دسته:علما-م
زندگینامه آیت الله جواد مجتهد تبریزى
زندگینامه آیت الله حکیم سید ابوالقاسم حسینى«میرفندرسکى»(۹۷۰- ۱۰۵۰ق)
زندگینامه آیت الله على مشکینی
زندگینامه دکتر حجت الاسلام سید جواد مصطفوى
زندگینامه آیت الله احمد مجتهدى تهرانی«ملا محمد على مجتهدى»
زندگینامه آیت الله میرزا حسنعلى مروارید(۱۳۲۹ق.ـ۱۳۸۳ش.)
زندگینامه حکیم محقق دوانى(۸۳۰-٩٠٨ه ق)
جلال الدین محمد بن سعد الدین اسعد صدیقى دوانى از اجله افاضل و محققین متکلمین و فلاسفه اسلامى است که در قرن نهم در حوزه فلسفى شهر شیراز درخشید و در اندک زمانى در علم کلام و حکمت شهرتى بسزا یافت و آثار علمى وى در حوزههاى علمى عصر خویش مورد بحث و تحقیق قرار گرفت بالاخص حواشى و تعلیقات او بر کتاب شرح تجرید علامه قوشجى ناگفته نماند حوزه فلسفى شیراز از دیر زمانى داراى دانشمندانى بزرگ در علم فلسفه و کلام بوده امثال قاضى بیضاوى «عبد الله بن عمر» متوفى (۶٨٢-۶٨۵-۶٩١) قطب الدین شیرازى «محمود بن مسعود» متوفى (٧١٠-٧١۶) قاضى عضد الدین ایجى «عبد الرحمن بن رکن الدین» متوفى (٧۵۶) میر سید شریف جرجانى «سید على بن محمد» متوفى (٨١۴-٨١۶-٨٢۴- ٨٢۵) سید الحکماء امیر صدر الدین دشتکى (محمد بن ابراهیم) مقتول (٩٠٣) قاضى کمال الدین «امیر حسین بن معین الدین میبدى» متوفى (٩٠۴-٩١١) غیاث الدین دشتکى «منصور بن محمد» متوفى (٩۴٠-٩۴٨-٩۴٩) شمس الدین فاضل خفرى «محمد بن احمد» متوفى (٩٣۵-٩۵٧) فاضل باغنوى شیرازى «ملا حبیب الله میرزا جان» متوفى (٩٩۴) و قبل از فیلسوف بزرگ صدر المتألهین شیرازى اعلى الله مقامه الشریف این محقق عالیقدر از ستارگان تابناک این حوزه علمى است که به پرداخته گذشتگان بسنده نکرده و خود در مباحث فلسفى صاحب نظر و اندیشه است و کتب او از منابع تحقیق و پژوهش صدر المتالهین قرار گرفته و در کتاب شریف اسفار قریب ۴٠ مورد از وى تحت عناوین المحقق الدوانى-المحقق الجلیل-العلامه الدوانى-المولى الدوانى- هذا التحریر-بعض اجلّه الفضلاء-بعض اجلّه اصحاب البحوث-بعض من اجلّه العلماء المتأخرین. یاد فرموده صاحب تاریخ حبیب السیر [که تالیف آن بسال ٩٣٠ پایان یافته]در ترجمه او چنین آورده مولانا جلال الدین محمد الدوانى از غایت تبحّر در علوم معقول و منقول و از کمال مهارت در مباحث فروع و اصول بر جمیع فضلاء عالم و تمامى علماى بنى آدم فایق بود و در میدان تحقیق مسائل و انحلال معضلات رسائل و توضیح خفیّات متقدمین و تلویح جنیّات متأخرین قصب السبق از امثال و اقران میر بود.
فنون مکنون که از ابو على-علاّمه طوسى-در سرّ خفا بود در نظر بصیرتش جلوه ظهور داشت و اسرار مخزون که از معلّم اول و ثانى مکتوم مانده بود قلم عنایت سبحانى بر صحیفه ضمیرش نگاشت. . . (جلد ۴ صفحه ۶٠۴) و شمس الدّین محمد سخاوى متوفاى (٩٠٢) در کتاب الضوء اللامع جلد ٧ ص ١٣٣ در ترجمه او چنین آورده محمد بن اسعد مولانا جلال الدین الصّدیقى الدّوانى، (بفتح المهمله و تخفیف النون نسبه لقریه کازرون) الکازرونى الشافعى القاضى بإقلیم فارس، و المذکور بالعلم الکثیر ممّن: أخذ عن المحیوى اللارى و حسن بن البقال، و تقدّم فی العلوم سیّما العقلیّات، و أخذ عنه اهل تلک النواحى، و ارتحلوا إلیه من الرّوم و خراسان و ماوراء النهر، و سمعت الثّناء علیه من جماعه ممّن أخذ عنّى و استقرّ به السلطان یعقوب فی القضاء، و صنّف الکثیر، من ذلک شرح على شرح التجرید للطوسى، عمّ الانتفاع به، و کذا کتب على العضد، مع فصاحه و بلاغه و صلاح و تواضع و هو الآن فی سنه سبع و تسعین حیّ ابن بضع و سبعین.
شهرتش به دوانى از این روست که زادگاهش شهرک دوان از توابع کازرون شیراز بود و در آنجا بسال ٨٣٠ دیده بجهان گشود و بسرپرستى والد ماجدش مولانا سعد الدین اسعد که به علوّ نسب و دانش مشهور بود ١و در آنجا به قطع و فصل قضایاى شرعیّه اشتغال داشت بمراحل کمال رسید و هم در آنجا مدفون گردید و مقبره او هم اکنون برجاست.
١) . (جلال الدین در مقدمه تفسیر سوره اخلاص بمناسبت از تفسیر کبیرى بنام السواد الاعظم از مؤلفات او یاد فرموده) .
٢۴و او را صدیقى مىگفتند از این رو که نسبش به ابو بکر صدیق مىرسید و از احفاد محمد بن ابى بکر بوده است او در آغاز سنى مذهب بود و در اصول عقاید طریقت اشعرى داشت ولى در پایان بمذهب شیعه امامیه گرایید. و سببش را بعضى از تراجم چنین نگاشتهاند که بهنگام تالیف سومین حاشیهاش بر کتاب شرح تجرید قوشجى در مسأله امامت و خلافت پس از نبىّ اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در اندیشه او چنین گذشت که اگر جدش ابو بکر صدیق زنده مىبود بدون شک بسیارى از این مطالب علمى و دقایق فلسفى را درک نمىکرد و پس از این کتاب «نور الهدایه» را در خلاصه مبانى اعتقادى خود تألیف کرد. و خاتمه کتاب خلق الافعال دیگر از مؤلفات او نیز بیانگر همین معنى است چنان که در پایان کتاب نور الهدایه به آن اشاره فرموده اثار علمى این دانشمند بیشتر در خارج از ایران چون مصر و هند و استانبول و پترزبورگ و لندن بچاپ رسیده و امید است امکانات نشر اثار وى در این مرز و بوم نیز فراهم آید چه لزوم آشنائى با سیر و تطور افکار فلسفى در حوزه علمى شیراز براى محققین، نشر آثار و مؤلفات این محقق عالیقدر را ایجاب مىنماید، گر چه بسیارى از افکار و اندیشههاى او در کتاب شریف اسفار مطرح و مورد نقد و انتقاد قرار گرفته
«درگذشت»
در کتاب حبیب السیر آمده که مدت عمرش زیاده بر هفتاد سال بود و در مجالس المؤمنین روز سه شنبه نهم ماه ربیع الأول ٩٠٨ آمده (در نسخهاى نفیس مخطوط از این کتاب که نزد نگارنده است روز و ماه فوت او نیامده) و در کشف الظنون در موارد مختلف (٩٠۶-٩٠٧-٩٠٨) و در روضات به نقل از سلّم السماوات (٩٠٢) و در کتاب ریحانه الادب به اختلاف بین سالهاى (٩٠٢-٩٠٧-٩١٨-٩٢٨) آمده و در اعلام زرکلى تولد او را (٨٣٠) و درگذشت را (٩١٨) ذکر نموده در الذریعه جلد ٩ ص ٣٢٩ آمده المولى المحقق جلال الدین محمد بن اسعد الصدیقى الدّوانى الکازرونى الشیرازى المولود فی بضع و عشرین و ثمانمائه کما یظهر من الضوء اللامع ج ٧ ص ١٣٣، قال هو حیّ فی سنتنا سبع و تسعین و هو ابن بضع و سبعین.
٢۵و توفى حدود (٩٠٢) کما فی سلم السماوات، لابى القاسم الکازرونى او (٩٠٧) و هو المشهور کما فی الاعلام، أو (٩٠٩) کما فی شاهد صادق أو (٩٢٨) کما فی الشذرات و النور السافر، أو (٩١٨) کما فی الکنى و الالقاب و امّا نسبه على ما ذکره فی آخر اجازته لعفیف الدین حفید صفى الدین عبد الرحمن الصفوى فی (٨٩٣) هکذا.
محمد بن اسعد بن محمد بن عبد الرحیم بن على الصدیقى الدوانی و ذکر منها أنّه أخذ العلوم العقلیّه عن والده الإمام سعد الملّه و الدّین أسعد المحدّث بالجامع المرشدى و أخذها أیضا مع العلوم النقلیّه عن العلاّمه مظهر الدّین محمد المرشدى و ذکر من مشایخ إجازته فی الحدیث لفظا و کتبا الشیخ المحدّث الرحله شهاب الإسلام عبد الله بن میمون الکرمانى المشهور بالجبلى و ذکرنا بعض هذه الاجازه فى جلد:١ ص ٢٣١
آثار علمى علاّمه دوانى
١-اثبات الواجب (ط اسلامبول)
٢-اثبات الواجب جدید
٣-اخلاق جلالى یا لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق بفارسى (ط در هندوستان -لندن)
۴-الأربعون السلطانیه فی الاحکام الربانیه
۵-افعال الله تعالى-در کشف الظنون آمده: این کتاب مشحون است از غرائبى که گوشها آن را نشنیده.
۶-افعال العباد-و یا خلق الأفعال و یا خلق الأعمال و یا الجبر و الاختیار که ضمن مجموعهاى بنام کلمات المحققین بسال ١٣١۵ در تهران چاپ شده.
٧-انموذج العلوم-مشتمل بر تحقیق ده مسأله که یکى از آنها مسأله حدوث و قدم عالم است.
٨-الأنوار الشافیه-که ظاهرا حواشى و تعلیقات است بر کتاب الانوار لعمل الابرار یوسف بن ابراهیم اردبیلى متوفى (٧٩٩)
٩-بستان القلوب
١٠-تحفه روحانى
١١-تفسیر سوره اخلاص
١٢-تفسیر سوره جحد
١٣-تفسیر معوذتین
١۴-تفسیر آیه-کلوا و اشربوا و لا تسرفوا
١۵-تفسیر آیه-و للّه الأسماء الحسنى
١۶-تفسیر آیه-یا أیّها الذین آمنوا خذوا زینتکم عند کلّ مسجد
١٧-التوحید-نسخهاى از آن در کتابخانه دانشکده ادبیات مشهد موجود است
١٨-حاشیه بر تهذیب المنطق تفتازانى-بنام العجاله که بعنوان شرح نیز از آن یاد شده و تا آخر بحث موجهات را داراست
١٩-حاشیه بر کتاب حکمه العین
٢٠-حاشیه بر الزوراء-در بعضى کتب از آن بعنوان شرح الزوراء یاد شده
٢١-حاشیه بر اوائل کتاب محاکمات ملا قطب
٢٢-حاشیه بر شرح آداب البحث کمال الدین مسعود شیروانى
٢٣-حاشیه بر شرح اشارات
٢۴-حاشیه بر اوائل شرح چغمینى در علم هیأت
٢۵-حاشیه بر حواشى میر سید شریف بر شرح شمسیه (تا تقسیم علم به بدیهى و نظرى)
٢۶-حاشیه بر شرح تجرید علامه قوشجى
٢٧-حاشیه جدید بر شرح تجرید قوشجى
٢٨-حاشیه اجدّ بر شرح تجرید قوشجى.
این سه حاشیه را طبقات جلالیه مىنامند و قسمتى از آن در حواشى شرح تجرید علامه قوشجى به چاپ رسیده
٢٩-حاشیه بر شرح شمسیه قدیم و جدید
٣٠-حاشیه بر اوائل شرح عضدى بر مختصر اصول ابن حاجب
٣١-حاشیه بر شرح مطالع بنام تنویر المطالع قدیم و جدید
٣٢-حقیقه الإنسان و الروح الجوّال فی العوالم (ط بقاهره)
٣٣-خلق الأفعال-که همان رساله أفعال العباد است
٣۴-دیوان اشعار-که به همت دکتر حسین على محفوظ بسال ١٩٧٣ میلادى در بغداد به چاپ رسیده و تخلص او دوانى-جلال-فانى هر سه آمده
٣۵-رسالهاى در اثبات تکلم حقّ جلّ و علا
٣۶-رسالهاى در ایمان فرعون
٣٧-رسالهاى در تحقیق جبر و اختیار که بنقل قاضى نور الله در مجالس المؤمنین مؤلف آن را بنام میر میران ماضى اصفهان بفارسى تألیف نموده و بنا بر این غیر از الجبر و الاختیار عربى است که در افعال العباد ذکر آن گذشت ١.
٣٨-رسالهاى در تعریف علم کلام که در کتاب مواقف آمده
٣٩-رساله تهلیلیّه-بفارسى در بیان و شرح کلمه لا إله الا الله
۴٠-رسالهاى در حلّ مغلطه مشهور به جذر اصمّ
۴١-رساله خلخالیه.
۴٢-رسالهاى در خواص حروف. بفارسى شاید همان تحفه روحانى باشد که ذکر آن در ریحانه الادب آمده
۴٣-رسالهاى در دیوان مظالم-بفارسى که براى علاء الملک والى خطه لار تالیف نموده
۴۴-رسالهاى در صیحه و صدا. بفارسى در یک مقدمه و یک صیحه و چند صدا (فیلم آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است)
۴۵-رساله عادلیه. که در عدالت بنام یکى از سلاطین بفارسى نوشته
۴۶-رساله عرض نامه. بفارسى
۴٧-رساله عشریه. به نقل صاحب کشف الظنون براى سلطان با یزید عثمانى به روم فرستاده
۴٨-رسالهاى در علم النفس. که بنام حقیقه الانسان و الروح الجوّال ذکر آن گذشت
١) . در جلد دوم فهرست کتب خطى فارسى آقاى منزوى ص ٧٧١ آمده جبر و اختیار از جلال الدین فرزند اسعد دوانى کازرونى شیرازى (٨٢٠ و اندى-٩٠٨) بنام یکى از بزرگان که گویا ملقب به غیاث الدین بوده است، و این جز خلق الافعال و جبر و اختیار عربى او است آغاز یا من جبّر الخلق بقهر التدبیر.
۴٩-رساله قلمیه. که در آن رعایت بسیارى از فنون بلاغت و انواع تشبیهات بلیغه فرموده
۵٠-الزوراء. کتابیست مختصر در فلسفه که در ان جمع میان حکمت بحثى و ذوقی نموده. (ط بقاهره) . و به نقل صاحب کشف الظنون آن را عالم فاضل کمال الدین حسین لارى بنام تحقیق الزوراء شرح نموده
۵١-شرح اثبات جوهر مفارق خواجه نصیر الدین طوسى
۵٢-شرح اربعین حدیث محى الدین یحیى بن شرف نووى متوفى بسال (۶٧۶)
۵٣-شرح تحریر اقلیدس خواجه نصیر الدین
۵۴-شرح خطبه طوالع در علم کلام
۵۵-شرح رساله نصیریه در تحقیق معنى نفس الامر
۵۶-شرح سى فصل خواجه نصیر الدین
۵٧-شرح عقائد عضدى (ط در هند. آستانه. پترزبورگ)
۵٨-شرح قصیده ابو على بغدادى در علم هیأت
۵٩-شرح هیاکل النور شیخ شهاب الدین سهروردى بنام شواکل الحور (ط قاهره -هند)
۶٠-شرح غزل حافظ. در همه دیر مغان نیست چو من شیدایى (ط. تهران ١٣۴٣)
۶١-شرح بیت حافظ. دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند
۶٢-شرح بیت حافظ. پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت
۶٣-شرح رباعیات خود براى قیصر روم
۶۴-العشر الجلالیه
۶۵-عشرتنامه
۶۶-نور الهدایه (ط-ایران)
دکتر سید احمد تویسرکانى اصفهان مهر ماه ١٣۶٣
کتاب الرساله المختاره//علامه دوانی –محمد باقر میر داماد
زندگینامه آیت الله ملا محمدصالح«ملا صالح مازندرانی»(متوفی۱۰۸۶ه ق)
ملاّ محمد صالح، معروف به ملّاصالح مازندرانی، فرزند ملا احمد بن شمس الدین طبرسی، سروی، مازندرانی است. وی دانشمندی پارسا، زاهد، محقق، جامع معقول و منقول و دارای اخلاق فاضله و صفات حمیده بود. لقبش حسام الدین بود. وی شوهر خواهر علاّمه محمّد باقر مجلسی و داماد ملاّ محمد تقی مجلسی بود.[۱] نویسنده معارف و معاریف میگوید:
یکی از فقهای شیعه، دانشمند بزرگ و زاهد مجاهد، ملا صالح بن ملا احمد سروی طبرسی شخصیتی جامع معقول و منقول که در دقت نظر شهرت داشته و شرح اصول و روضه کافی او بهترین گواه این مدعی است. آن چنان محتاط بود که گویند: وی خود میگفته میخواستم فروع کافی را نیز شرح کنم، ولی چون خود را در مرتبه اجتهاد ندیده و این کار به چنان ملکهای نیاز داشت، از آن صرف نظر نمودم؛ در صورتی که از شرح اصول و روضه اش معلوم است که وی در این فن نیز اطلاعات وسیع داشته است. از پسوند «سروی» بر میآید که احتمالاً اهل ساری مازندران میباشد.[۲]
اصل آن بزرگوار از مازندران و نام والدش ملاّ احمد است و فقر و پریشانی احوال او (ملا احمد) به درجه کمال رسیده بود و لهذا از نهایت اضطرار روزی به آخوند مرحوم (ملا صالح مازندرانی) فرمود که به جهت تحصیل معاش، به مضمون «ارض الله واسعه»[۳] باید تلاش نمود و از من تحمّل معاش شما میسر نیست. از جانب من معذورید به هر وجه که خواهید تنقیح امور خود بنمایید.
