلام‌ و وفیات‌ المشاهیر و الاعلام‌ ، چاپ‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌ ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
(۳) همو، سیر اعلام‌النبلاء؛
(۴) عبدالکریم‌بن‌ محمد رافعی‌، التدوین‌ فی‌ اخبار قزوین‌ ، چاپ‌ عزیزاللّه‌ عطاردی‌، تهران‌، ۱۳۷۶ ش‌؛
(۵) ابویعلی‌ خلیل‌بن‌ عبداللّه‌ خلیلی‌، کتاب‌ الارشاد الی‌ معرفه‌ علماء الحدیث‌ ( من‌ تجزئه‌السلفی‌ )، چاپ‌ محمدسعیدبن‌ عمر ادریس‌، ریاض‌ ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛
(۶) همو، جزء من‌ حدیث‌ و فوائد الخلیلی‌، چاپ‌ محمداسحاق‌ محمدابراهیم‌، در مجله‌الاحمدیه‌ (ظاهراً ریاض‌) شماره‌ سوم‌ محرم‌ ۱۴۲۰؛
(۷) احمدبن‌ علی‌ ابن‌حجر عسقلانی‌، تغلیق‌ التعلیق‌ علی‌ صحیح‌ البخاری‌، چاپ‌ سعید عبدالرحمن‌ موسی‌ القزقی‌، بیروت‌ ـ عمان‌، ۱۴۰۵؛
(۸) همو، لسان‌المیزان‌ ، بیروت‌، ۱۳۹۰؛
(۹) همو، تلخیص‌ الحبیر فی‌ أحادیث‌ الرافعی‌ الکبیر ، چاپ‌ سیدعبداللّه‌ هاشم‌ الیمانی‌ المدنی‌، مدینه‌ منوره‌، ۱۳۸۴/۱۹۶۴ م‌؛
(۱۰) حاجی‌خلیفه‌، کشف‌الظنون‌؛
(۱۱) جمال‌الدین‌ یوسف‌ مزی‌، تهذیب‌الکمال‌ فی‌ اسماء الرجال‌ ، چاپ‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، ۱۲۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۲) خلیل‌بن‌ ایبک‌ صفدی‌، الوافی‌ بالوفیات‌؛
(۱۳) محمدبن‌ جعفر کتانی‌، الرساله‌ المستطرفه‌ لبیان‌ مشهور کتب‌ السنه‌ المشرفه‌ ، کراچی‌ ۱۳۷۹/۱۹۶۰ م‌؛
(۱۴) ابن‌عماد حنبلی‌، شذرات‌ الذهب‌؛
(۱۵) عبدالرحمان‌ سیوطی‌، طبقات‌الحفاظ‌، چاپ‌ علی‌محمد عمر، قاهره‌ ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶؛
(۱۶) محمدبن‌ احمد ذهبی‌، العبر فی‌ خبر من‌ غبر ، چاپ‌ فؤاد سید، کویت‌ ۱۹۸۴؛
(۱۷) علی‌بن‌ سلیمان‌ یافعی‌، مرآه‌الجنان‌، بیروت‌ ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛

(۱۸) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942.

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵ 

زندگینامه حکیم‌ آیت الله ملااسماعیل‌ خواجویی‌(متوفی۱۱۷۷ه ق)

ملااسماعیل‌بن‌ محمدحسین‌ مازندرانی‌ ، طبری‌الاصل‌ مشهور به‌ خواجویی‌، حکیم‌ و فقیه‌ و متکلم‌ شیعی‌ قرن‌ دوازدهم‌. شهرت‌ وی‌ به‌حسب‌ اقامت‌ طولانی‌ او در محلۀ‌ خواجوی‌ اصفهان‌ است‌ (قزوینی‌، ص‌۶۷؛ خوانساری‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۴).

خواجویی‌ در ۱۱۰۰ به‌ دنیا آمد (مدرس‌ گیلانی‌، ص‌ ۴۵) و برای‌ کسب‌ علم‌ وارد حوزۀ‌ اصفهان‌ شد. از استادان‌ وی‌ فاضل‌ هندی‌ (متوفی‌ ۱۱۳۷) را نام‌ برده‌اند. همچنین‌ ممکن‌ است‌ که‌ وی‌ از اساتیدی‌ چون‌ محمدجعفر خراسانی‌ اصفهانی‌ و ملاحمزه‌ گیلانی‌ و ملامحمدصادق‌ اردستانی‌ (متوفی‌ ۱۱۴۳) بهره‌ برده‌ باشد (خوانساری‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۹؛ آقابزرگ‌ طهرانی‌، ۱۴۰۳، ج‌ ۳، ص‌ ۳۰۹؛ آشتیانی‌، ج‌ ۴، ص‌۱۵۲ـ۱۵۳، ۲۳۷ پانوشت‌).

خواجویی‌ بعدها از محققان‌ و مدرّسان‌ علوم‌ عقلی‌ و نقلی‌ گردید و تا پایان‌ عمر به‌ تعلیم‌ این‌ علوم‌ پرداخت‌. بارها کتاب‌ الشفاء ابن‌سینا را درس‌ داد‌ و با‌ داشتن حافظۀ‌ قوی‌، بسیاری‌ از قسمتهای‌ آن‌ را از بر بود‌ (قزوینی‌، ص‌ ۶۷ـ۶۸؛ حسینی‌ زنوزی‌، ج‌۲، ص‌ ۷۲ـ۷۳).

شاگردان‌

مشهورترین‌ شاگردان‌ وی‌

ملامهدی‌ نراقی‌ * (متوفی‌ ۱۲۰۹)،

آقامحمد بیدآبادی‌ * (متوفی‌ ۱۱۹۸)،

میرزاابوالقاسم‌ مدرس‌ خاتون‌آبادی‌ (متوفی‌ ۱۲۰۲) و

ملامحراب‌ گیلانی‌ (متوفی‌ ۱۲۷۱) بوده‌اند (خوانساری‌، همانجا؛ آقابزرگ‌ طهرانی‌، ۱۳۷۲، ص‌ ۶۳).

حملۀ‌ افاغنه‌ به‌ ایران‌ و محاصرۀ‌ اصفهان‌ از رویدادهای‌ مهم‌ سیاسی‌ و تاریخی‌ زندگانی‌ خواجویی‌ است‌. وی‌ در حاشیۀ‌ کتاب‌ الاربعین‌ شیخ‌بهایی‌، پاره‌ای‌ از آن‌ حوادث‌ را گزارش‌ کرده‌ است‌ (خوانساری‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۴ـ ۱۱۵؛ مدرس‌ گیلانی‌، همانجا). در آن‌ حمله‌ او را حبس‌ کردند و اموالش‌ را به‌ غارت‌ بردند. ازاین‌رو به‌ خاتون‌آباد در نزدیکی‌ اصفهان‌ رفت‌ (گزی‌اصفهانی‌، ص‌ ۳۸).

خواجویی‌ جامع‌ علوم‌ عقلی‌ و نقلی‌ و از احیاکنندگان‌ حوزۀ‌ فلسفی‌ اصفهان‌، پس‌ از حملۀ‌ افاغنه‌، بود (خوانساری‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۴). وی‌ با این‌که‌ در عصر پس‌ از ملاصدرا زندگی‌ می‌کرد، اما متأثر از او نبود (آشتیانی‌، ج‌ ۴، ص‌ ۱۵۳). همچنین‌ در زهد و تقوا و اعراض‌ از دنیا و تأسی‌ به‌ سیرۀ‌ رسول‌ اکرم‌ صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم‌ و امامان‌ شیعه‌ علیهم‌السلام‌ سرآمد عصر خود و نیز مورد احترام‌ همۀ‌ اقشار و اصناف‌ جامعۀ‌ روزگار خود بود. وی‌ همچنین‌ نزد نادرشاه‌ (۱۱۰۰ـ۱۱۶۰) منزلت‌ خاصی‌ داشت‌ و نادر به‌ توصیه‌های‌ او عمل‌ می‌کرد (خوانساری‌، همانجا، ص‌ ۳۰۵؛ قمی‌، ج‌ ۲، ص‌۲۰۰؛ مهدوی‌، ص‌ ۱۳۷).محمدجعفر خواجویی‌ فرزند وی‌ و نیز نوه‌ خواجویی‌، محمداسماعیل‌ خواجویی‌ ثانی‌، بعدها از عالمان‌ و ادیبان‌ عصر خود شدند.