ملاّ صالح از مازندران به دار السلطنه اصفهان تشریف آورد و در آن اوان کما هو الآن، از جانب سلاطین و اعیان به جهت طلاب علوم دینیه مدارس وظایف معین بود و به قدر رتبه به هر کس چیزی میدادند. آخوند چون اول تحصیلش بود، در مدرسه، مکان گرفت که روزی دو «غازبکی» که دو «فلوس» هند تقریباً میباشد، به هر شخصی میدادند و آن کفاف اکل (خوردن) را به خوبی نمیکرد؛ تا چه رسد به دیگر ضروریات معیشت آن بزرگوار و تا مدتی میسر نبودش که روشنایی به جهت خود مهیا کند، هنگام مطالعه در پای روشناییهایی که به جهت عابرین میگذاشتند، ایستاده تا صبح مطالعه میکرد، تا آن که از فضل قادر متعال، به اندک زمانی قابلیت مجلس شریف آخوند ملا محمّدتقی مجلسی (ره) را به هم رسانید و در مجلس آن بزرگوار با علمای نامدار هم سبق شد و در اندک زمانی براغلب آنها فایق گردید.[۴]
موقعیت اصفهان
اصفهان یکی از شهرهای مهم و بزرگ جهان به شمار میرود. شهر اصفهان از زمانهای دور، دارای اهمیت و موقعیت خوبی در میان شهرهای ایران است.
اصفهان به دلیل موقعیت جغرافیای آن، که نقطه تلاقی راههای شهرهای مختلف است، اهمیت خاصی دارد و انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت صفویه، بر عظمت این شهر افزود.
پس از آن که شاه عباس پایتخت خود را از قزوین به اصفهان انتقال داد، دست به توسعه و آبادانی بیشتر اصفهان زد.
پس از احداث بناهای جدید، اصفهان شهری زیبا و باشکوه شده بود که آب و هوای مطبوع چهار فصل آن بر زیبایی و جاذبههایش میافزود.[۵]
حوزه علمیّه اصفهان
اصفهان در زمان تحصیل ملاّ صالح مازندرانی، یکی از معتبرترین و پررونقترین حوزههای علمیّه جهان اسلام را دارا بود. وجود استادانی که در علوم متداول زمان، متبحّر و برجسته بودند و طلّابی که با شوق بسیار و کمترین هزینه و حداقل امکان معیشتی، به تحصیل دانش میپرداختند، حوزه علمیّه اصفهان را فعّال، پرشور و با اعتبار ساخته بود. در آن روزگار، تحصیل با تنگدستی و فشارمالی همراه بود، لیکن این مسأله در اراده و شوق جویندگان علم تأثیری نداشت. حوزه اصفهان یکی از پربارترین و غنیترین حوزههای دینی از نظر آموزش علوم عقلی و علوم نقلی بود. این فضای آموزشی با استادان متبحّری که در عصر خویش منحصر به فرد و از شاخصترین دانشوران بودند، به وجود آمده بود. حکمت و فلسفه در سطحی عالی در این حوزه تدریس میشد؛ به طوری که در اوایل قرن یازده هجری، از سراسر جهان اسلام برای آموختن فلسفه به اصفهان میآمدند.
از سوی دیگر، فقه و حدیث و تفسیر و عرفان توسط بزرگانی چون شیخ بهایی و ملاّ عبدالله شوشتری ـ استادان ملاّ صالح مازندرانی ـ در سطحی عالی تدریس میشد. یکی از امتیازات حوزه علمیّه اصفهان که آن را به عنوان بزرگترین مرکز علمی آن عصر مطرح کرده و از حوزه نجف اشرف شاخصتر ساخته بود، تدریس تمامی علوم (فلسفه، عرفان، فقه، حدیث، تفسیر، ادبیات و ریاضیات) در سطحی بالا بود؛ به طوری که بسیاری از علمای آن حوزه در تمامی علوم نقلی و عقلی تحصیل کرده و متبحّر بودند.
هر دانش پژوهی با هر سلیقه و انتخابی میتوانست بهترینها را در حوزه اصفهان بیابد؛ اگر خواهان علم ریاضی بود، میتوانست برترین استادان ریاضیات را که صاحبنظر و دارای تألیف بودند (مانند شیخ بهائی) بیابد و اگر طالب حکمت و فلسفه بود، با استادانی آشنا میشد که تاریخ فلاسفه را به خوبی میشناختند و در تبیین مشربهای فلسفی، تبحّری تمام داشتند و مانند میرداماد دارای آرای جدید بودند. اگر کسی تشنه عرفان، سیر و سلوک بود و قصد داشت از آینه دل زنگار بشوید، تا علم حقیقت در آن منعکس شود، باز در حوزه علمیّه اصفهان والاترین عارفان و وارستهترین سالکان (مانند شیخ بهایی) بودند تا انسان را واله و مجذوب خویش کنند. در فقه و حدیث و تفسیر نیز چنین بود.
اگر نگوییم حوزه اصفهان در این زمینه ها نیز عالیترین بود، دست کم در کنار نجف اشرف و مشهد مقدس، از عالیترینها به شمار میرفت. اگر در آسمان نجف، چند ستاره میدرخشید، آسمان حوزه علمیّه اصفهان ستاره باران بود و افول ستارهای جای خود را به ظهور و درخشش ستارگانی دیگر میداد.[۶]
استادان
ملا صالح مازندرانی از خرمن وجود علمای بزرگی بهره های فراوانی گرفت، که عبارتند از:
محمّد تقی مجلسی
محمد تقی مجلسی در سال ۱۰۰۳ هـ . ق به دنیا آمد. پدرش ملاّعلی، شاعری خوش ذوق بود و به «مجلسی» تخلّص داشت. از این رو این خانواده را مجلسی گویند، محمّد تقی تحصیلات را در خانوادهاش که خانه فرهنگ و ادب بود، آغاز کرد. پدر دانشمند او در تحصیل و پرورش او سعی وافر نمود.
محمّد تقی مجلسی در فقه، حدیث، اصول، فقه، کلام، تفسیر و عرفان، به مراحل عالی دست یافت و برای کسب فیض بیشتر، در ۳۱ سالگی به نجف اشرف مهاجرت کرد و پس از تحصیل در نجف اشرف، به اصفهان بازگشت و شروع به تدریس و تألیف کرد و تا آخر عمرش، فعالیت علمیاش ادامه داشت و تألیفات بسیار خوبی از خود به یادگار گذاشت.
محمد تقی مجلسی فرهنگ معارف اهل بیت ـ علیهم السلام ـ را در میان مردم ترویج میداد و به هدایت و ارشاد مردم میپرداخت و همیشه با مردم و جامعه خود در ارتباط بود.[۷]
محمد تقی مجلسی در تربیت و تعلیم فرزندانش کوشش فراوان داشت. همه فرزندان وی عالم و دانشمند و با تقوی بودند. آمنه بیگم، یکی از دختران وی نیز زنی عالمه و پرهیزگار بود؛ به گونهای که همسرش، ملاّ صالح مازندرانی با وجود آن که خود عالمی ممتاز بود، در حل بعضی از مسائل علمی با وی گفت و گو میکرد و از او کمک میگرفت.[۸]
او در یازدهم شعبان سال ۱۰۷۰ هـ . ق. دار فانی را وداع گفت. در فقدان این عالم فرهیخته، اصفهان عزادار شد. پیکر این مرد بزرگ در کنار مسجد جامع اصفهان به خاک سپرده شد.[۹]
شیخ بهایی
بهاء الدین محمّد عاملی، معروف به شیخ بهائی از بزرگترین و ممتازترین علمای عصر خود بود. او در ۱۳ سالگی همراه پدرش، عزالدین حسین بن عبدالصمد عاملی، از جبل عامل لبنان به ایران مهاجرت کرد. او پس از ورود به ایران، زبان فارسی را به خوبی فراگرفته بود؛ به طوری که بعدها اشعار زیبای بسیاری به زبان فارسی از خود به جا گذارد.
شیخ بهایی با وجود موقعیت ممتاز دینی و اجتماعی خود، ساده میزیست و به قناعت و ریاضت میگذراند.[۱۰]
ملا عبدالله شوشتری
ملا عبدالله شوشتری از تربیت یافتگان حوزه علمیّه نجف اشرف بود که پس از طی مراحل علمی، به اصفهان مهاجرت کرد. وی ۱۴ سال در حوزه علمیّه اصفهان به تدریس فقه، حدیث، اصول فقه، کلام و تفسیر پرداخت. وی شاگردان بسیاری تربیت کرد. ملاّ صالح مازندرانی، علاّمه محمّد تقی مجلسی و ملا حسنعلی شوشتری شاگردان او بودند. علاّمه محمّد تقی مجلسی درباره وی میفرماید: «او بزرگ استاد ما و بزرگ استاد شیعه در عصرخویش بود. وی علامهای محقق و دقیق و زاهدی عابد و با ورع بود.»[۱۱]
ملاّ عبدالله شوشتری شبها به عبادت و نماز شب میپرداخت و روزها روزه بود. وی پسرش، ملاّ حسنعلی را بسیاردوست میداشت. وقتی پسرش به بیماری سختی مبتلا گشت، عبدالله شوشتری برای نماز جمعه به مسجد رفت؛ در حالی که فکرش مشغول بود. همین که نماز جمعه را شروع کرد، در نماز وقتی که سوره منافقین را تلاوت میکرد به این آیه رسید: یا ایّها الذین آمنوا لا تلهکم اموالکم و لا أولادکم عن ذکر الله؛ این آیه را تکرار کرد. بعد از نماز، سبب تکرار را از او پرسیدند، فرمود: چون به این آیه رسیدم، به یاد پسرم افتادم، سعی کردم که از نظرم دور شود.
با خود مبارزه کردم؛ بدین گونه که فرض کردم فرزندم مرده و جنازه او را در مقابل چشم خود دیدم، آن گاه از آیه گذشتم. نوافل وی هیچ گاه ترک نمیشد و دقت زیادی در خوراک و تغذیهاش میکرد. عمامهای به چهارده شاهی خرید و آن را چهارده سال بر سر میگذاشت.
شرح قواعد حلّی و شرح الفیه شهید و شرح مختصر عضدی و شرح ارشاد علاّمه و رساله ای فارسی در جوب نماز جمعه از آثار اوست.
ملا عبدالله شوشتری در روز جمعه ۲۴ محرم سال ۱۰۲۱ هـ . ق. مریض شد و در شب یکشنبه ۲۶ محرم همان سال، نزدیک به اذان صبح روحش به ملکوت اعلا پیوست.
نزدیک به صد هزار نفربر جنازه او نماز گذاشتند. وی را در جوار اسماعیل بن زید بن الحسن دفن کردند. بعد از یک سال، جنازه او را برای دفن به کربلا بردند. وقتی نبش قبر کردند، بدن پاک ملا عبدالله شوشتری هیچ تغییری نکرده بود. برای این عالم متقی، کرامتهای بسیاری نیز نقل کرده اند.[۱۲]
ملا حسنعلی شوشتری
علی دوانی درباره او مینویسد:
«او فاضل، عالم و صالح بود و پیشوای رستگاران است. فقیه اصولی که در عصر شاه صفی و شاه عباس دوم میزیست، از تألیفات وی کتاب التبیان در فقه، الطهاره و رسالهای در حرمت نماز جمعه میباشد. این عالم بزرگ در سال ۱۰۷۵ هـ . ق. وفات یافت. ملا حسنعلی فرزندان و نوادگان شایستهای دارد و همگی مشغول تحصیل علوم دینی میباشند و تا زمان ما موجود و معروفاند.»[۱۳]
شیخ حر عاملی، یکی از معاصران ملا حسنعلی شوشتری میگوید:
او از پدرش و شیخ بهایی روایت میکند: صاحب «سلافه العصر» از وی نام برده و اورا مورد ستایش قرار داده است. ما به وسیله مولانا محمد باقر مجلسی از وی روایت میکنیم.
«ملا عبدالله شوشتری در اجازهای که به فرزندش، ملا حسنعلی شوشتری داده و تاریخ آن ۱۰۲۰ هـ . ق. یعنی یک سال پیش از رحلت وی است، مینویسد: «فرزندم، ابوالحسن علی»، مشهور به حسنعلی بعد از آن که کتب بسیاری را در فنون علم، به خصوص کتابهای گرانقدری را در فنون علوم دین از اصول و فروع و حدیث خواند و با سن کمی که دارد، به بالاترین مراتب رسیده، و در اوائل عمرش به عالیترین مطالب نائل گشته است. خداوند عمرش را طولانی گرداند و از تمام شرور باز دارد و مرا در مقابل هر پیشآمد سوئی فدای او کند! به وی اجازه دادم که از من روایت کند از فنون علم، خصوصاً علوم دین و آن چه متعلق به آن است از اصول و فروع و معقول و منقول و مشروع را به طرق مثبه در این اجازه بزرگ از علمای سابق روایت کند که او اهل آن است به شرطی که سلوک در جاده احتیاط را رعایت کند. هم چنین اجازه دادم به او که خداوند عمرش را دراز گرداند، که تمامی مؤلفات مرا رعایت کند و از آنها به هر کس که اهل آن بود سود رساند.»[۱۴]
شاگردان
علامه محمد باقر مجلسی
علاّمه محمّد باقر مجلسی از بزرگترین شخصیتهای خاندان مجلسی و تاریخ تشیع است. وی در سال ۱۰۳۸ هـ . ق. در اصفهان دیده به جهان گشود.[۱۵]
وی تحصیلات را نزد پدرش آغاز کرد. او در زمینه علوم عقلی و نقلی، نزد استادان برجستهای هم چون علامه حسنعلی شوشتری، میرزا رفیعای نائینی، ملّا صالح مازندرانی، ملاّ محسن فیض کاشانی و میر محمّد قاسم قُهپایی به تحصیل پرداخت. وی پس از مدتی، به تدریس پرداخت. بیش از ۱۰۰۰ نفر در درس او شرکت میکرده اند.
علاّمه مجلسی در حفظ و نشر حدیث و معارف اهل بیت در ایران، نقش مهمی داشت.
بحار الانوار معروفترین کتاب اوست. بحار الانوار که عظیمترین کتاب روایی شیعه است، به منزله دایره المعارف بزرگ روایی شیعه، در ۱۱۰ جلد به چاپ رسیده است.
علاّمه محمّدباقر مجلسی به خواسته شاه سلیمان صفوی، از سال ۱۰۹۸ هـ . ق. مقام شیخ الاسلامی اصفهان را به عهده گرفت. شخصیت دینی و اجتماعی او چنان مؤثر و با اهمیت بود که برخی گفتهاند تا هنگامی که وی زنده بود، حکومت شاه حسین صفوی شیرازه امور را از دست نداد، امّا پس از وفات وی زمام امور سست شد و سرانجام به انقراض صفویّه انجامید. وی روز ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۰ هـ . ق دیده از جهان فرو بست.[۱۶]
پیکرش کنار قبر پدرش، در مسجد جامع اصفهان مدفون گردید.
فیض کاشانی (۱۰۰۷ ـ ۱۰۹۱ هـ . ق.)
در یکی از مشهورترین خاندان علم و تقوا و عرفان و ادب، که حدود ۴ قرن از سابقه درخشان آنان در کاشان میگذشت، در چهاردهم صفر سال ۱۰۰۷ هـ . ق. فرزندی به دنیا آمد که نامش را محمّد گذاشتند. پدرش، رضی الدین شاه مرتضی (۹۵۰ ـ ۱۰۰۹ هـ . ق.) فقیه، متکلم، مفسر و ادیب بود و در حوزه علمیّه کاشان تدریس میکرد.
مادر او زهرا خاتون (متوفا: ۱۰۷۱ هـ . ق.) زنی دانشمند و شاعره بود.[۱۷]
ملامحسن پدر خود را در دو سالگی از دست داد و نزد دایی و عمویش تربیت و تعلیم یافت و سپس دیگر برادرانش در تربیت او کوشیدند. فیض که از استعداد و هوش فوقالعادهای برخوردار بود، قبل از سن بلوغ، مقدمات علوم دینی را در کاشان، نزد عمو و داییاش، نورالدین محمّد، مشهور به حکیم و نزد آخوند نورا (متوفا: ۱۰۴۷ هـ . ق.) فرا گرفت.
استادان فیض عبارتند از:
پدرش، شاه مرتضی (متوفا: ۱۰۹۱ هـ . ق.).
سید ماجد بحرانی (متوفا: ۱۰۲۸ هـ . ق.)
ملاّ صدر الدین شیرازی (متوفا: ۱۰۵۰ هـ . ق.)
میر داماد (متوفا: ۱۰۴۱ هـ . ق.)
شیخ بهایی (متوفا: ۱۰۳۰ هـ . ق.)
شیخ محمّد فرزند شیخ حسن فرزند شهید ثانی (متوفا: ۱۰۳۰ هـ . ق.)
ملاّ خلیل قزوینی (متوفا: ۱۰۸۹ هـ . ق.)
ملاّ محمّد طاهر قمی (متوفا: ۱۰۹۸ هـ . ق.)
ملاّ محمّد صالح مازندرانی (متوفا: ۱۰۸۱ هـ . ق.)[۱۸]
شاگردان فیض عبارتند از:
محمّد، مشهور به علم الهدی، فرزند فیض.
احمد مشهور به معین الدین، فرزند فیض.
محمّد، مؤمن، فرزند عبدالغفور (برادر فیض).
شاه مرتضی دوم و دو فرزندش، محمّد هادی و نور الدین.[۱۹]
علاّمه محمّد باقر مجلسی.
سید نعمت الله جزایری.
قاضی سعید قمی.
ملاّ محمّد صادق کاشانی قمصری.
سید محمّد ابراهیم فرزند محمّد قلی.
فیض کاشانی پس از کسب معارف و استفادههای علمی و معنوی، از ۱۸ سالگی شروع به نوشتن کتاب و رساله کرد و در مدت ۶۵ سال، حدود ۲۰۰ جلد اثر نفیس در علوم و فنون مختلف از خود به جای گذاشت.
بعضی از آثارش عبارتند از:
الف) تفسیر در قرآن:
تفسیر صافی؛
۲٫ تفسیر اصفی؛
۳٫ تفسیر مصفی.
ب) حدیث و روایت:
وافی؛
۲٫ شافی؛
۳٫ محجه البیضا؛
۴٫ النوادر؛
۵٫ مفاتیح الشرایع.
ج) کلام و عرفان:
اصول المعارف؛
۲٫ اصول العقاید؛
۳٫ علم الیقین؛
۴٫ حق الیقین؛
۵٫ عین الیقین؛
۶٫ جبرو اختیار.
د) اخلاق و ادب:
ضیاء القلب،
۲٫ الفت نامه،
۳٫ زاد السالک،
۴٫ شرح صدر،
۵٫ راه صواب،
۶٫گلزار قدس،
۷٫ آب زلال،
۸٫ دهر آشوب،
۹٫ شوق الجمال،
۱۰٫ شوق المهدی،
۱۱٫ شوق العشق.[۲۰]
میرزا عبدالله اصفهانی تبریزی افندی
از چهره های درخشان علمی دهه پایانی دولت صفویه است. او در اصفهان به دنیا آمد. کودکی وی به یتیمی گذشت و تحت سرپرستی برادر بزرگترش، آمیرزا محمّد جعفرو دائیش قرار گرفت.[۲۱]
استاد علی دوانی مینویسد:
میرزا عبدالله تبریزی افندی اصفهانی به جهت اقامت زیاد در اصفهان، به اصفهانی شهرت دارد. محدث نوری دربارهاش، در فیض القدسی چنین مینویسد:
«دانشمند، متبحّر، نقّاد، پرمایه، خبیر و بصیر که در آگاهی از احوال علما و مؤلفات آنها نظیر ندارد، میرزا عبدالله بن عبدالله بن محمد صالح جیرانی تبریزی اصفهانی، مشهور به افندی و مؤلف کتاب ریاض العلماء است. جایگاه ریاض العلماء در فن تراجم هم چون جواهر الکلام در فقه است. تولد او در سال ۱۰۶۶ هـ . ق وفاتش در سال ۱۱۳۵ هـ . ق پیش از سقوط اصفهان به دست محمود افغان است.»[۲۲]
استادان میرزا عبدالله افندی عبارتند از:
میرزا علی نوّاب.
جمال الدین خوانساری.
فاضل هندی.
امیر خلیل الله تونی اصفهانی.
علاّمه محمّد باقر مجلسی.
آقا حسین خوانساری.
ملاّ محمّد باقر سبزواری.
ملاّ میرزا شیروانی.
مشایخ اجازه او عبارتند از:
ملاّ صالح مازندرانی.
شیخ حر عاملی.
ملاّ کمال الدین فسائی.
سید محمّد موسوی؛ مشهور به میرلوحی سبزواری اصفهانی.
علاّمه ملاّ شمس الدین، مشهور به ملا شمسا کشمیری اصفهانی.
سید میرزای جزائری.
میرزا علی نواب.[۲۳]
آثار میرزا عبدالله افندی
آثار میرزا عبدالله افندی فراتر از ۴۰ عنوان است، بعضی از آنها عبارتند از:
رساله وجوب نماز جمعه.
شرح فارسی بر شافیه ابن حاجب.
حواشی بر من لایحضره الفقیه.
تفسیر سوره واقعه (فارسی).
بساتین الخطباء.
روضه الشهداء.
حاشیه بر کتاب وافی ملاّ محسن فیض کاشانی.
ثمار المجالس و نثار العرائس.
وثیقه النجات من ورطه الهلکات.
ریاض العلما: این کتاب معروفترین اثر اوست.[۲۴]
تألیفات
حاشیه بر شرح لمعه؛
حاشیه بر شرح «مختصر الاصول» عضدی.
حاشیه بر «معالم» که در جوانی تألیف کرد. این کتاب با حاشیه «معالم» خلیفه سلطان (سلطان العلماء) به چاپ رسیده است.
شرح بر اصول کافی که بهترین و کاملترین و زیباترین تألیف وی به شمار میرود و در آن از افراط و تفریط اجتناب نموده و اعتراضاتی بر «شرح آخوند ملاصدرا» شده است. این کتاب در ۱۲ مجلد، با تعلیقات علامه میرزا ابوالحسن شعرانی طهرانی به چاپ رسیده است.
شرح بر روضه کافی: در سال ۱۳۱۱ هـ . ق. در حاشیه روضه کافی به چاپ رسیده است.
شرح بر «زبده الاصول» شیخ بهائی، به عربی. نسخهای خطّی از آن به شماره ۴۲۹۲ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران موجود است.[۲۵]
شرح بر فروع کافی: محدث نوری در «مستدرک الوسایل» مینویسد:
امیر حامد حسین لکهنوی به من نوشتهاند که من به مجلدی از شرح ملا صالح بر فروع کافی مطلع شدم و ملاحظه نمودم، بنابراین، باید مجلدات شرح فروع کافی ملا صالح مفقود الاثر شده باشد.»[۲۶]
شرح قصیده بُرده. نسخهای خطی از آن به شماره ۸۸۷ در کتابخانه آیت الله مرعشی، در قم موجود است. در آخر شرح؛ نام مؤلف تصریح شده است.[۲۷]
قصیده بُرده از قصایدی است که در مدح رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ گفته شده است. ناظم قصیده؛ شرف الدّین ابوعبدالله محمد بن سعید سنهاجی دلاصی بوصیری و نام قصیده «الکواکب الدّریّه فی مدح خیر البریّه» است در ۶۰۸ هـ . ق. متولد و در سال ۴۹۶ هـ . ق. وفات یافته است و در اسکندریه مصر مدفون گردید.
شرح «قصیده دریّه» ابیبکر محمد بن حسین بن دریّه ازدی بصری (متوفا: ۳۲۱ هـ . ق.).
شرح «من لایحضره الفقیه».[۲۸]
رؤیای آقا محمد هادی
در بعض مجامع از ترجمه او بر قرآن مجید نقل کرده که در ذیل آیه (انما ولیکم الله و رسوله) نوشته است: مترجم گوید ک هر که مرا میشناسد، شناسد و هر که مرا نمیشناسد، بگویم تا بشناسد. منم هادی فرزند محمد صالح مازندرانی که هر دو چشمم کورباد و هر دو گوشم کر باد که اگر دروغ گویم: شبی از شبهای گذشته ایام جوانی در خواب دیدم که به عمارت رفیعی که در آن قبر و صندوقی بود و مرد پیری نشسته بود و برادر اعزّ و ارجمندم، مولانا عبدالباقی کتاب بزرگی در دست داشت و با فصاحت و بلاغت قرآن میخواند، امّا قرآن نبود. پس گفتم: این چه کتابی است.
آن مرد پیر گرفت که این «مصحف علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ» است. من مصحف را گشودم، اتفاقاً در صفحه دست راست، آیه کریمه (انما ولیکم الله و رسوله) بود و سطرهای طولانی داشت. دو سطر از آن در وصف خانواده رسالت بود. بیدار شدم، از آن کلمات هیچ به خاطرم نماند. باز همان لحظه خوابم برد، همان مکان شریف و همان مصحف را دیدم، با خود گفتم: مکرر بخوانم، این آیه را شاید بخاطرم بماند. پس از تکرار، باز بیدار شدم. همه از خاطرم محو شده بود به جز کلمه «زوج البتول» در وصف حضرت امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ و غریبتر این که بعد از چندی به آن برادرم اظهار نمودم که «مصحف امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ » را در خواب دیدم، پیش از ذکر تفصیلی خواب، گفت که پیش ازین من این مصحف را در خواب دیدم. در آن اسم مبارک حسنین ـ علیهما السلام ـ را مشاهده کردم.[۲۹]
آقا نور الدین محمد
آقا نورالدین محمّد پسرملاّ محمّد صالح مازندرانی و آمنه بیگم است. وی دانشمندی فقیه و کم نظیر بود دارای یک پسر و دو دختر بوده است. پسر او به نام آقا رحیم است که از او دختری است که همسر شهید آقا مهدی بن آقا محمد هادی مازندرانی است.
یکی از دختران آقا نورالدین محمد زوجه عالم فرزانه آقا محمد اکمل (ره) است که والد جناب عالم فرزانه آقا محمد باقراصفهانی مشهور به بهبهانی (ره) و اخوان ایشان آقا حسن رضا و آقا محمد حسین و دو همشیره آنان است.
و صبیه دیگر جناب آقا نورالدین محمد زوجه میرزا محمد تقی نجف آبادی بود.
بنابراین نسب استاد کل وحید بهبهانی به ملاّ محمّد صالح مازندرانی و علامه مجلسی اول و دوم از همین دختر آقا نورالدین محمد نشأت گرفته است.[۳۰]
آقا محمد سعید اشرف
«عالم ادیب مرحوم آقا سعید متخلّص به اشرف اشعار به غایت نیکو و سنجیده و سواد مداد فارسیهاش، نیل انفعال بر چهره بلغای عجم کشیده، زیبایی خطش دست خوشنویسان عالم را به تخته بسته، و رعنایی شکسته اش صفای بنفشه بناگوش دلبران را در هم شکسته، علوّ فطرت و سخاوت را از اجداد کرام میراث داشت، و در عهد عالم گیر اورنگ زیب به جهان شاه جهان آباد هند تشریف برده بود، آن پادشاه انجم سپاه، مقدمش را سعادت خود دانست و در نوازش و احترامش کوشید و اولادش یکی فاضل علاّمه ملاّ محمّد امین بود که شرح مبسوطی بر قسم کلام تهذیب ملا سعد الدین (تفتازانی) نوشته است، و اولاد او در زمان سلطنت ابراهیم شاه برادر نادرشاه منقرض شدند و دیگری میرزا محمّد علی متخلّص به دانا است که در هند آمده بود و مدتی را در مرشد آباد بنگاله به عزت گذرانید.»[۳۱]
شعر زیر از ملاّ محمّد سعید، متخلص به اشرف است:
تا راج جان هم میکند دین هم به یغما قربان آن غارتگرم کو دل نه تنها میبرد میبرد
آسوده را غم میدهد صبر از شکیبا آری طبیب عشق او دارد دوای بوالعجب میبرد
آسایش یعقوب را شوق زلیخا میبرد نبود به کیش عاشقان اخوان یوسف را گنه
مانده است ما را نیم جان آن نیز گویا دین و دل و هر چیز را آن ترک غارتگر میبرد برد
هر خاک کان باد صبا از کوی لیلی صدق محبت میکند در چشم مجنون توتیا میبرد
آلوده گشته خنجرش ما را بدعوی میبرد با آن که تیغ جور آن در جسم من زد چاکها
گاهی به یثرب میکشد گاهی به بطحا شوق جمال دلکشت حاجی ره گم کرده را میبرد
کاین رندی من عاقبت ناموس تقوی ای شیخ این آلوده را در سلک پاکان میبرد جا مده
بیعاقبت باشد که رنج از بهر دنیا زحمت کشیدن خوش بود لیکن از برای میبرد یار خود
دیوانه عشق تو را غم سوی صحرا میبرد فارغ دلان را آورد عشرت پرستی سوی شهر
گر کوه باشد جان من این حسنش از جا نپذیر عذرم چون کنم بیطاقتیها در میبرد غمت
کاین عشوههای جانستان دل بیمحابا ای هوشمندان بر رخش آهسته میباید میبرد نظر
اشرف هنوز از بهر آن شرمندگیها فرهاد بعد از بیستون زد تیشه بر سر میبرد.[۳۲] صبربین
آقا حسنعلی مازندرانی
آقا حسنعلی، فاضل لبیب و عالم ادیب بوده است و در جوانی به هندوستان تشریف برده، امراء و حکام در اعزاز و احترامش بسیار کوشیدند و در آن ملک مشهور به حسنعلی خان شد، و اولاد او یکی میرزا علی اشرف بود و از اولاد او جمعی در خانههای اجدادی خود در اصفهان میباشند و دختری از آنها همسر آقا حسنعلی بن آقا محمّد هادی ثانی است، و سایر اولاد آن مرحوم در هند میباشند.[۳۳]
آقا عبدالباقی مازندرانی
آقا عبدالباقی عالم، عامل و فقیه کامل بوده است خداوند به ایشان یک پسر داد که مشهور به آقا بزرگ بوده است و در اوایل جوانی به هند رفته بود. اکابر و اعیان مقدم شریفش را غنیمت دانسته در خدمت گزاری و احترام به او نهایت طاقت خود را مصروف داشتند. ایشان را فرزندی بود دارای کمالات مرضیه، به زیور زهد و تقوی و فضیلت آراسته، به نام آقا علاء الدین محمد (ره) و دو دختر که یکی زوجه میرزا امین تاجر بود، که سه پسر داشت. بنام های آقایی و آقا علی نقی و آقا عبدالکریم و آقا عبدالکریم را اولاد نبود، و اولاد آقائی فوت شدند و از آقا علی نقی دو پسر بود: حاجی عبدالباقی و حاجی ابوالحسن واز حاجی ابوالحسن ولدی هست موسوم به آقا عبدالحسین، و او را چند اولاد است و دیگری زوجه حاج محسن نامی بود از اهل مارچی که از قرای ماربین اصفهان است و از ایشان فرزندی به نام محمدعلی باقی است که در «جهرم» فارس میباشند.
و آقا علاء الدین محمد سه پسر داشت بنام حاج محمدعلی، و حاجی محمد اسماعیل و حاجی محمد جعفر.[۳۴]
شهید آقا محمّد مهدی مازندرانی
محمّد مهدی، پسر آقا محمّد هادی، پسر ملاّ صالح، پسر احمد مازندرانی، گوهر میانه گردنبند خاندان خویش بود و بیت الغزل قصیده آن، مرد فضیلت سرمشق دانش و عمل، و از برجستهترین حدیث دانان بود. داماد عمویش، آقا نورالدین پسر ملاصالح بود. دانشمند بزر شیخ محمد پسر محمّد زمان کاشانی از وی حدیث روایت میکند و در اجازه نامهای که برای آقا محمّد باقر هزار جریبی نوشته، از وی تمجید کرده است و میگوید: نزد استاد دقیق و تزبینمان محمد مهدی پسر محمّد هادی مازندرانی که برهمه استادان معاصر و قدیم فائق آمد، خوانده ام.
مؤلف نجوم السماء نیز او را میستاید. کتاب «وسیله السعاده» که ترجمه «منهج الدعوات» ابن طاووس است، از آثار او است که در سال ۱۱۲۳ هـ .
ق. به آن بپرداخته، و حاشیهای بر «شرح مختصر الاصول» عضدی نگاشته است. وی در سال ۱۱۴۰ هـ . ق پس از تسلط افغانیان بر اصفهان به دست آنها شهید شد.
خاندانش آشیانه دانش است و مردانش همه پرچمدار خرد و فرزانگی و حاملان حدیث و سنت و ناشران فضیلت، وی شاخهای از آن درخت تنومند و بارور فرخنده است و پرتوی از کانون تابش و فروزش آن، بدینسان که پدرش مولی محمّد هادی دانشمندی بسیار دانا و حدیثدانی بزرگ و توانا و صاحب تألیفات بود. او نواده دختری محدث بزرگ، علاّمه محمّد تقی مجلسی است.[۳۵]
تولد و وفات
در هیچ یک از کتب تراجم و رجال، به سال تولد ایشان اشاره نشده است و وفاتش را نیز، با تردید در شوّال سالهای ۱۰۸۰، ۱۰۸۱ و ۱۰۸۶ هـ . ق. نوشتهاند. دو تاریخ اول، بیگمان اشتباه و تاریخ فوت همان سال ۱۰۸۶ هـ . ق. است. منشأ اشتباه ناقص بودن ماده تاریخ است. آخوند ملا محمد صالح مازندرانی در بقعه پدر زن خود (ملا محمد تقی مجلسی) پایین پا، در ایوانچه، دفن کردند و قبری کوتاه بسته دارد. اشعار زیر بر لوح قبر او نقش بسته است:
آه و افسوس و فغان و فریاد افضل و اعلم و امجد شده فوت
یعنی آخوند محمد صالح کز همه بود سرآمد شده فوت
او ملک بود عجب نیست اگر گویمش روح مجرد شده فوت
جست تاریخ وفاتش «زاهد» که کی آن ذات مؤید شده فوت
هاتفی گفت بتاریخ که «آه» صالح دین محمد شده فوت.[۳۶]
[۱] . ریحانه الادب، محمد علی مدرس تبریزی، ج ۵، ص ۱۴۶٫
[۲] . معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی، ج ۶، ص ۶۳۹٫
[۳] . زمر، ۱۰٫
[۴] . مرآت الاحوال جهان نما، آقا احمد بن محمد علی بهبهانی، مقدمه و تصحیح و حواشی به اهتمام علی دوانی، ص ۱۲۷ ـ ۱۲۸٫
[۵] . محمد تقی مجلسی، سید حمید میرخندان، ص ۲۹٫
[۶] . محمد تقی مجلسی، ص ۳۳ ـ ۳۴٫
[۷] . روضات الجنات، ج ۲، ص ۱۲۳٫
[۸] . بحار الانوار، ج ۱۰۲، ص ۱۲۴٫
[۹] . محمد تقی مجلسی، ص ۱۱۰٫
[۱۰] . همان، ص ۳۵ و ۳۶٫
[۱۱] . روضه المتقین، محمد تقی مجلسی، ج ۱۴، ص ۳۸۲٫
[۱۲] . فوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، ص ۲۴۵ ـ ۲۴۷٫
[۱۳] . علامه مجلسی، علی دوانی، ص ۸۰ ـ ۸۳٫
[۱۴] . علاّمه مجلسی، علی دوانی، ص ۸۱٫
[۱۵] . وقایع السنین و العوام، امیر عبدالحسین خاتون آبادی، ص ۵۰۸٫
[۱۶] . محمد تقی مجلسی، ص ۸۳ ـ ۸۵٫
[۱۷] . معادن الحکمه، محمد علم الهدی، ج ۱، ص ۹ ـ ۱۲٫
[۱۸] . وافی، مقدمه، ج ۲، ص ۳۲٫
[۱۹] . معادن الحکمه، ج ۱، ص ۹، ۱۶، ۲۶ و ۳۰٫
[۲۰] . مقالات و بررسیها، دفتر ۴۵ و ۴۶، دانشکده الهیات و معارف اسلامی تهران، ص ۵۸ و وافی، مقدمه، ج ۱٫
[۲۱] . ریاض العلما، ج ۴، ص ۳۰۶ و ۳۰۷٫
[۲۲] . علاّمه مجلسی، ص ۳۸۲ و ۳۸۴٫
[۲۳] . مقدمه ترجمه ریاض العلماء، ص ۶٫
[۲۴] . همان، ص ۸ ـ ۹ و ص ۱۱ ـ ۱۷٫
[۲۵] . فهرست کتابخانه مجلس، ج ۱۱، ص ۳۰۲٫
[۲۶] . فهرست کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، سپهسالار سابق، ج ۱، ص ۲۵۹٫
[۲۷] . فهرست کتابخانه مرعشی، ج ۳، ص ۸۳٫
[۲۸] . زندگینامه علامه مجلسی، سید مصلح الدین مهدوی، ج ۲، ص ۳۲۳ و ۳۲۴؛ فوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، ص ۵۴۳ و ریحانه الادب، محمد علی مدرس تبریزی، ج ۵، ص ۱۴۷٫
[۲۹] . فوائد الرضویه، ص ۷۰۳٫
[۳۰] . علامه مجلسی، ص ۵۵۲٫
[۳۱] . مرات الاحوال جهان نما، ص ۱۳۱٫
[۳۲] . شهیدان راه فضیلت، شیخ عبدالحسین امینی نجفی، ص ۳۷۹٫
[۳۳] . مرآت الاحوال جهان نما، ص ۱۳۳٫
[۳۴] . همان.