رحلت

دربارۀ‌ تاریخ‌ وفات‌ خواجویی‌، اختلاف‌نظر هست‌. شیخ‌عبدالنبی‌ قزوینی‌ (ص‌ ۶۹) وفات‌ وی‌ را در ۱۱۷۷ دانسته‌، اما منابع‌ متأخر (خوانساری‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۹؛مدرس‌ گیلانی‌، همانجا؛آقابزرگ‌ طهرانی‌، ۱۳۷۲، ص‌ ۶۳) آن‌ را در ۱۱۷۳ نوشته‌اند. مدفن‌ وی‌ در تخت‌ فولاد اصفهان‌ در نزدیکی‌ قبر فاضل‌ هندی‌ است‌.

آثار

خواجویی‌ صاحب‌ آثار متعدد و متنوعی‌ بوده‌ است‌.

برخی‌ از آثار منتشر شدۀ‌ وی‌ عبارت‌اند از:

الرسائل‌ الاعتقادیه‌ که‌ مجموعه‌ای‌ است‌ شامل‌ هجده‌ رساله‌ در موضوعات‌ کلامی‌ و اعتقادی‌ که‌ توسط‌ سیدمهدی‌ رجائی‌ در ۱۴۱۱ درقم‌ منتشر شده‌ است‌،

ثمرۀ‌الفؤاد فی‌نبذ من‌ مسائل‌ المعاد و ابطال‌ زمان‌ موهوم‌ که‌ در جلد چهارم‌ منتخباتی‌ از آثار حکمای‌ الهی‌ ایران‌ (ص‌ ۱۵۱ـ۲۹۱) به‌ کوشش‌ سیدجلال‌الدین‌ آشتیانی‌ در ۱۳۵۷ در مشهد چاپ‌ شده‌ است‌ و

مفتاح‌ الفلاح‌ و مصباح‌ النجاح‌ فی‌ شرح‌ دعاءالصباح‌ که‌ به‌ اهتمام‌ سیدمهدی‌ رجائی‌ در ۱۴۱۱ در مشهد منتشر شده‌ است‌.

رسالۀ‌ فی‌الغناء ، که‌ به‌ کوشش‌ علی‌ مختاری‌ و سیدرسول‌ کاظمی‌نسب‌، در مجموعۀ‌ میراث‌ فقهی‌ (۱): غنا و موسیقی‌ (ص‌ ۵۳۵ـ۶۴۶) در۱۳۷۶در قم‌ چاپ‌ شده‌ است‌ (برای‌ فهرست‌ دیگر آثار باقیمانده‌ و شناخته‌ شده‌ او، رجوع کنید به خواجوئی‌، مقدمۀ‌ رجائی‌، ص‌ ۲۶ـ۴۷).



منابع‌:

(۱) آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعه الی‌ تصانیف‌الشیعه‌، بیروت‌، ۱۴۰۳، همو، طبقات‌ اعلام‌الشیعه‌، الکواکب‌ المنتشره‌ فی‌القرن‌ الثانی‌ بعدالعشره ، قم‌، ۱۴۲۲، سیدجلال‌الدین‌ آشتیانی‌، منتخباتی‌ از آثار حکمای‌ الهی‌ ایران‌ ، مشهد، ۱۳۵۷؛
(۲) محمدحسن‌ حسینی‌ زنوزی‌، ریاض‌الجنه ، چاپ‌ علی‌ رفیعی‌، قم‌؛
(۳) ۱۳۷۸؛
(۴) محمدباقربن‌ زین‌العابدین‌ خواسازی‌، روضات‌الجنات‌ فی‌ احوال‌العلماء و السادات‌ ، چاپ‌ اسداللّه‌ اسماعیلیان‌، قم‌، ۱۳۹۰/۱۳۹۲؛
(۵) ملامحمد اسماعیل‌ خواجوئی‌، الرسائل‌الاعتقادیه‌ (۱)، چاپ‌ سیدمهدی‌ رجائی‌، قم‌، ۱۴۱۱؛
(۶) عبدالنبی‌ قزوینی‌، تمیم‌ امل‌الا´مل‌ ، چاپ‌ سیداحمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۷؛
(۷) شیخ‌ عباس‌ قمی‌، الکنی‌ و الالقاب‌ ، تهران‌، ۱۳۶۸؛
(۸) عبدالکریم‌ کزی‌ اصفهانی‌، تذکرهۀ‌القبور ، چاپ‌ ناصر باقری‌ بیدهندی‌، قم‌، ۱۳۷۱؛
(۹) مرتضی‌ مدرس‌ گیلانی‌، منتخب‌ معجم‌الحکماء ، چاپ‌ منوچهر صدوقی‌ها، تهران‌، ۱۳۸۱؛
(۱۰) سیدمصلح‌الدین‌ مهدوی‌، تذکره‌القبور یا دانشمندان‌ و بزرگان‌ اصفهان‌ ، اصفهان‌، ۱۳۴۸؛