[۳۵] . شهیدان راه فضیلت، امینی نجفی، ص ۳۷۸ و ۳۷۹٫
[۳۶] . زندگینامه علامه مجلسی، ج ۲، ص ۳۲۴٫
زندگینامه آیت الله االعظمی حاج شیخ حسین مظاهری دامت افاضاته
تولد و دوران کودکی
مرجع عالیقدر حضرت آیه الله االعظمی آقای حاج شیخ حسین مظاهری، در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی در «تیران»، یکی از شهرستانهای استان اصفهان و در خانوادهای مذهبی و روحانی و دوستدار خاندان پیامبر گرامی اسلام «صلی الله علیه وآله وسلم» پا به عرضۀ وجود نهادند.تقید به شریعت و کوشش برای انجام واجبات و ترک محرمات الهی از ویژگی های برجستۀ خانوادۀ آیه الله العظمی مظاهری به ویژه والد ایشان، مرحوم حجه الاسلام و المسلمین حاج شیخ حسن مظاهری بود که این مسأله، سهم بسزایی در رشد و تعالی روحی ایشان و علاقه مندی معظّم له در حوزۀ علمیه داشت.
دوران تحصیل
آیه الله العظمی مظاهری،با پایان دادن به تحصیلات غیر حوزوی، در سال ۱۳۲۶هجری شمسی،برای تحصیل علوم دینی، وارد حوزۀ علمیۀ اصفهان شدند. حوزۀ علمیۀ اصفهان در دورههای قبل،بهویژه در عصر صفوی،با ظهور عالمانی برجسته و سترگ و بر پایی جلسات علمی درخشش فراوان داشت.در دوره ای که آیه الله العظمی مظاهری به تحصیلات حوزوی روی آورده بود،حوزه اصفهان اگر چه درخشش پیشین را نداشت؛امّا همچنان از استادان بزرگ و حوزه های بحث و درس خالی نبود.معظّم له در ابتدا به مدرسه مسجد سید اصفهان،که مقبره مرحوم سیّد شفتی نیز در آنجاست،وارد شده و مشغول به تحصیل شدند. آیه الله العظمی مظاهری دروس دورۀ ادبیات و نیز بخشی از دورۀ سطح را در اصفهان،در نزد استادان بزرگ آن دیار،فرا گرفته و در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی،به منظور تکمیل تحصیلات خود و بهره مندی از محضر استادان حوزۀ علمیۀ قم،به این حوزه سترگ پای نهادند و پس از پایان تحصیلات سطح عالیه،در درس خارج فقه و اصول اعاظم حوزۀ علمیۀ قم شرکت جسته و در کنار آن به فراگیری دروس فلسفه، همانند اسفار و شفا و نیز تفسیر و کلام پرداختند. معظّم له در طی این سالها، از تدریس دروس حوزوی نیز غافل نمانده و از آغاز تحصیل،دورس فراگرفته را تدریس میکردند. ایشان،عوامل کامیابی خود در زمینه های علمی را انتخاب استادان و هم مباحثه های خوب،تلاش برای مانع نشدن امور دنیوی در تحصیل، منظم بودن و تقویت دروس پایه میدانند.
اساتید
آیه الله العظمی مظاهری،با ورود به حوزۀ علمیۀ اصفهان دروس ادبیات را خدمت دو عالم ادیب،مرحوم حاج آقا جمال خوانساری و حاج آقا احمد مقدس فراگرفته و دروس سطح را نزد حضرات آیات خادمی ،فیاض، طیب،ادیب ومدرس و منظومه حاجی سبزواری را در محضر مرحوم آیه الله حاج شیخ محمود مفید آموختند.با ورود به حوزۀ علمیه قم ، کتاب مکاسب و کفایه الاصول را نزد مرحوم آیه الله حاج شیخ عبدالجواد جبل عاملی و مرحوم آیه الله العظمی مرعشی نجفی و مرحوم آیه الله مجاهدی و مرحوم آیه الله حاج شیخ مرتضی حائری و مرحوم آیه الله سید محمد باقر سلطانی«قدّس سرّهم» خواندند و آنگاه پیش از هشت سال در دروس خارج فقه حضرت آیه الله العظمی بروجردی و ده سال در دروس خارج فقه و اصول حضرت امام خمینی«قدّس سرّه» و بیش از دوازده سال در دروس خارج فقه و اصول آیه الله العظمی محقق داماد حاضر گشتند.همچنین اسفار ملا صدرا،شفای بوعلی سینا و دروس تفسیری و اعتقادی را نزد علامۀ طباطبائی فراگرفتند.
فعالیتهای علمی وفرهنگی
حضرت آیه الله العظمی مظاهری،در سال های زندگی پر برکت خود خدمات علمی، فرهنگی و اجتماعی فراوانی را به انجام رسانیدهاند که تا هم اکنون نیز ادامه دارد.از جمله خدمات معظّم له که تحوّل بزرگی در حوزه های علمیه ایجاد کرد،اهتمام ویژه به درس اخلاق و پرورش روحیۀ معنوی فضلاء و طلاب جوان بود.ایشان پیش از انقلاب با اصرار واستقبال فضلاء وطلاب، درس اخلاق خود را ابتدا در مدرسه فیضیۀ قم آغاز کردند. و اکنون متجاوز از چهل و پنج سال است که این دروس به طور مداوم تشکیل میگردد و از این رهگذر، شاگردان و طلاب فاضلی به مکتب شیعه تقدیم شده است.آیه الله العظمی مظاهری در امر سامان دادن به حوزههای علمیه نیز در پیش و پس از انقلاب خدمات شایانی داشته اند.از جمله، در پیش از انقلاب، به همراه بزرگانی چون آیه الله مصباح یزدی و آیه الله خرازی در تنظیم و تدوین برنامه های علمی و آموزشی موسسۀ در راه حق شرکت جستند که برکات بسیار عظیمی را به همراه داشت.در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی نیز با هجرت ایشان از حوزۀ علمیۀ قم به شهر اصفهان ،حوزۀ علمیۀ اصفهان استقلال یافت.در دورۀ حضور معظّم له در اصفهان نیز خدمات فراوانی به آن حوزه کهن ارزانی گشته که از جمله میتوان به تاسیس «مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان»، «مرکز آموزشهای تخصصی حوزه علمیه اصفهان»، «مرکزمشاورۀ حوزۀ علمیۀ اصفهان»، «مرکز خدمات حوزۀ علمیۀ اصفهان با بخش های مختلف بیمه، مسکن، قرض الحسنه، دفتر تعاون و …»، «مرکز تحقیقات رایانهای حوزۀ علمیۀ اصفهان» و نیز «مرکز رسیدگی به امور مساجد استان اصفهان» اشاره کرد.
تدریس وتألیف
آیه الله العظمی مظاهری سالیان بسیاری در حوزه های علمیه علاوه بر دروس اخلاق به تدریس دروس مختلف فقهی، اصولی، فلسفی، اقتصادی و… پرداختهاند. ایشان چندین بار، شرح منظومه، نهایهالحکمه و بخشهائی از اسفار اربعه را تدریس نموده و از سال ۱۳۵۶ تا کنون به تدریس دروس خارج فقه و اصول اشتغال داشته اند.معظّم له طی این سالها بسیاری از ابواب فقهی همانند طهاره، صلوه، صوم، خمس،زکوه،حجّ،امر به معروف و نهی از منکر، بیع، اجاره، مضاربه، شرکت، ضمان، حواله، کفالت، صلح، حجر،قرض،فلس،قضا،شهادات،حدود ودیات،ولایت فقیه و … و همچنین بیش از پنج دوره کامل مباحث علم اصول فقه و یک دوره مبحث قواعد فقهیه را در حوزۀ علمیۀ قم و اصفهان تدریس فرموده اند. معظّم له در ضمن تدریس از تألیف و پژوهش نیز غافل نبوده و کتاب های فراوانی را به میراث مکتوب شیعه افزودهاند. فهرست آثار و تألیفات منتشر شدۀ آیه الله العظمی مظاهری،بدین شرح است:
قرآن کریم
۱- معارف اسلام در سورۀ یس
۲- معاد در قرآن
فقه
۳- الحاشیه علی العروه الوثقی
۴- رسالۀ توضیح المسائل (احکام،اخلاق،عقائد)
۵- فقهالولایه و الحکومه الاسلامیّه
۶- مناسک حج
۷- احکام عمره مفرده
۸- استفتائات حجّ و عمره
۹- نکتههایی پیرامون ولایت فقیه و حکومت دینی
۱۰- ۷۰نکته فقهی و اخلاقی مورد احتیاج در حجّ و عمره
رجال
۱۱- الثقاه الاخیار من رواه الاخبار
اعتقادات
۱۲- الیوم الآخر
۱۳- الامامه و الولایه فی القرآن (با همکاری حضرات آیات:محمدی گیلانی،محمد یزدی،مصباح،موسوی)
۱۴- برنامۀ زندگی
۱۵-اسلام، آئین رستگاری
اخلاق
۱۶- دراسات فی الاخلاق و شئون الحکمه العملیّه
۱۷- عوامل کنترل غرائز در زندگی انسان
۱۸- جهاد با نفس (۴ جلد)
۱۹- فرماندهی در اسلام
۲۰- اخلاق در خانه
۲۱- فضائل و رذائل اخلاقی
۲۲- تربیت فرزند از نظر اسلام
۲۳- جبهه و جهاد اکبر
۲۴- خانواده در اسلام
۲۵- به سوی حق
۲۶- ویژگی های معلّم خوب
۲۷- در ساحل سپیدۀ اخلاص
۲۸- اخلاق و خودسازی
۲۹- آفتاب پرهیزکاری
۳۰- اخلاقیات العلاقه الزوجیّه
۳۱- اخلاق و جوان (۲ جلد)
۳۲- اخلاق در اداره
۳۳- کاوشی نو در اخلاق اسلامی (۲ جلد)
۳۴- اخلاق و خودسازی در مکتب اهل بیت (علیهم السّلام)
۳۵- حدیث اهل نظر
۳۶- اخلاق در توحید
۳۷- اسرار حج
۳۸- راز عروج
۳۹- اخلاق فرماندهی
۴۰- اعتکاف، سلوک منتظران
۴۱- روزه، سلوک پرهیزکاران
۴۲- اسرار حج
۴۳- راهکارهای عملی درمان وسواس
۴۴- حریمهای اخلاق در آئینه احکام
حدیث
۴۵- شرح و تفسیر دعای کمیل (۳ جلد)
۴۶- شرح و تفسیر دعای سحر(۲ جلد)
۴۷- شرح و تفسیر مناجات شعبانیه(۲ جلد)
۴۸- الحکومه الاسلامیه فی احادیث الشیعه الامامیّه (با همکاری حضرات آیات:خرازی،مصلحی،شهید سلطانی و استادی)
اقتصاد اسلامی
۴۹- احکام اقتصادی در مورد زمین
۵۰- مقایسهای بین سیستمهای اقتصادی (۳ جلد)
۵۱- التوازن الاسلامی بین الدنیا و الآخره (با همکاری حضرات آیات:خرازی، مصلحی، شهید سلطانی و استادی)
تاریخ و سیره
۵۲-زندگانی چهارده معصوم(علیهمالسلام)
۵۳-مظهر حق
نرم افزارهای منتشر شده(به ترتیب انتشار)
۱- نرم افزار خورشید معرفت (حاوی ۱۲۰ ساعت صوت از دروس اخلاق معظّم له)
۲- نرم افزار صفای دل،دفتر اول(حاوی ۱۰۰ ساعت صوت از دروس اخلاق معظّم له)
۳- نرم افزار صفای دل،دفتر دوم(حاوی ۷۰ ساعت صوت از دروس اخلاق معظّم له ومتن برخی از کتب اخلاق)
۴- نرم افزار تجلّی حقّ (حاوی ۶۰ جلسۀ صوتی وتصویری از سخنرانی های معظّم له پیرامون شخصیت و سیرۀ پیامبراعظم«ص»)
۵- نرم افزار تهذیب نفس ، شامل دروس اخلاق معظم له به صورت صوتی
۶- نرم افزار انسان در قرآن ، شامل دروس تفسیری قرآن کریم معظم له با موضوعات: هدف از خلقت ، کرامت ، سعادت و شقاوت و …، به صورت صوتی
۷- نرم افزار مهر پنهان ، شامل دفتر اول از سلسله مباحث مهدویت معظم له و به صورت صوتی
۸-نرم افزار مهر پنهان ، دفتر دوم (حاوی ۴۱ جلسه صوت از مباحث مهدویت معظم له و متن برخی از کتب اخلاقی)
۹- نرم افزار شهادات ، دفتر اول و دوم از سلسله دروس خارج فقه معظم له با موضوع شهادات
۱۰- نرم افزار ازدواج و خانواده شامل سلسله مباحث اخلاقی معظم له در زمینه ازدواج و خانواده (حاوی۱۲۰ سخنرانی صوتی)
۱۱- نرمافزارهای دروس خارج فقه با موضوعات مختلف از جمله: قرض، فلس، حجر و …
همچنین آیه الله العظمی مظاهری«مدّظلّهالعالی» در زمینههای دیگر اسلامی نیز تحقیقات و کتب فراوانی نگاشتهاند که تاکنون به چاپ نرسیده است که از آن جمله میتوان به تقریرات فقه و اصول اساتیدشان، کتب و رسالههای متعدّد فقهی و اصولی، کتاب ولایه الفقیه، دورۀ کامل اصول فقه، رسالهٌ فی العرفان، رساله فی المعاد، المالکیه فی الاسلام و … اشاره کرد.
زندگینامه آیت الله محمد هادی معرفت(ره)
تولد و دوران کودکی:
آیهالله معرفت در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی در کربلا در میان خانوادهای روحانی و دوستدار قرآن و عترت به دنیا آمد. پدرش مرحوم شیخ علی معرفت از روحانیان با فضیلت بود که از پانزده سالگی ساکن کربلا شده بود. خاندان آیهالله معرفت همه اهل علم و تقوا بودند و در این راستا سابقهای ۳۰۰ ساله داشتند و همگی فرزندان مرحوم شیخ عبدالعالی میسی، صاحب رساله میسیّه بودند که از قریه میس جبل عامل به اصفهان هجرت میکند و جد بزرگ آیهالله معرفت با اهل و عیالش به کربلا میرود و در آنجا زندگی میکند.
دوران تحصیل:
آیهالله معرفت، تحصیلات خود را در مکتب خانههای آن روزگار آغاز کرد و حتی کتاب جامع المقدمات را هم در آن مکتب خانهها فرا گرفت. پس از آن وارد حوزه علمیه کربلا شد و با تلاش فراوان به فراگیری دروس دوره سطح پرداخت. بخشی از دروس سطح را نزد پدر و بخش دیگری را نزد استادان حوزه علمیه کربلا فرا گرفت. پس از آن به درس خارج فقه و اصول رفت و یک دوره خارج اصول و بخشی از خارج فقه را در همان حوزه مبارک به پایان رساند.
سپس برای بهرهمندی از محضرآیهالله العظمی خویی(ره) و دیگر استادان حوزه علمیه نجف، وارد این شهر شد. در آنجا نیز از محضر علمای فرزانه، بهرههای فراوان برد. پس از آن وارد حوزه علمیه قم شد و پس از چندی شرکت در درس مرحوم میرزاهاشمی آملی، تدریس رسمی خود را آغاز کرد.
آیهالله معرفت در طول سالهای تحصیل، همواره از تدریس کتب و دروس حوزوی بازنماند؛ حتی به تدریس دروسی که امروزه در حوزهها متداول نیست ـ مانند ریاضیات ـ میپرداخت و همراه با تحصیل و تدریس، به پژوهش در گسترههای گوناگون علمی و دینی میپرداخت. در این راه، از هیچ تلاشی دریغ نمیورزید؛ به گونهای که به گفته خود گاه تا سحر برای حل مسألهای بیدار میماند و به تأمل و کاوش در کتب مختلف میپرداخت.
استادان و دوستان:
آیهالله محمدهادی معرفت، در سالهای تحصیل خود محضر علمای بزرگ و استادان سترگی را درک کرد. جامعالمقدمات را درمکتب خانه نزد مرحوم شیخ علی اکبر نائینی فرا گرفت و بخشی از دروس مقدمات را به همراه پسر عموی خود، مرحوم شیخ محمد جواد معرفت نزد پدر آموخت. سیوطی را نزد مرحوم شیخ سعید تنکابنی و مغنی، معالم و کفایه را نزد مرحوم شیخ محمدحسین مازندرانی فرا گرفت. برای فراگیری مطول، به محضر ادیب نیشابوری مشرف شد و بخشی از قوانین را نزد سید حسن آقامیر خواند. یک دوره خارج اصول و بخشی از خارج فقه را نزد مرحوم آیهالله شیخ یوسف بیارجمندی خراسانی آموخت.
با ورود به حوزه علمیه نجف، به درس آیهاللهالعظمی خویی(ره) رفت و یک دوره کامل اصول و بخشی از فقه را از ایشان فرا گرفت. همچنین به درس استادان بزرگی چون آقامیرزا باقر زنجانی، شیخ حسین حلّی، آیهالله حکیم و مرحوم آقای فانی شرفیاب شد و تا زمانی که در نجف بود به درس امام خمینی(ره) میرفت و از آن بهره میبرد.
پس از هجرت به قم، حدود دو سال به درس مرحوم میرزاهاشم آملی رفت و پس از آن، تدریس را ادامه داد و در ضمن آن به تألیف میپرداخت.
از دوستان وی میتوان مرحوم سید عبدالرضا شهرستانی و مرحوم حاج آقا محمد شیرازی را نام برد.
فعالیتهای علمی و فرهنگی:
آیهالله محمدهادی معرفت در طول عمر خود خدمات علمی و فرهنگی بسیاری را به جامعه شیعی ارزانی داشته است. او در کربلا با گروهی از فضلای آن دیار با سرپرستی حجهالاسلام والمسلمین آقای شهرستانی، مجلهای را به نام «اجوبهالمسائل الدینیه» منتشر ساختند که در آن به شبهات گوناگونی که در گسترههای مختلف دینی مطرح میشد، پاسخ داده میشد.
وی در طول سالیان تحصیل و پس از آن، همواره به تدریس علوم دینی در حوزههای علمیه کربلا، نجف و قم اشتغال داشته است و از این رهگذر، شاگردان فرهیخته و ممحضی را تربیت کرده و به عالم اسلام ارزانی داشته است که این تلاش، هم اکنون نیز ادامه دارد؛ بخشی از این تدریسها، تدریس علوم قرآنی بوده است که با توجه به نیازهای عالم اسلام و کمبودهای موجود در حوزههای علمیه، آثار و برکات فراوانی را به همراه داشته است؛ به گونهای که میتوان آیهالله معرفت را احیاگر دروس علوم قرآنی، در عصر اخیر در حوزههای علمیه دانست.
آیهالله معرفت در طول عمر با برکت خود کتابها و مقالات فراوانی را منتشر ساخته است که برخی از آنها به شرح زیر است:
۱ـ ولایت فقیه؛
۲ـ دقت فوقالعاده شیخ در استنباط مسائل؛
۳ـ فرضیه بازگشت روح؛
۴ـ مصونیت قرآن از تحریف؛
۵ـ حدیث «لاتعاد»؛
۶ـ تناسب آیات؛
۷ـ آموزش علوم قرآن؛
۸ـ تاریخ قرآن؛
۹ـ التفسیر و المفسرون؛ تفسیر و مفسران (جلد اول )؛ تفسیر و مفسران (جلد دوم )
۱۰ـ التهمید، فی علوم القرآن؛
۱۱ـ شبهات وردود؛
۱۲ـ التفسیر الأثری الجامع.
آیهالله معرفت، غروب جمعه ۲۹ دی ماه ۱۳۸۵ در سن ۷۶ سالگی دعوت حق را لبیک گفت. خداوند او را با اولیاء الله محشور کند انشاء الله
زندگینامه حجت الاسلام والمسلمین جواد محدثى
در سال ۱۳۳۱ در شهرستان سراب (آذربایجان شرقی) به دنیا آمد پدر و پدر بزرگش روحانی بودند و در مکتب مرحوم میرزا جلیل واعظ سرابی به درس و تدریس اشتغال داشتند .
وی به لحاظ روحانی بودن پدرش از کودکی در قم میزیست. در این شهر بزرگ شد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در قم گذراند از سال ۱۳۴۴ ش وارد حوزه علمیه شد و در مدرسه علیمه منتظریه معروف به حقانی به تحصیل پرداخت در این مدرسه که با مدیریت شهید آیت الله قدوسی و همکاری شهید آیت الله بهشتی ، آیت الله جنتی و آیت الله مصباح یزدی اداره می شد با استفاده از محضر اساتید برجسته ، انقلابی و متقی که اغلب از شاگردان امام راحل «قدس سره» بودند درسهای حوزه را از مقدمات تا خارج فقه فرا گرفت از اساتید بسیار این دوره ۱۴ ساله می توان از شهید قدوسی ، شهید مفتح ، شهید شاه آبادی و آیات عظام : مشکینی ، وحید خراسانی ، شبیری زنجانی ، جنتی ، احمدی میانجی ، مصباح یزدی ، گرامی ، انصاری شیرازی ، حسن زاده آملی ، میر محمدی ، آذری قمی ، صانعی ، مومن ، محمدی گیلانی ، حائری شیرازی ، ابراهیم امینی ، مقتدایی و بزرگان دیگر یاد کرد پس از انقلاب نیز در درسهای آیات عظام حضور می یافت.
پیش از انقلاب به سبب مبارزات سیاسی و سخنرانی در شهرستان ها دو بار دستگیر و زندانی شد یک بار در سال ۵۴ به مدت دو هفته و بار دیگر در سال ۵۶ به مدت ۹ ماه با پیروزی انقلاب اسلامی در کنار فعالیت های درسی به تلاشهای فرهنگی و تبلیغی در شهرستانهای مختلف پرداخت، با صدا و سیما امور تربیتی آموزش و پرورش ، سازمان تبلیغات اسلامی ، دفتر تبلیغات اسلامی ، پژوهشکده باقر العلوم ، سپاه پاسداران و بخش فرهنگی بنیاد شهید و جهاد سازندگی همکاری های فرهنگی و قلمی داشت ، در عرصه مطبوعات دینی و مجلات انقلابی و مذهبی فعالانه همکاری داشت و با نگارش سلسله مقالاتی در زمینه های هنری ، اخلاقی ، اجتماعی ، مباحث قرآنی و تربیتی ، خانوادگی ، در مجلاتی همچون : عروه الوثقی ، پیام انقلاب ، پیام زن ، حوزه ، مکتب جبهه ، مکتب انقلاب ، امید انقلاب ، کمیته ، پیام هلال ، میقات حج ، کوثر ، فرهنگ جهاد ، پاسدار انقلاب ، پرسمان ، حدیث زندگی ، افق خانواده ، مسجد دانشگاه همچنین با همکاری قلمی با روزنامه های جمهوری اسلامی و کیهان و هفته نامه «صبح صادق» و «ری» و نشریه «زائر» در ایام حج ، در طول سالیان متمادی حضور ادبی و فرهنگی داشت .
چند سال در اوایل انقلاب با حضور در دانشگاههای مختلف و تدریس تاریخ اسلام ، تعلیم و تربیت اسلامی ، منطق و موضوعات دیگر نیز حضور مکرر در مجامع دانشگاهی و جمع های دانشجویی و اردوهای دانش آموزی و سمینارهای فرهنگی و تربیتی آموزشی و پرورش معلمان ، در فضای فکری اجتماعی جوانان حضوری اثر گذار داشت
یک بار هم سفری دو ماهه به جنوب لبنان و ارتباط و همکاری با حزب الله داشت. نه سفر هم به حج رفته است وی به دلیل بر خورداری از قریحه شعر و سابقه شاعری که به سالهای پیش از انقلاب بر می گردد در بسیاری از مجامع ادبی و محافل شعری و شبهای شعر بویژه در اوایل انقلاب به عنوان یک حوزوی شاعر و خوش ذوق حضور می یافت و آثار خویش را عرضه میکرد و این حضور نقش مثبت و بسزایی داشت .
از ویژگیهای خاص او بعد ادبی و قلمی است و به همین جهت د رراستای انتقال تجارب قلمی و نگارشی خویش به نسل جوان حوزه از پیش از انقلاب تا حال حاضر پیوسته در مدارس مختلف حوزه علمیه ( چه جامعه الزهرا و چه مدارس برادران و چه مراکز تخصصی حوزه ) آموزش ادبیات فارسی و روش نگارش و تحقیق داشته است و در این زمینه کتاب (روشها )ی او به عنوان یک متن آموزشی فشرده به شمار می رود وی همچنین در مراکز مختلفی به عنوان عضو هیئت علمی، طرح و برنامه ، بررسی و نظارت حضور و همکاری داشته است
کتب:
۱- سلمان فارسى، ۷۲ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۲- بلال، ۵۴ ص قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۳- میثم تمار، ۴۸ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۴- مسلم بن عقیل، ۷۹ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۵- حبیب بن مظاهر، ۵۶ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۶- عبدالله بن مسعود، ۹۵ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۷- عمار یاسر، ۶۳ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۸- حمزه سید الشهدا، ۶۳ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۹- عباس بن على، ۸۸ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۱۰- حجر بن عدی،۶۴ص،قم،دفتر تبلیغات اسلامی.
۱۱- آشنایى با سورهها(شناخت سورههاى قرآن)،۱۱۲ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۱۲- آشنایى با علوم قرآن(علوم قرآنى براى جوانان)، ۱۳۶ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۱۳- آشنایى با معارف«الغدیر» ۴ جلد جمعا ۲۳۳ ص (سرى مباحث:زیارت، توسل، معناى مولى، عید غدیر در اسلام / قم / مرکز الغدیر
۱۴- آفات علم(شناخت آفتهاى اخلاقى علم و دانشمندان)،۳۰۰ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۱۵- آن روز دیدنى (امام زمان«ع» و انتظار)، ۴۰ ص، تهران، تربیت.
۱۶- آینه على نما(زندگینامه مختصر حضرت زینب)،۷۲ ص، قم، نشر معروف .
۱۷- اخلاق تربیتى امام رضا«ع» (سیره رفتارى امام رضا ) ۶۹ ص، تهران، نشر مطهر.
۱۸- اخلاق معاشرت (آداب اسلامى درباره معاشرت)۳۲۸ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۱۹- از ساحل به دریا (مقالات ادبى درباره شخصیتها و شهدا)، ۱۸۱ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۲۰- از همدلى تا همراهی«چهار جلد» (مجموعه مقالات تربیتى اجتماعى براى جوانان)، جمعا ۶۲۸ ص، تهران، کیهان.
۲۱- اسیر آزادى بخش، مجموعه شعر نو)،۱۱۵ ص، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
۲۲- با اصحاب قلم،(درباره مطالعه و ادبیات کتاب مقدس)، ۴۸ ص تهران، اهل قلم.
۲۳- بیا کتاب بخوانیم، (درباره مطالعه)،۴۰ ص تهران، انتشارات مدرسه.
۲۴- پیامهاى عاشورا، (پیام ها و درسهاى گوناگون قیام کربلا)، ۲۵۵ ص، قم، مرکز تحقیقات اسلامى سپاه.
۲۵- تاریخ سیاسى ائمه،(تحلیلى از سیره سیاسى امامان شیعه)، ۲۸۸ ص، تهران، انتشارات مدرسه.
۲۶- چشم دل، (مجموعه مقالات)، ۱۲۸ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۲۷- چهل حدیث حج، (چهل حدیث با ترجمه و شرح)، ۹۴ ص، تهران، مشعر..
۲۸- چهل حدیث روان شناسى، ۶۴ ص ، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى.
۲۹- چهل حدیث سوگوارى، ۵۸ ،تهران، سازمان تبلیغات اسلامى.
۳۱- چهل حدیث نشانهها، ۷۲ ص، تهران،سازمان تبلیغات اسلامى.
۳۲- چهل حدیث زیارت، (درباره آثار و شیوه و انواع زیارت)،۶۴ ص، قم، نشر معروف.
۳۳- چهل حدیث سیره نبوى،۶۴ ص، قم، نشر معروف.
۳۴- چهل حدیث عزادارى،(درباره سوگوارى ایام عاشورا)،۶۴ ص، قم، نشر معروف.
۳۵- حج و عمره در قرآن و حدیث(ترجمه)،۶۳۱ ، ص قم، دار الحدیث.
۳۶- حکمتهاى علوی(شرح ۱۱۰ سخن از حضرت على)، ۲۳۱ ص، قم، نشر معروف.
۳۷- خط سبز سلوک(مباحث اخلاقى و تربیتى)،۱۳۶ ص، قم، انتشارات نصر.
۳۸- خلاصه اسرار الصلاه، میرزا جواد آقا، ملکى تبریزى. ۱۲۰ ص، قم، در راه حق.(به نام نماز عارفانه هم چاپ شده است،دفتر تبلیغات اسلامی).
۳۹- خون خدا، (گزارشى از عاشوراى سال ۶۱ هجرى)،۱۲۰ ص ، قم جامعه مدرسین.
۴۰- در حریم حرم(سفرنامه حج)، ۱۸۰ ص ، تهران نشر مشعر.
۴۱- در سالهاى سیاه(مقالات متنوع)، ۷۲ ص، کاشان، تالار کتاب (نایاب).
۴۲- درسهایى از زیارت عاشورا، ۷۳ ص، تهران، انتشارات محبت و قم،دفتر تبلیغات.
۴۳- دعا(مجموعهاى از دعاهاى کوتاه قرآن و کتب دعا با ترجمه)۴۸ ص، تهران، تربیت.
۴۴- راه رشد،(درباره امر به معروف و نهى از منکر)، ۱۰۰ ص، تهران، ستاد احیاء امر به معروف و نهى از منکر.
۴۵- راهنماى پژوهش(کتاب شناسى دائره المعارفها و کتب راهنما و مرجع)،۳۳۳ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۴۶- رواق روشنی(مقالات ادبى در ولادت و شهادت ائمه)، ۶۴ ص ، قم انتشارات نصر و نشر معروف.
۴۷- روایت انقلاب«۱» (مجموعه نثر ادبى درباره ایام الله و مناسبتها)،۲۶۴ ص، تهران، امیر کبیر.
۴۸- روایت انقلاب«۲» (مجموعه نثر ادبى درباره ایام الله و مناسبتها)،۲۹۳ ص، تهران، تربیت.
۴۹- روایت انقلاب«۱» (مجموعه نثر ادبى درباره ایام الله و مناسبتها)،۲۹۳ ص، تهران،مدرسه.
۵۰- روشها(درباره ده موضوع: نویسندگى، مطالعه، تحقیق، تدریس، سخنرانى، ترجمه، تلخیص، یادداشت بردارى، تندخوانى، کتابشناسى)، ۲۲۴ ص، قم، نشر معروف.
۵۱- زیارت(بعد تربیتى و سیاسى زیارت)،۱۶۸ ص تهران، نشر مشعر.
۵۲- سفر خون(نهضت اخلاقى اجتماعى عاشورا)، ۵۶ ص ، تهران، اهل قلم و سروش.
۵۳- سکولارها چه میگویند؟(درباره سکولاریسم)تهران، دانش و اندیشه معاصر.
۵۴- سلامى دوباره(مجموعه مقالات«برادر پاسدار اسلام» در مجله پیام انقلاب)، ۲۶۴ ص، تهران سپاه پاسداران.
۵۵- سیناى نیاز(شرح دعاهاى روزانه ماه رمضان)،۲۴۸ ص، تهران،سازمان تبلیغات اسلامى و تجدید چاپ،قم،نشر معروف.
۵۶- شخصیت ادبى سید مرتضی(ترجمه از عربى،زندگى و آثار سید مرتضى علمالهدى) ۲۰۶ ص، تهران،امیر کبیر.
۵۷- عشق برتر(ایجاد محبت اهل بیت در نوجوانان)، ۹۶ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۵۸- فجر انقلاب(حوادث دهه فجر، همان«والفجر» است با تغییراتى اندک)، ۶۰ ص، تهران،کیهان.
۵۹- فرهنگ عاشورا(دائره المعارف الفبایى موضوعات عاشورایى)،۵۱۲ ص، قم، نشر معروف.
۶۰- فرهنگنامه عاشورا(خلاصه«فرهنگ عاشورا» براى جوانان)،۲۱۶ ص ، قم نشر معروف.
۶۱- فلسطین(تاریخچه فلسطین و انتفاضه، براى جوانان)، ۵۶ ص، تهران، تربیت.
۶۲- قبیله این قبله(مجموعه شعر نو)، ۱۳۶ ص، قم، انتشارات شفق.
۶۳- قطعات(مجموعه نثر ادبى کوتاه درباره موضوعات مختلف)، ۱۶۶ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۶۴- کربلا کعبه دلها(زیارت کربلا در تاریخ و فرهنگ شیعه)، ۲۱۶ ص، تهران، نشر مشعر(و خلاصه آن به نام«کربلا»).
۶۵- گامى در مسیر(خودسازى و عرفان براى جوانان)،۲۲۴ ص، قم دفتر تبلیغات اسلامى.
۶۶- معجزه خلقت(مجموعه مقالات ادبى درباره امام على)، ۹۵ ص، قم، نشر معروف.
۶۷- میثاق(مجموعه شعر نو)، ۸۰ ص، قم، هجرت.
۶۸- میناى قلم(گزیده نثرهاى ادبى درباره على)،۲۳۱ ص، قم دفتر تبلیغات اسلامى.
۶۹- نسیم غیب(داستان بلند، ترجمه ملائکه الغیب قادمون، نام قبلى: فرشتهاى از غرب)، ۴۳۵ ص، تهران،امیر کبیر.
۷۰- نگاه تا نگاه(مجموعه مقالات تربیتى براى خواهران)،۴۰ ص، تهران، رشد و قم،نشر عصمت.
۷۱- نگین ری(زندگینامه حضرت عبدالعظیم) ، ۴۸ ص، قم دار الحدیث.
۷۲- نگین قم(آشنایى با شخصیت حضرت معصومه)، ۴۸ ص، قم، نشر معروف.
۷۳- نماز(تبیین فلسفه نماز و سازندگى آن)، ۴۰ ص، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى.
۷۴- هزار موضوع، هزار آیه(فهرست موضوعات قرآنى)،۸۷ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۷۵- هنر در قلمرو مکتب(شناخت هنر دینى)،۳۷۵ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۷۶- برگ و بار(گزیده اشعار) ۳۲۰ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۷۷- الفباى زندگى (عوامل تحکیم خانواده.) ۹۵۰ ص، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.
۷۸- صدف عصمت(شرح حال حضرت زهرا)۶۰ص،قم ، نشر معروف.
۷۹- اینگونه باشیم / شرح ۴۰ حدیث علوی /۸۸ص،قم بوستان کتاب.
۸۰- کودک اندلسی / قصه سقوط اندلس /۷۴ص،قم بوستان کتاب.
۸۱- روح حج / درباره فلسفه و اسرار حج /۱۲۶ص،تهران نشر مشعر.
۸۲- ولایت فقیه به زبان ساده /۴۸ص،قم بوستان کتاب
۸۳- واژه ها و مفاهیم قرآنی (شرح واژه ها و مباحث قرآنی ) /۲۸۰ص،قم جامعه القرآن کریم
۸۴- چهل حدیث گهرهای قدسی (چهل حدیث قدسی با ترجمه) / ۸۰صفحه،قم نشر معروف
۸۵- چهل حدیث گهرهای نبوی (چهل حدیث قدسی با ترجمه) /۸۰صفحه،قم نشر معروف
۸۶- چهل حدیث گهرهای کاظمی (چهل حدیث قدسی با ترجمه) /۶۴صفحه،قم نشر معروف
۸۷- چهل حدیث گهرهای رضوی (چهل حدیث قدسی با ترجمه) / ۶۴ص،قم نشر معروف
۸۸- چهل حدیث خودسازی /۸۰ص،قم نشر معروف
۸۹- چهل حدیث صدقه جاریه۸۰صفحه،قم / نشر معروف
۹۰- خیر و برکت (ترجمه الخیر و البرکه ، ری شهری،۶۶۴ص،قم دارالحدیث)
۹۱- ماه خدا (ترجمه شهرالله ، ری شهری دارالحدیث) / دو جلد،۱۰۰۰ص،قم.