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵ 

زندگینامه غیاث‌الدین‌ خواندمیر(متوفی۹۴۱ه ق)

غیاث‌الدین‌بن همام ، مورخ سدۀ دهم. اطلاعات ما دربارۀ زندگى او اندک است. شهرت او به صورتهاى خواندمیر، خواندامیر و خونده‌میر نیز ضبط شده است (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص ۴؛ همو، ۱۳۱۷ش، ص ۷؛ همو، ۱۳۲۴ش، ص و؛ فرشته، ص۲۱۰؛ میرخواند، ج ۷، ص ۳).

وى، به‌نوشتۀ خودش در حبیب‌السیر، که در زمان تألیف آن در ۹۲۷ حدود ۴۷ـ۴۸ سال داشته، در حدود ۸۸۰ در هرات متولد شده است. پدرش، خواجه همام‌الدین محمد، مدتى وزیر میرزاسلطان محمود (فرزند ابوسعید گورکان) بود (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۱، مقدمه همایى، ص ۵ـ۶). مادرش دختر میرخواند، مؤلف تاریخ روضهالصفا، بود و به این سبب وى را پدر (ابوى مخدومى) خطاب می‌کرد و همین باعث شد تا برخى، به اشتباه، خواندمیر را فرزند میرخواند بپندارند (همان، ج ۱، مقدمه همایى، ص ۶ـ۸، ج ۴، ص ۳۴۱)، ولى با تصریح خواندمیر در حبیب‌السیر (همان، ج ۱، ص ۴) و دستورالوزراء (ص ۷) به‌نام و نسب خویش، این اختلاف‌نظرها از بین می‌رود.

خواندمیر سالهاى جوانى را در محضر امیرعلیشیر نوایى گذراند و با استفاده از کتابخانۀ عظیم وى، در شش ماه مطالب کتاب خلاصه الاخبار فى احوال الاخیار را فراهم آورد (ریو، ج ۱، ص ۹۷). در ۹۱۱، پس از فوت سلطان حسین بایقرا، وى به ملازمت بدیع‌الزمان میرزاى تیمورى درآمد (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۱، مقدمه همایى، ص ۹، ج ۴، ص ۳۱۹، ۳۶۴). خواندمیر در هرات بود که محمدخان شیبانى آنجا را گرفت (همان، ج ۴، ص ۳۷۴ـ۳۷۶، ۵۰۷). در ۱۰ جمادی‌الآخره ۹۳۴، خواندمیر به هند رفت و در ۴ محرّم ۹۳۵ به شهر آگره و به حضور ظهیرالدین محمد بابر رسید (همان، ج ۱، مقدمه همایى، ص ۹؛ فرشته، همانجا). پس از درگذشت بابر در ۹۳۷، خواندمیر نزد پسر او، همایون شاه، مقرب شد (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۱، مقدمه همایى، ص ۹؛ فرشته، ص ۲۱۵).

آثار

خواندمیر نویسنده‌اى پرکار و صاحب تألیفات متعدد است.

مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از:

۱) مآثرالملوک، که ظاهرآ نخستین اثر وى است، زیرا مؤلف در آن به هیچ‌یک از تألیفات خود اشاره نکرده است. وى آن را به نام امیرعلیشیر نوایى نوشته است و بنابراین، تاریخ تألیف آن به پیش از ۹۰۶ (سال فوت نوایى) می‌رسد (همان، ص ث). این کتاب دربارۀ سخنان پادشاهان، انبیا و دانشمندان است (همان، ص ث).