۹۲- مقتل امام حسین علیه السلام (ترجمه جلد ۲ موسوعه شهاده المعصومین چاپ نشر بین الملل و پژوهشکده باقر العلوم)۲۹۳ص،تهران
۹۳- دانشنامه امیر المومنین (ترجمه جلد ۷ موسوعه الامام امیر المومنین ، ری شهری۲۶۰ص،قم دارالحدیث)
۹۴- چهارده معصوم (زندگینامه فشرده چهارده معصوم برای جوانان) / نشر معروف
۹۵- گهر عمر (اغتنام فرصت از دیدگاه نهج البلاغه) /۶۷ص،مشهد بنیاد پژوهشهای آستان قدس
۹۶- توبه بازگشت به فطرت /۹۶ص،مشهد بنیاد پژوهشهای آستان قدس
زندگینامه آیت الله محمد محمدی اشتهاردی(خودنوشت)
اینجانب محمد ملا محمدی (معروف به محمد محمدی اشتهاردی) در روز اول بهمن ماه ۱۳۲۳ شمسی در شهر اشتهارد (واقع در ۶۰ کیلومتری غرب کرج) از یک خانواده متوسط و مذهبی دیده به این جهان گشودم. در سن هفت ـ هشت سالگی برای یاد گرفتن تلاوت قرآن به مکتبخانه ـ که در آنجا وجود داشت ـ رفتم. سپس برای تحصیل وارد دبستان شدم و پس از دوره ابتدایی به مدرسه علمیه اشتهارد که مقدمه ورود به حوزه علمیه قم بود، رفتم. در این مدرسه به تحصیل ادبیات فارسی و عربی پرداختم و از مقدمات عربی، دو کتاب «جامع المقدمات و سیوطی» را خواندم و سرانجام در سال ۱۳۳۸ شمسی برای ادامه تحصیل در حوزه علمیه قم، وارد این حوزه شدم. در حوزه علمیه قم، سه مرحله دروس حوزوی (مقدمات، سطح و خارج) را در محضر اساتید فن، خواندم و در امتحانات پایه های عالی حوزه، قبول شدم. در کنار تحصیل، از سال ۱۳۴۱ طبق برنامه های تبلیغی حوزه، برای تبلیغ احکام و آیین اسلام، به اطراف و اکناف، از روستاها و شهرها، در ماه محرم و صفر و رمضان و شبهای جمعه می رفتم و انجام وظیفه می کردم و این کار همچنان ادامه دارد.
درس سطح حوزه را بیشتر در محضر آیت الله العظمی مکارم شیرازی و آیت الله حاج شیخ علی پناه اشتهاردی و آیت الله حاج شیخ علی مشکینی آموختم و چند سال درس خارج حوزه را، بیشتر در محضر آیات عظام: حاج سید محمدرضا گلپایگانی، حاج شیخ هاشم آملی و ناصر مکارم شیرازی خواندم و درس تفسیر قرآن را بیشتر در محضر آیت الله خزعلی و آیت الله مکارم شیرازی (مد ظلهما) آموختم.
در سال ۱۳۴۷ شمسی در کنار تحصیل، ذوق و هنر نویسندگی و انجام مسؤولیت تبلیغی به وسیله قلم و عوامل دیگر موجب شد که با جمعی از دوستان در جلسه هفتگی آموزش نویسندگی که در خانه حضرت آیت الله ناصر مکارم شیرازی، تشکیل می شد، شرکت کردم. در این جلسه پربار، آیین نویسندگی را آموختم و با مقاله نویسی و ارائه آن، چنین نتیجه گرفتم که می توانم در این راستا موفق شوم. در همان سال، نخستین کتاب به نام «سیمای بلال حبشی» را در قطع جیبی به رشته تحریر درآوردم که توسط انتشارات علامه قم به چاپ رسید. به این ترتیب آغاز کار نویسندگی اینجانب در سال ۱۳۴۷ شمسی در قم، شروع شد. از آن پس تاکنون در کنار تحصیل و تبلیغ و برنامه های حوزوی، همچنان به کار نویسندگی اشتغال دارم و اکنون این کار، در متن زندگی ام قرار دارد.
یکی از کارهای مثبت و مفیدی که توفیق شرکت در آن را به عنوان همکاری داشتم، تحریر «تفسیر نمونه» در ۲۷ جلد، تحت نظر آیت الله العظمی آقای مکارم شیرازی و سپس «تفسیر پیام قرآن» به همان نحو (که بخش عقاید آن در ده جلد چاپ و انتشار یافته) می باشد که این همکاری در تحریر «تفسیر پیان قرآن» همچنان ادامه دارد.
نوشته های اینجانب ـ اعم از تألیف و ترجمه ـ در موضوعات مختلف دینی، از تفسیر، عقاید، پندیات، امور سیاسی و اجتماعی، حدیث و تاریخ و … به صورت مقالات در مجله ها، فصلنامه ها؛ سالنامه ها و روزنامه ها و به صورت کتاب در قطع های گوناگون می باشد و کتابها از کوچک و بزرگ، به حدود صد و پنجاه جلد می رسد که بعضی از آنها به زبان عربی، انگلیسی، اردو و ترکی استامبولی، ترجمه و چاپ شده است و غالباً به چاپهای متعدد رسیده است.
در اینجا قسمت اعظم آنها را که می توان ارائه داد تقریباً به ترتیب سال نگارش، بر می شمرم:
۱٫ پندهای جاویدان در دو جلد
۲٫ پندهایی از تاریخ
۳٫ سه مقاله علمی و مذهبی
۴٫ شرح حال اصحاب پیامبر (ص) و علی (ع) در حدود بیست شماره، تحت عنوان: سیمای بلال حبشی، سیمای ابوذر غفاری، سیمای مقداد، سیمای مالک اشتر، سیمای زید بن حارثه و اسامه بن زید، سیمای میثم تمار، سیمای زید بن امام سجاد، سیمای قنبر، سیمای جعفر و حمزه، سیمای حجر بن عدی، سیمای هشام بن حکم، سیمای عثمان بن حنیف، سیمای حر بن یزید ریاحی، سیمای حبیب بن مظاهر، سیمای ابودجانه انصاری، سیمای سدیف، سیمای سلیمان بن صرد مجاهد نود و سه ساله، سیمای اویس قرنی و …
۵٫ مادر پاک
۶٫ گفت و گوی شیعه و سنی (ترجمه)
۷٫ پاسخ به پرسشهای مذهبی شما
۸٫ اسلام و مسأله نوشابه های الکلی، قمار و عیبجویی از همدیگر
۹٫ پیکار اسلام با اسراف
۱۰٫ آیا قوانین اسلام، ارتجاعی است؟ (ترجمه)
۱۱٫ روزه از دیدگاههای گوناگون (ترجمه)
۱۲٫ نقدی بر تز اتحاد تاکتیکی با مارکسیست ها
۱۳٫ پیروزی اسرائیل چرا؟ (ترجمه)
۱۴٫ نقش عبادات در سازندگی انسان (ترجمه)
۱۵٫ سیمای مذهبی کوفه (ترجمه)
۱۶٫ این است نقش عبادات (ترجمه)
۱۷٫ راهی به سوی شناخت
۱۸٫ آیات قرآن در نهج البلاغه
۱۹٫ گفتار پیامبر (ص) در نهج البلاغه
۲۰٫ داستانهای نهج البلاغه
۲۱٫ امر به معروف و نهی از منکر (ترجمه)
۲۲٫ گرایش چند شخصیت بزرگ به تشیع (ترجمه)
۲۳٫ پوشش زن در اسلام
۲۴٫ امام حسین (ع) خورشید انقلاب
۲۵٫ زندگینامه حضرت معصومه (س)
۲۶٫ روشی نوین در شناخت اصول اعتقادی (ترجمه)
۲۷٫ دلیل علمی استقرایی برای اثبات وجود خدا (ترجمه)
۲۸٫ ویژگیهای اقتصاد اسلامی (در پنج شماره ـ ترجمه)
۲۹٫ بررسیهایی در زمینه مارکسیسم (در پنج شماره ـ ترجمه)
۳۰٫ گناه شناسی (تدوین درسهای حجت الاسلام و المسلمین قرائتی)
۳۱٫ بیست و پنج اصل از اصول اخلاقی امامان (ع) (تدوین خطبه های آقای محمدتقی عبدوس)
۳۲٫ نماز از دیدگاه قرآن و عترت
۳۳٫ ازدواج آسان و شیوه همسرداری
۳۴٫ داستانهای مثنوی (در چهار شماره)
۳۵٫ داستانهای اصول کافی (در دو جلد)
۳۶٫ صد و یک مناظره جالب و خواندنی
۳۷٫ سوگنامه آل محمد (ص) (تا چاپ ۱۷)
۳۸٫ رنجها و فریادهای فاطمه (س) (ترجمه بیت الاحزان)
۳۹٫ نگاهی به زندگی امامان (ع) (ترجمه المستجاد من الارشاد علامه حلی)
۴۰٫ نگاهی بر زندگی چهارده معصوم (ع) (ترجمه انوار البهیه)
۴۱٫ سیمای پرفروغ محمد (ص) (ترجمه کحل البصر)
۴۲٫ حجاب بیانگر شخصیت زن
۴۳٫داستانها و پندها (در ده شماره)
۴۴٫داستانهای صاحبدلان (در دو جلد)
۴۵٫ داستان دوستان (در پنج جلد)
۴۶٫ داستانهای شنیدنی از جنگهای بدر، احد، فتح مکه و حُنین
۴۷٫داستانهای شنیدنی از چهارده معصوم (ع)
۴۸٫ داستانهای خواندنی از پیامبران اولوالعزم
۴۹٫ حکایتهای گلستان سعدی به قلم روز
۵۰٫ عالم برزخ در چند قدمی ما
۵۱٫ ابراهیم و لوط، راست قامتان جاودانه تاریخ
۵۲٫ در پرتو چهارده معصوم (ع) نگاهی بر زندگی پیامبر (ص)…. تا حضرت مهدی (عج) (در چهارده شماره) {سیره چهارده معصوم}
۵۳٫ حضرت مسلم بن عقیل (ع)، پیشتاز شهیدان کربلا
۵۴٫ چهل حدیث (در نماز، زکات، صدقه، امر به معروف و نهی از منکر و مسأله رهبری و فرماندهی) {در پنج شماره}
۵۵٫ گفتار دلنشین چهارده معصوم (ع) (ترجمه)
۵۶٫ حضرت معصومه (س) فاطمه دوم
۵۷٫ زندگی جانسوز حضرت رقیه (س)
۵۸٫ نگاهی به زندگی حضرت زینب (س)
۵۹٫ زندگی حضرت یوسف (ع)
۶۰٫ آمادگی رزمی و مرزداری در اسلام (تدوین)
۶۱٫ داستان باستان (تدوین)
۶۲٫ زنان مردآفرین تاریخ
۶۳٫ حکایتهای شنیدنی (در پنج شماره)
۶۴٫ چهل حدیث در جهاد و شهادت
۶۵٫ پیشوای حقیقی (ترجمه)
۶۶٫ تحقیقی پیرامون نماز جمعه (ترجمه)
۶۷٫ راهی به سوی قرآن (ترجمه)
۶۸٫ مناظره پیامبر با گروهک ها (ترجمه)
۶۹٫ مسائل اعتقادی از دیدگاه تشیع (ترجمه)
۷۰٫ ایرانیان مسلمان در صدر اسلام و سیر تشیع در ایران
۷۱٫ امام زمان (عج) خورشید ولایت
۷۲٫ فرازهای برجسته از زندگی امامان (ع) {در دو جلد ـ تدوین}
۷۳٫ جابر بن عبد الله انصاری، پاسدار حکومت صالحان
۷۴٫ سلمان؛ پیشاهنگ رایطه اسلام و ایران
۷۵٫ بلال حبشی نخستین اذان گوی اسلام
۷۶٫ عمار یاسر؛ شهید ۹۴ ساله
۷۷٫ مالک اشتر؛ قهرمان قهرمانان
۷۸٫ ابو ایوب و ابو دجاجه انصاری
۷۹٫ اویس و عبدالله بن مسعود پیشگامان راه هدایت
۸۰٫ حمزه و جعفر؛ دو شهید ممتاز
۸۱٫حضرت ابوطالب؛ پدر بزرگوار علی (ع)
۸۲٫ کمیل و حبیب بن مظاهر، شهیدان وارسته
۸۳٫ علی کیست؟ ترجمه «الوصی»
۸۴٫ دفاع از حریم تشیع (تحقیق بحثهای حسنیه)
۸۵٫ شناخت مسائل اسلام (شامل ۱۵ مقاله)
۸۶٫ ده گفتار در تداوم انقلاب
۸۷٫ ارمغان استعمار (در رد بابیت و بهائیت)
۸۸٫ شهیدان سلحشور اشتهارد
۸۹٫ بحثی پیرامون اذان و شهادت سوم در اذان و اقامه در دو جلد (تدوین)
۹۰٫ زینب (س) فروغ تابان کوثر
۹۱٫ پرچمدار نینوا (تحلیلی از زندگی حضرت عباس (ع))
۹۲٫ معارف در مناسبت های اسلامی
۹۳٫ هدیه معصومیه
۹۴٫ حضرت مهدی فروغ تابان ولایت
۹۵٫ سرگذشتهای عبرت انگیز
۹۶٫ بابی گری و بهایی گری
۹۷٫ ولایت فقیه ستون خیمه انقلاب اسلامی
۹۸٫ اسراف بلای خانمان سوز
۹۹٫ شناخت و اسلام شناسی
۱۰۰٫ رابطه ایران با اسلام و تشیع
۱۰۱٫ چرا شیعه شدیم؟
۱۰۲٫ چرا؟ (پاسخ به صد پرسش)
۱۰۳٫ قصههاى قرآن به قلم روان
منبع: خبرگزاری رسا
زندگینامه آیت الله سید جلال الدین محدث ارموى
در رمضان سال ۱۳۲۳ قمرى/ ۲ قوس ۱۲۸۳ شمسى در شهر ارومیه بدنیا آمد. پسر بزرگ و فرزند اول خانواده بود. تحصیلات مقدماتى را در زادگاه خود فرا گرفت. از همان سنین کودکى عشق فراوان بخواندن و نوشتن داشت. پدرش میرقاسم خورده مالک بود و اهل علم نبود، ولى تشویقهاى فراوان پدر بزرگش در آن سنین بى تردید در او موثر بوده است. او از سنین کودکى دو سه حادثه جنگ و قحطى را در همان زادگاهش بخاطر مىآورد و گاهى تعریف مى کرد.
پس از اتمام تحصیلات مقدماتى و فرا گرفتن ادبیات فارسى بتکمیل معلومات خود پرداخت. ادبیات عربى (صرف و نحو و معانى و بیان و عروض و…) و علوم اسلامى (فقه و اصول و منطق و فلسفه و حدیث و رجال و…) را سالهاى سال در محضر اساتید دانشور آن شهر چون شیخ على ولدیانى و دیگران فرا گرفت، و با آنکه بعلت ضعف بنیه گاهى بیمار مى شد و پزشکان او را از خواندن درس زیاد باز مىداشتند ولى او با عشق مى خواند، تا آنکه در آن شهر بین دانشمندان مشهور و مشار بالبنان شد، و آیه الله فقید سید حسین عرب باغى او را – با آنکه در کسوت روحانیت نبود بلقب محدث ملقب ساخت.
از آن پس براى بهره گیرى از حوزه علمى اسلامى مشهد مقدس که در آن هنگام خصوصا غنى و سرشار بود رخت سفر بان شهر بست. در بین راه به شبستر وارد شد و با آنکه علماى آن شهر اصرار زیاد نمودند و همه گونه وسائل زندگى براى او مهیا کردند که حوزه علمى آن شهر را سرپرستى کند، ولى او نپذیرفت و به مشهد رفت.
چهار سال از آن حوزه پر فیض بهره برد، تا آنکه قضیه انقلاب مشهد پیش آمد که توسط حکومت فاسد رضاخان بشدت سرکوب شد، حرم حضرت رضا (علیه السلام) را گلوله باران کردند و مردم را در صحن قتل عام نمودند، و حوزه علمى را تقریبا از هم پاشیدند. گروه زیادى از طلاب و مردم را گرفتند، و او که در آن موقع در یکى از حجرههاى مدرسه میرزا جعفر بتحصیل مشغول بود و در آن حادثه یکى دو شب را در زندان گذراند از کشتن و مصدوم کردن بى رحمانه طلاب توسط دژخیمان حکومت وقت یاد مىکرد.
پس از آن حوادث به تهران عزیمت نمود. مصمم بود که به نجف برود ولى بالاخره در تهران باستخدام وزارت فرهنگ در آمد و به تبریز رفت و در دبیرستان نظام آنجا بتدریس پرداخت. در سال ۱۳۲۰ با ورود روسها بآذربایجان، او به تهران بازگشت و در کتابخانه ملى تهران با سمت رئیس قسمت مخطوطات بخدمت خود ادامه داد.
در این هنگام بود که با مجالس روزهاى جمعه سید نصرالله تقوى که مجالس علم بود رابطه یافت و با آن مرحوم آشنا شد که تصحیح و طبع دیوان حاج میرزا ابى الفضل طهرانى نتیجه آن دوستى است. توسط مرحوم تقوى با محمد قزوینى و پس از آن با عباس اقبال دوستى یافت. دوستى با سه دانشمند مذکور چنان مستحکم و خالصانه بود که مرحوم پدرم تا آخر عمر از آن یاد مىکرد.
در سال ۱۳۲۲ ش ازدواج نمود. در سال ۱۳۳۵ ش بدعوت مکرر دانشکده معقول و منقول بان دانشکده رفت و تا سال ۱۳۴۷ که بازنشسته شد در آنجا بتدریس اشتغال داشت. وگرچه حقوق بسیارى از او را پایمال کردند ولى خود درباره آنها نمىاندیشید.