۲) خلاصه الاخبار فى بیان احوال الاخیار، با مقدمه، ده مقاله و خاتمه، دربارۀ خلقت عالم، احوال انبیا، تواریخ حکما، احوال سلاطین قدیم ایران و عرب، حکما و ائمه، عباسیان و سلسله‌هاى سلاطین اسلامى تا ۸۷۵٫ خاتمۀ آن نیز در وصف هرات و شرح‌حال مشاهیر معاصر مؤلف است. این کتاب در واقع نسخۀ اول تاریخ حبیب‌السیر است. از این کتاب تنها خاتمۀ آن به‌چاپ رسیده است.

۳) دستورالوزراء، کتابى دربارۀ زندگى وزرا، از پیش از اسلام تا ۹۰۶٫ از این کتاب دو تحریر در دست است. تحریر دوم دوازده شرح‌حال افزون بر تحریر نخست دارد. خواندمیر تحریر نخست را در دورۀ وزارت امیر علیشیر نوایى در هرات و تحریر بعدى را در ۹۱۵، در دورۀ حکومت محمد شیبانى، به پایان رساند. دستورالوزراء مطالب دقیقى دربارۀ وزراى معاصر خواندمیر دارد (خواندمیر، ۱۳۱۷، ص چ ـح؛ همو، ۱۳۲۴، ص یو).

۴) جلد هفتمِ تاریخ روضهالصفا*، که خواندمیر خود به تحریر آن تصریح کرده است (میرخواند، ج ۷، ص ۳).

۵) مکارم الاخلاق، در شرح مکارم و محاسن امیرعلیشیر نوایى، که به سلطان حسین بایقرا تقدیم شده است (خواندمیر، ۱۳۲۴ش، ص یز).

۶) نامه نامى، مجموعه‌اى از مراسلات و منشآت رسمى و دربارى پیشینیان، که خواندمیر آن را در ۹۲۸، در مورد چگونگى کتابت، براى منشیان و مترسلان گرد آورده است (همان، ص یح). ۷) تاریخ حبیب‌السیر*، از مهم‌ترین منابع تاریخى ایران، به‌ویژه در دوره تیموریان، که در ۹۲۷ تألیف شده است.

از آثار به‌جا مانده از خواندمیر چنین برمی‌آید که وى در نگارش آثار تاریخى توانا و با اشعار و کتب قدما، کتابهاى متداول مدارس و مکاتب زمان خود و کتابهاى تفسیر، طب، شعر و ادب، لغت و تاریخ کاملا آشنا بوده است (همان، ص و).

رحلت

خواندمیر در ۹۴۱ در هند درگذشت و بنابه وصیتش او را در دهلى در کنار مزار شیخ نظام‌الدین اولیا و امیرخسرو دهلوى دفن کردند (فرشته، همانجا؛قس خواندمیر، ۱۳۱۷ش، ص ت). پسر وى، امیرمحمود، نویسنده کتاب ایران در روزگار شاه‌اسماعیل و شاه‌طهماسب صفوى است. او تألیف آن را به تشویق محمدخان شرف‌الدین اوغلى، حاکم هرات، در ۹۵۳ آغاز کرد و در ۹۵۷ به انجام رساند (رجوع کنید به خواندمیر، ۱۳۱۷ش، مقدمه نفیسى، ص ج؛امیرمحمودبن خواندمیر، مقدمه، ص ۲). این کتاب در ۱۳۷۰ش در تهران چاپ شده است.



منابع :

(۱) امیرمحمودبن خواندمیر، ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوى، چاپ غلامرضا طباطبایى تهران ۱۳۷۰ش؛
(۲) غیاث‌الدین‌بن همام خواندمیر، حبیب‌السیر فى اخبار افراد بشر، زیرنظر محمود سیاقى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۳) همو، دستورالوزراء، چاپ سعید نفیسى، تهران ۱۳۱۷ش؛
(۴) همو، رجال کتاب حبیب‌السیر، گردآورده عبدالحسین نوائى، تهران ۱۳۲۴ش؛
(۵) محمدقاسم بن غلامعلى فرشته، تاریخ فرشته، یا گلشن ابراهیمى، کلهنو ۱۲۸۱ ؛
(۶) محمدبن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضهالصفا، تهران ۱۳۲۹ش؛

(۷) Charles Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London 1966.

دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