او کلاسهاى دبیرستان و دانشگاه را هم گذرانده بود و در اکثر آنها رتبه اول را حائز بود. و در سال ۱۳۴۲ در رشته علوم منقول از دانشکده الهیات تهران دکترى گرفت.
تا آخر عمر به تألیف و تصحیح کتاب سرگرم بود. آخرین روز عمرش (یعنى روز جمعه ۴ آبان ۱۳۵۸) صبح مرا خواست که فلان کتاب را از کتابخانه پیدا کن و بیاور. برایش بردم و تا شب مشغول کار بود. نزدیک ساعت ۲ بامداد شنبه ۵ آبان ۱۳۵۸ ش / ۵ ذیحجه ۱۳۹۹ ق بعلت سکته قلبى جهان را بدرود گفت و در جوار آرامگاه ابو الفتوح رازى آرام یافت.
او در زندگى شخصى با افراد اندکى آمد و رفت داشت، و آنان همه کسانى بودند که با علم نسبتى داشتند. از این جمله بجز دانشمندان مذکور در فوق، از رفتگان سید هادى سینا و عبدالحمید بدیع الزمانى کردستانى، و از زندگان جمال الدین اخوى و جعفر سلطان القرائى را بخاطر مى آورم.
او در دوستى مخلص بود و همه وقت نام دوست را به نیکى و با احترام مى برد. بسیار کم سفر بود. یک بار بسفر حج رفت. هر دو سه سال یک بار در تابستان به مشهد مىرفت. موقعى براى گرفتن عکس از نسخه خطى ایضاح فضل بن شاذان به قزوین سفر کرد که تا مدتى از صدمه آن سفر رنجور بود.
او عاشق علم بود. هر کتابى که براى تصحیح یا تألیف بدست مىگرفت همه وجودش را بر سر آن مىنهاد. بسیارى از ساعتهاى عمرش را فقط در چاپخانهها گذرانده بود. در هنگام چاپ تفسیر گازر که پنج سال طول کشید اکثر روزها ساعتها در چاپخانه مى گذراند و در همانجا ناهارى مختصر مى خورد. دقت او در تصحیح متون چنان بود که گاه هفته ها بر سر یک مشکل یا لغت تحقیق مى کرد بطوریکه همه اطرافیان و دستیارانش را خسته مىکرد ولى خود خسته نمى شد.
هیچگاه در هیچ مجلهاى مقاله ننوشت و فقط یک بار که شخصى کتابى را که او تنقیح نموده و پرداخته بود بنام خود منتشر ساخت، خواست مقالهاى بنویسد و حقیقت امر را بشناساند، اما با مشورت محمد قزوینى از آنهم صرفنظر نمود. او بخاندان پیامبر عشقى شدید داشت و خدمتگزارى بان خاندان را باعث افتخار خود مىدانست.
اجازات علمى فراوانى از اساتیدش کسب کرده بود و بدقت در صندوقچهاى نگهدارى مىکرد که حدود سى سال پیش صندوقچه را بسرقت بردند. و شاید کسى که آن را برده بود پنداشته بود که پر از جواهر است! پس از آن اجازات چندى از مشایخ دیگر گرفت، که از جمله اجازهاى است از شیخ آقا بزرگ طهرانى، و اجازهاى از شیخ محمد على معزّى دزفولى.
نتیجه عمر پر برکت ۷۵ ساله او یک سلسله کتب و متون معتبر است که همه از مآخذ مهم اسلامى و شیعى و ادبى شمرده مىشود، و گذشت روزگار جلوه آنها را افزون مى نماید.
زندگینامه آیت الله عبدالله مامقانی
عبدالله مامقانی در تاریخ ۱۵ربیع الأول۱۲۹۰ هـ. ق درنجف اشرف دیده به جهان گشود. در پنج سالگی خواندن و نوشتن قرآن را آموخت و پس از اینکه آثار هوش فراوان در وی نمایان شد پدرش تعلیم وی را به عهده گرفت. سپس نزد سایر اساتید علوم اسلامی را آموخت.
در ربیعالأول سال ۱۳۰۸ هـ. ق به درس خارج اصول و در محرم سال ۱۳۰۹ هـ.ق به درس فقه پدر حاضر شد و تقریرات آنها را نگاشت و تا زمان فوت پدرش (سال ۱۳۲۳ هـ. ق) این کار ادامه داشت ایشان موفق شد اجازه اجتهاد را از پدرش، با اینکه وی در سختگیری اعطای اجازه به شاگردانش معروف بود، دریافت کند.
از سال ۱۳۰۹ هـ. ق به دستور شیخ حسن میرزا تألیف را آغاز کرد و تا پایان عمر بدین کار مشغول بود. دوران سطوح ایشان دو سال و نیم به طول انجامید؛ چون تمامی روزهای سال را به تحصیل اشتغال داشت و تنها روز عاشورا را تعطیل میکرد.
در سال۱۳۲۲ به مشهد مقدس سفر کرد و در سال۱۳۳۸ به حج مشرف شد که مایه عزت شیعه را فراهم کرد. وی در این سفر به اقامۀ نماز جماعت بر طبق مذهب شیعه در برابر علمای مذاهب عامه پرداخت و هر شب افراد زیادی به او اقتدا میکردند.
وی به سال ۱۳۴۶ هـ. ق به مشهد مقدس و قم سفر کرد و حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مکان به جا آوردن نمازش را در صحن به ایشان تفویض کرد و طلاب و مردم قم از هر سو گرد او حلقه میزدند و برای پرسیدن از وی ساعتها در نوبت میایستادند.
شاگردان
ایشان در طول سال های متمادی شاگردان زیادی را تربیت نمود که برخی از آنها عبارتند از:
۱ـ آیتالله میلانی صاحب محاضرات فی الفقه الإمامیه و قادتنا کیف نعرفهم
۲ـ آیتالله نجفی مرعشی صاحب کتاب القصاص و غایه القصوی
۳ـ آیتالله سید عبدالأعلی موسوی سبزواری صاحب مهذب الأحکام و مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن
۴ـ آیتالله میرزا باقر زنجانی صاحب حاشیه بر رسائل و مکاسب و کفایه
۵ـ حجتالاسلام عبدالحسین حلی صاحب ترجمه الشریف الرضی
۶ـ حجتالاسلام محمدرضا فرجالله نویسندۀ الغدیر فی الإسلام
۷ـ حجتالاسلام محمد حرزالدین نجفی نویسندۀ معارف الرجال و مراقد المعارف
۸ـ حجتالاسلام سید محمدصادق طباطبایی بحرالعلوم صاحب دلیل القضاء الشرعی
۹ـ حجتالاسلام سید حسن میر جهانی اصفهانی صاحب نوائب الدهور فی علائم الظهور
۱۰ـ حجتالاسلام سید عبدالرزاق موسوی مقرم صاحب مقتل الحسین و زید الشهید
۱۱ـ حجتالاسلام سید ضیاءالدین تویسرکانی نجفی
۱۲ـ حجتالاسلام سید محمدطاهر موسوی بحرانی حائری
۱۳ـ حجتالاسلام محمد خطیب حائری
۱۴ـ حجتالاسلام شیخ محمدعلی غروی اردوبادی نویسندۀ علی ولید الکعبه و سبع الدجیل
۱۵ـ حجتالاسلام شیخ صادق تنکابنی نجفی نویسندۀ أحکام الخلل فی الصلاه
۱۶ـ حجتالاسلام سید عبدالمطلب حیدری کاظمی نویسندۀ الإمام موسی الکاظم
۱۷ـ حجتالاسلام سید مهدی موسوی غریفی
۱۸ـ حجتالاسلام میرزا یحیی ارومی
۱۹ـ حجتالاسلام سید سعید حکیم نجفی
تألیفات
در کنار تحصیلات علمی از امر تألیف غافل نماند و در این راستا کوشش های فراوانی کرد که برخی از آثار این عالم بزرگوار عبارتند از:
۱- نهایه المقال فی تکمله غایه الآمال (حاشیه بر مبحث خیارات مکاسب شیخ انصاری)
۲- القلائد الثمنیه علی الرسائل السته السنیه (حاشیه بر رسالههای ششگانه ملحق به مکاسب)
۳ـ مناسک الحج
۴- منهج الرشاد (پرسش و پاسخ در مسائل عبادی)
۵- الاثنی عشریه که دوازده رسالۀ فقهی و تقدیمی به ائمه اطهار علیهم السلام است به نامهای:
غایه المسئول فى إنتصاب المهر بالموت قبل الدخول
کشف الریب و السوء عن اغناء کل غسل عن الوضو
وسیله النجاه
مجمع الدرر فی مسائل إثنتى عشر
المسائل العاملیه
المسائل الخوئیه
المسافره لمن علیه قضاء شهر رمضان مع ضیع الوقت
عدم إیراث العقد و الوطی لذات البعل شبهه و حرمتها علیه ابدا
المسئله الجیلانیه
إقرار بعض الورثه بدین و إنکار الباقین
کشف الإستار فی وجوب الغسل علی الکفار
مخزن اللئالی فی فروع العلم الاجمالی
۶- حاشیه فرائد الأصول
۷- التنقیح المقال فی علم الرجال
۸ـ الفوائد الرجالیه
۹- مخزن المعانی فی ترجمه المحقق المامقانى
۱۰- سراج الشریعه فی آداب الشریعه
۱۱- الفوائد الطبیه
ویژگی های اخلاقی
علاوه بر صفات علمی، ویژگیهای متعالی اخلاقی او نیز مورد توجه دیگران واقع میشد؛ چنانکه درباره ایشان نوشتهاند که دارای «اخلاقی نیک و رفتاری پسندیده بود. زهد، ورع [پرهیزگاری]، فروتنی، گفتار صریح و دوری از تمام مظاهر کبر، ریا و اخلاق ناپسند از ویژگیهای نمایان وی بود.»
در کتاب «مرآهالرشاد» ضمن اشاره به اصول دینی و باورهای اسلامی، با شمار زیادی از اعمال و بایدهای روزانه نیز مواجهایم که شیخ عبدا… مامقانی آنها را به فرزندش گوشزد و عمل بدانها را به او تأکید کرده است.
وی درباره شماری از دستورات دینی، به تجربیات شخصی خود در عمل به آنها و مشاهده تأثیرات آنها اشاره کرده است. یکی از این موارد، تشکیل و برپاداری عزای سیدالشهداء امام حسین(ع) و احیای شعائر حسینی است.
شیخ مامقانی، همچون دیگر نصایح این کتاب، خود عامل به این دستور بوده؛ چنانکه در این باره نوشتهاند: «آن فقیه بزرگوار به اقامه سوگواری سالار شهیدان علاقه بسیار داشت و شبهای جمعه در منزل خویش اقامه عزا میکرد.
وی هر روز پیش از درس خود، حدیثی اخلاقی را عنوان میکرد و درباره آن گفتوگو میکرد و پس از آن مصیبت امام حسین(ع) را تذکر میداد.»
شیخ عبدالله مامقانی توصیههای خود را درباره برپاداری عزاداری حسینی، در این کتاب، پس از توصیه به توسل به اهل بیت(ع) ذکر کرده است.
توصیههای وی در حقیقت چکیدهای دقیق از دستورات دینی فراوانی است که درباره این موضوع به مؤمنان ابلاغ شده است.
به همین سبب درباره معنای تفصیلی هر یک از وصایا در پاورقی توضیح داده خواهد شد.(۲) متن اصلی کتاب به زبان عربی است که ترجمه بخش منتخب آن بدین وسیله تقدیم خوانندگان میشود.
نصایح شیخ عبدالله درباره عزاداری امام حسین
«… و ای فرزندم! بر تو باد برپاداری عزا و سوگ اباعبدالله (بر او سلام [خدا] باد!) در هر روز و شب یک بار تا آنجا که بتوانی. در صورتی که نتوانستی هزینه این کار را تأمین کنی و جز خواندن کتاب عزاداری(۳) [امام حسین (ع)] برای خانوادهات برایت ممکن نشد، چنین کن [حداقل این کتابها را برای خانوادهات بخوان.]؛
امام حسین(ع) در نزد خداوند عزیز و گرامی است؛ از آن رو که به صورت منحصر به فردی امر خداوند را اطاعت کرد و جان و مال و خانوادهاش را به طور کامل در راه خدای بزرگ بخشش کرد.
[پس بدان] که در توسل به امام حسین(ع) خیر دو جهان و رستگاری دنیا و آخرت مهیاست.»
شیخ مامقانی در ادامه مینویسد: «و ای فرزندم اگر از مزار امام حسین(ع) دوری، در هر روز یکبار زیارت امام حسین(ع) را بخوان و در هر ماه یکبار به زیارت او رهسپار شو! و حداقل در یکی از درنگگاههای هفتگانه(۴) امام حسین(ع) را زیارت کن!
و اگر در شهری دور از مزار امام حسین(ع) ساکن هستی، پس [حداقل] در سال یکبار به زیارت امام حسین(ع) برو! زیرا هر کس که روایات [درباره زیارت امام حسین(ع)] را ببیند و بر آنچه گفتم مواظبت و مداومت کند و آنچه من از مواظبت و مداومت بر این زیارات دیدم را ببیند، آنچه به تو گفتم را ترک نخواهد کرد و من از زیارت امام حسین(ع) و برگزاری [مجالس] عزاداری بر او کراماتی دیدهام که عقلها را شگفتزده میکند و کمترین چیزی که من از انجام این امور دیدم آن بود که هر بار پس از زیارت امام حسین(ع) گشایشی در امور زندگیم و افزایشی در زندگی اقتصادیام مشاهده کردم و آنچه در نزد خداوند است [از پاداش زیارت امام حسین(ع) و برپاداری مراسم عزاداری آن امام(ع)]، بهتر و بادوامتر [از گشایش در امور زندگی و افزایش در زندگی اقتصادی] است.»
زندگینامه آیت الله مدنى(شهادت۲۰/۶/۱۳۶۰ ش) .
مواردى از خدمات ایشان عبارتند از: ۱٫ احداث مهدیه در همدان گلشن ابرار جلد ۲//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم |
زندگینامه آیت الله دکتر مفتح (شهادت ۱۳۵۸ ش)
زندگینامه آیت الله العظمى سید محمد هادى میلانى (متوفاى ۱۳۵۴ ش )
ولایت و خاندان
در شامگاه هفتم محرم سال ۱۳۱۳ ق . در نجف در خانواده اى اهل علم و معنویت کودکى پابه عرصه هستى نهاد که او را ((محمد هادى )) نامیدند.اجداد او همه از سادات حسنى شهر مدینه منوره و از فرزندان امام على بن الحسین علیه السلام (۶۷۷) بودند که به جهت شرافت علمى و معنوى از بزرگان مدینه به شمار مى رفتند محله قدیمى ((بنى هاشم )) محل سکونت این خاندان بود و همواره بزرگانى از قبیله هاى عرب و دانشوران اسلامى بدآنجا رفت و آمد داشته اند.
هجرت آنان در اواخر قرن یازدهم ق . از مدینه به آذربایجان ایران در پى دعوتى بود که از جانب شیعیان این دیار انجام گرفت . به دنبال این دعوت سید حسین (جد محمد هادى ) و برادرش على اکبر که هر دو از جوانان فرزانه مدینه بودند به همراه زایرین خانه خدا وارد آذربایجان شدند و در منطقه ((اسکوچاى )) اقامت گزیدند و سید حسین همچنان در ((میلان )) (۶۷۸) باقى ماند و از همانجا ازدواج کرد وى تا آخر عمر درمیان دوستداران اهل بیت پیامبر صلى الله علیه و آله در منطقه آذربایجان به تبلیغ و ترویج احکام اسلام پرداخت با رحلت سید حسین فرزندان وى و بعدها نوادگانش این رسالت عظیم را در منطقه آذربایجان دنبال کردند.
نیاى مادرى آیه الله میلانى آیه الله شیخ محمد حسن مامقانى (۶۸۰) (متوفى به سال ۱۲۲۳ ق .) شاگرد شیخ مرتضى انصارى و شیخ مهدى آل کاشف الغطا است که خود از فقهاى بزرگ اوایل قرن چهاردهم ق . به شمار مى رفت و در دوران زندگى به زهد و پارسایى شهرت داشت .
دوران تحصیل
اولین مکتب تربیتى سید محمد هادى دامان مادرى از خاندان علوم و فضیلت و پدر فرزانه و عالم وى بود. اساتید علوم مقدماتى وى بزرگانى چون آقا میرزا ابراهیم همدانى و آخوند ملامحسن تبریزى ، و در دروس سطح نیز استادانى چون آقا شیخ غلامعلى قمى و آقا شیخ ابوالقاسم مامقانى (دائى ) او بودند. او همچنین از محضر اساتید بزرگى چون آیه الله سید ابوالحسن اصفهانى ، آیه الله نائینى و آیه الله آقا ضیاءالدین عراق بهره هاى وافر برده و پایه هاى علمى خود را در فقه و اصول استحکام بخشیده و در طول ۲۳ سال حضور در دروس و محافل علمى این بزرگان توانسته بود بر آراء و نظرات قوى ترین اساتید مسلط گردد. وى در علوم عقلى نیز مهارت فراوان داشت و چندین سال از عمر خود را محضر اساتید فلسفه گذرانده و در این خصوص از شاگردان شیخ محمد حسین اصفهانى بشمار مى رفت .
آقاى میلانى از جمله علومى که دیگر در آن تبحر یافت و به استادى رسید، دانش تفسیر و علوم قرآنى بود که از ایام تحصیل خود در نجف این دانش را نزد استاد بزرگ شیخ محمد جواد بلاغى فراگرفته بود و بعدها نیز همواره با اساتید تفسیر بویژه با مفسر بزرگ علامه طباطبایى صاحب تفسیر المیزان مباحثه و مناظره داشت . وى تفسیر را در کنار فقه و اصول تدریس مى کرد. محصلین علوم دینى را با قرآن ، این منبع جوشان فیض الهى آشنا مى ساخت . و این روش را که نشانه اى از عشق ایشان به قرآن بود همواره در زندگیش حفظ کرده بود.
ایشان هشت سال نیز در علوم حدیث با آیه الله شیخ على قمى مباحثه و مذاکره داشت و نسخه کتاب وسایل الشیعه خود را با نسخه اى که به خط شیخ حر عاملى بود، مقابله کرده است .
تدریس
رسیدن به مقام اجتهاد، تحمل رنجهاى طاقت فرسایى را مى طلبد. طالبان علوم اسلامى براى دست یافت بدین منزلت علمى ، راههاى بسیار سخت و دشوارى را طى مى کنند. رنج سفرهاى سخت را به جان مى خرند. و سالیان دراز از عمر خود را در محضر بزرگان دانش و معارف به تحصیل علوم مختلفى چون : ادبیات عرب (تجزیه و ترکیب ، معانى و بیان و بدیع ) منطق ، حدیث شناسى ، رجال ، علوم قرآن ، اصول و فقه و… صرف مى کنند. و در این میان پاى بندى به معنویات خود عامل در رسیدن به این مقام و منزلت است چنانچه آیه الله میلانى بارها مى گفت :استادم مرحوم نایینى مى فرمود: نماز شب شرط اجتهاد نیست ولکن بى دخالت هم نیست ))
جلسات درس ایشان در حوزه بزرگ نجف بسیار با شکوه و به امتیازاتى چون داشتن دقت عقلى و عرفى ایشان در تبیین مسائل ، و تسلط به مبانى فقهى و اصولى شهرت داشت . آیه الله میلانى هیجده سال در کربلا اقامت داشت و در این مدت شاگردان فراوانى را تربیت کرده است . بزرگانى چون آیات و حجج اسلام : حاج شیخ حسین وجد خراسانى ، سید ابراهیم علم الهدى سبزوارى ، سید عباس صدر، حاج سید حسین شمس ، حاج شیخ محمد رضا مهدوى دامغانى ، شیخ محمد تقى جعفرى ، مهدى نوقانى ، محمود کلباسى ، کاظم مدیر شانه چى ، سید نورالدین میلانى ، سید محمد شیرازى ، شیخ محمد تقى عندلیب سبزوارى ، سید محمد باقر حجت طباطبایى ، محمد على علمى ، سید ابراهیم مهاجرین طبسى از شاگردان برجسته ایشان هستند که بعضى از اجازه روایتى از ایشان نیز داشته اند.
آثار علمى
آنچه امروزه از آنها به عنوان آثار ایشان نام مى بریم ، یادداشتهاى پراکند و تقریرات درسهاى پربار ایشان است که به همت شاگردان پرکار و فرزندان گرامیش جمع آورى شده و پس از تنظیم در عناوین و موضوعات مختلف به چاپ رسیده است و عبارتند از:
۱٫ محاضرات فى الفقه الامامیه در ده جلد است که در موضوعات مختلف فقهى به بحث و بررسى عمیق پرداخت است که نمایانگر وسعت فکرى ایشان در زمینه هاى مختلف فقهى است .
۲٫ قادتنا کیف نعرفهم ؟ در ۹ جلد به زندگانى چهارده معصوم علیه السلام و فضایل آنها با استفاده از مدارک شیعه و سنى پرداخته است .
۳٫ تفسیر سوره جمعه و تغابن
۴٫ مختصر الاحکام
۵٫ مناسک حج
۶٫ حاشیه بر قسمتى از عروه الوثقى
۷٫ نخبه المسائل رساله عملیه ایشان در احکام اسلامى
۸٫ ده پرسش ، با پاورقیهاى آقاى سید محمد على میلانى ، در مباحث مختلف تفسیرى
۹٫ حاشیه المکاسب
۱۰٫ قواعد فقهیه و اصولیه
۱۱٫ رساله اى در بیعه و مسائل بانکى
۱۲٫ کتابى استدلالى در مزارعه و مساقات
۱۳٫ کتابى استدلالى در اجاره
۱۴٫ شرح استدلالى مباحثى از کتاب الصلوه ((شرایع ))
۱۵٫ رساله اى در منجزات مریض .
مکتب اخلاقى و عرفانى
تهذیب نفس و پالایش روان از آلودگیهاى دنیوى و اوصاف شیطانى اساس کار در زندگى آیه الله میلانى بود. وى با الهام گیرى از توصیه هاى معصومین علیه السلام بر این باور بود که درک حقایق عالم براى انسان بدون تابش نور الهى بر دل و جان ممکن نیست . و آنچه را که انسانهاى غیر مهذب علم مى پندارند. جز اطلاعات انباشته شده در صفحات مغز چیزى نیست . یکى از شاگردانش که بیشتر با وى معاشر بود مى گوید:
آیه الله میلانى جامع همه چیز بود، صفات و ملکات خوبى داشت ، مرد متفکرى بود… بسیار مودب بود. و دو زانو در مجلس مى نشست ، هیچ وقت از کسى بدگوئى نمى کرد، حتى از کسانى که به ایشان کم محبت بودند. عفت زبان داشتند. بسیار محتاط در اعمال و کردار بودند. تداوم عجیبى نسبت به نماز شب داشتند و فرزندانش را نیز به شب زنده دارى توصیه مى کرد و مى فرمود: ((توفیقات پروردگار در شب زنده دارى و نماز شب است همیشه و در همه جا از اسراف پرهیز مى کرد حتى نامه هایى را که دریافت مى کرد، اگر برگه دوم آن سفید بود، جدا کرده و در مکاتبات خود از آنها استفاده مى نمود.))
چنان زاهدانه زندگى مى کرد که در موقع مرگ جز مقدارى کتاب و تعدادى فرش کهنه چیز دیگرى نداشت . منزل مسکونى او نیز در توسعه میدان آستانه تخریب شد و هر چه خواستند پولش را بپردازند و یا منزلى برایش تهیه کنند، نپذیرفت و فرمود: من آخر عمرم است و احتیاجى به منزل احساس نمى کنم …))
تبلور اخلاص
اخلاص و خدابینى یکى دیگر از اوصاف معنوى آیه الله میلانى بود و در این خصوص چنان عمل مى کرد که گویى خدا را در همه کارهایش را آشکارا مشاهده مى کند. هیچ گاه نمى شد که وسوسه و خودنمایى در کارهایش راه یابد با اینکه در عصر خود از مراجع بزرگ و جامع الشرایط تقلید بود، اما همیشه مى فرمود: من راضى نیستم که نام مرا ببرید! در یک کلام از ظاهرسازى و شهرت نمایى گریزان بود.
خاطره ها
آیه الله میلانى که عمرى در طریق معرفت الهى گام زده بود به مقام و منزلتى عالى در صفاى نفس و طى مراحل سلوک رسیده بود که خاطرات بعضى بزرگان مزید این مى باشد.
الف – خواب آیه الله اراکى
یکى از فرزندان آیه الله میلانى از مرحوم آیه الله اراکى نقل مى کند:
جمعه شبى در حرم مطهر حضرت ثامن الائمه علیه السلام بیتوته کرده بودم . بعد از نماز صبح به حضرت التماس کردم که یکى از اولیاى خودت را به من معرفى کن !
آمدم منزل و خوابیدم . یکى در خواب به من گفت : پا شو که یکى از اولیاء الهى مى آید! بیدار که شدم دیدم خانم سماور را روشن کرده است . گفتم : حالا که زود است و وقت چاى نیست ! گفت : در خواب به من گفته شد پاشو سماور را روشن کن که یکى از اولیاءالهى مى آید! در این حال بود که در زدند وقتى در را گشودم دیدم آیه الله میلانى است …
ب – جراح مسیحى
دکتر مسیحى پرفسور (برلون ) در سال ۱۲۸۲ ق . یکى از جراحان تیم پزشکى آیه الله میلانى است و خاطره هایى از آیه الله میلانى نقل کرده و سپس آن را عامل مسلمان شدن خود مى داند.
((من پس از عمل جراحى سید، پیش از آن که ایشان از حالت بیهوشى بیرون بیایند مراقب بودم که وقتى به هوش مى آید چه مى گوید (چرا که این مرحله از نظر پزشکان مرحله حساسى است ، شاید بیمار بعضى از اسرار زندگیش را هم بگوید) ایشان آرام حرکت کرد و در حالى که در آن لحظه نیز خدا خدا مى گفت و با پروردگارش راز و نیاز مى کرد. من تحت تاثیر این صحنه شگفت به حقانیت آیین اسلام پى بردم و بدان گرویدم .))
جالب اینکه دکتر برلون پس از گرویدن به اسلام وصیت کرده بود، او را پس از مرگ در شهر مقدس مشهد دفن کنند که اکنون آرامگاه وى در قبرستان خواجه ربیع شهر مقدس مشهد است . به برکت نفس مسیحایى آیه الله میلانى دو نفر دیگر نیز از مسیحیت به آیین اسلام گرویدند که شرح آن در ((نامه کیورکى )) و زنش خانم ((رافیک اسلانیان )) در حضور سید مسلمان شدند. و با پیشنهاد ایشان اسم آقا به ((على )) و خانمش نیز به ((فاطمه )) تغییر کرد.
احیاى حوزه مشهد
نهم ذیحجه سال ۱۳۷۳ ق . (۱۳۳۴ ش ) آیه الله میلانى جهت زیارت امام على بن موسى الرضا علیه السلام وارد شهر مشهد گردید و در خانه آیه الله حاج شیخ على اکبر نوغانى (از علماى بزرگ مشهد) اقامت گزید. از آن پس رسالت عظیم وى که بکار بستن تجربه چندین ساله تدریس و تربیت در حوزه هاى مختلف تشیع بار دیگر در حوزه علمیه مشهد بود آغاز مى شود.
در آن زمان حوزه هاى علمیه مشهد آنگونه که باید رونق نداشتند. از سال ۱۳۱۴ شمسى به دنبال مبارزات روحانیون مشهد با حکومت رضا خان این حوزه نیز مانند دیگر حوزه هاى علمیه سراسر کشور مورد تهاجم قرار گرفته بود و پس از حادثه خونین قیام گوهرشاد روحانیون بزرگى همچون آیه الله حاج آقا حسین قمى تبعید و میرزا محمد آقازاده پس از زندانى شدن به اسارت رسیده بود. و بسیارى از علماى معروف دیگر این شهرستان دستگیر و یا تبعید شده بودند. بر اثر این حوادث و نیز بر اثر سختگیرى عمومى دولت درباره لباس روحانیونت شور شوق علمى حوزه علمیه مشهد به رکود و سردى گراییده بود. و مدارس بزرگ و معروف مشهد در تصرف ادارات و اوقاف حکومت وقت بود و این فترت و رکود تا سال ۱۳۷۳ ق . که آیه الله میلانى در این شهر تصمیم به اقامت مى گزیند ادامه داشت .
اصلاح وضع حوزه علمیه مشهد و شکوفایى بخشیدن به دروس مدارس دینى و علمى در این شهر چیزى است که با اقامت آیه الله میلانى انجام گرفت .
آیه الله خامنه اى (رهبر معظم انقلاب اسلامى ) در این باره مى فرماید:
((… ما دیدیم که مرحوم آیه الله میلانى از کربلا که نزدیکى نجف بود آمدند تا مشهد و یک حوزه علمیه بزرگى را بوجود آوردند… این یک واقعیت است … از برکت الهى براى حوزه علمیه مشهد وجود آیه الله میلانى بود.))
نخستین گام اصلاحى آیه الله میلانى در حوزه علمیه سامان بخشیدن به دروس بود که بعدها اثرات آن در مراکز دینى و فرهنگى دیگر نیز نمایان گردید.
آیه الله میلانى چون دریافته بود که منشاء پراکندگى علماى این شهر در طول سالهاى گذشته در فقدان اساتید پرمایه در این سامان نهفته است بدان جهت نیز ابتدا اساتید پرکار و شایسته را جلب این حوزه نمود و خود نیز بر کرسى تدریس نشست . درس خارج اصول و فقه ایشان که در مسجد گوهرشاد دایر مى شد در شکوفایى دروس حوزه نقش بسزایى داشت و به مرور زمان علماء را در این شهر تمرکز مى بخشید. وى تحول شگرفى نیز در خصوص روش آموزشى دروس پدید آورد که اساسى ترین آن طرحى بود که به نابسامانى و بى نظمى حاکم بر مدارس دینى پایان داد و به حوزه علمیه مشهد جان تازه اى بخشید. برنامه هاى درسى ایشان که بر حسب استعداد محصلین علوم دینى تنظیم گردیده بود، در پنج مرحله به شرح زیر اجرا مى شد:
مرحله اول ؛ دوره مقدمات ، که شامل ادبیات عربى ، صرف و نحو و تجزیه و ترکیب ، منطق ، خط، املاء و انشاء، ریاضیات ، حفظ قرآن ، دعاهاى وارده و احادیث اخلاقى مى شد و به مدت سه سال طول مى کشید.
مرحله دوم ؛ این دوره نیز سه سال استمراد مى یافت و شامل : معانى ، بیان و بدیع ، اصول ، فقه در حد معالم ، فقه در حد شرح لمعه ، عقاید در حد شرح لمعه ، عقاید در حد باب حادى عشر و تاریخ مى شد.
مرحله سوم ؛ که دوره پنج ساله بود. طلاب در این مرحله به تعلیم ((رسائل ))، ((کفایه )) در اصول ، مکاسب در فقه ، شرح تجرید در اعتقادات ، آشنایى به ادیان و مذاهب و تفسیر مى پرداختند.
مرحله چهارم ؛ دوره چهار ساله تخصصى فقه و اصول بود که در مدرسه امام صادق دایر مى گردید.
مرحله پنجم ؛ تخصص در سایر علوم اسلامى بود که طلاب به حسب ذوق خود وارد این مرحله گردیده و به مطالعه و تحقیق مى پرداختند.
وى طلاب متعهد را یارى مى نمود و در همه این مراحل ، امتحانات ماهانه و سالانه و ارتقاء رتبه و حضور و غیاب و کنترل کیفیت دروس نیز با جدید پیگیرى مى شد.
گامى در امر تبلیغ
آیه الله میلانى همواره مى گفت :((روزگارى که فساد و بى دینى در همه جاى عالم پا گرفته ، نباید طلاب ایام تعطیل را در حجره هاى مدارس سپرى کنند))
این بود که براى تعطیلى روز پنج شنبه و جمعه حوزه نیز برنامه تبلیغ احکام اسلام را قرار داده بود، بدین نحو که طلاب در این دو روز به شهرهاى نزدیک و روستاهاى اطراف مشهد اعزام شده و به تبلیغ احکام و معارف اسلامى مى پرداختند، و در عین حال مشکلات روستائیان را در جهت نداشتن مسجد، حمام و امثال اینها به اطلاع ایشان مى رساندند، وى براى برپار شدن برنامه هاى تبلیغى طلاب به آنها توصیه مى کرد: که حتما – دعاى کمیل را شب جمعه و دعاى ندبه را در صبح آن بخوانید! – مردم را به اهل بیت عصمت و اما عصر (عج ) متوجه سازید – با حسن اخلاق که نمایانگر اخلاق اسلامى است ، با مردم رفتار کنید! – وقتى وارد عمل تبلیغ مى شوید بیشتر با فقرا و ضعفاى مردم همنشین با آنها ماءنوس شوید.))
شخصیت جهانى
در طول مرجعیت آیه الله میلانى بویژه در سالهاى اقامتش در مشهد مقدس شخصیتهاى بزرگى از کشورهاى مختلف اسلامى به دیدار ایشان شتافته اند شخصیت جهانى این فقیه بزرگ موجب گردیده بود که علماى شیعه بزرگان اهل تسنن نیز براى گفتگو و مشاوره در مسائل مهم مذهبى رهسپار ایران شده و از نزدیک از نظرات ایشان آگاهى یابند.
در سال ۱۳۸۰ ق . ۱۳۳۹ ش . بوى از دارالتقریب بین المذاهب الاسلامى در قاهره شیخ محمد تقى از جامع الازهر با آیه الله میلانى دیدار کرد و لوحى نیز که در آن فتواى علامه شیخ محمود شلتوت در رابطه با جواز عمل به مذهب تشیع نوشته شده بود تقدیم ایشان نمود.
دکتر شیخ محمد ضحام با جمعى از اساتید علوم اسلامى جامع الازهر و شیخ خلیل حصیرى قارى به همراه سفیر وقت مصر در ایران در سال ۱۳۵۰ ق . از مشهد دیدن کرده و در این سفر به دیدار آیه الله میلانى نیز نایل آمدند.
در سال ۱۳۸۲ ق . شیخ علامه شیخ محمد جواد مغنیه ضمن سفر به مشهد با آیه الله میلانى نیز ملاقاتى داشت .
در سال ۱۳۸۲ کاردار سفارت روسیه (ویکتور – اسیولینکوف ) به نیابت از آقا ضیاء الدین خان رئیس اداره دینیه مسلمانان آسیاى میانه و قزاقستان با آیه الله میلانى ملاقات کرد و ضمن دعوت از ایشان براى دیدار از کشورهاى اسلامى واقع در آسیاى میانه ، نظر شرع مقدس را در مورد خدمت در ادارات روسیه که مشروط بر قبول مدام کمونیسم بود خواستار شده است . علامه شیخ محمد جوادالشرى در سال ۱۳۸۱ ق . به زیارت مرقد مطهر امام على بن موسى الرضا علیه السلام نایل شد و در ضمن با آیه الله میلانى نیز دیدار کرد در این ملاقات علامه الشرى از وضعیت شیعیان و مسلمانان کشورهاى اسلامى بویژه شیعیان آمریکا گزارشى تقدیم آیه الله میلانى کرد.
در نهضت اسلامى ایران
انقلاب اسلامى ایران بزرگترین حرکتى است که على رغم توطئه هاى استکبار و استعمارگران به رهبرى امام خمینى شکل گرفت و در بهمن سال ۱۳۵۷ با پایان بخشیدن به حکومت ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهى به پیروزى خود رسید، و از آن پس نیز همواره چون آذرخشى بر پیکر استعمار فرود آمد.
این انقلاب شکوهمند به آسانى بدست نیامد. بلکه از جرقه اولیه آن در سال ۱۳۴۱ تا به ثمر نشستن در سال ۵۷ ملت ایران عزیزان بسیارى را تقدیم اسلام عزیز نمود و در این میان فرزانگان و بزرگان نیز در مسیر به بار نشستن خون شهدا، آسایش و آرامش را بر خود حرام کرده و مردانه در مقابل نظام ستم شاهى قامت بستند آیه الله میلانى از جمله این رادمردان خط مقدم مبارزه بود که در شکل گیرى نهضت بزرگ نقش بسیار مؤ ثر و اساسى داشت . وى که در آن سالها از مراجع بزرگ تشیع بود، با پیامها، نامه ها و اعلامیه هایى که خطاب به دولت وقت و ملت ایران صادر مى کرد، در هدایت و حرکتهاى مردمى علیه رژیم شاه نقش عمده اى به عهده داشت در این مختصر به نقش ایشان در شکل گیرى انقلاب اسلامى اشاره مى شود.
ایشان در برابر لایحه انجمن هاى ایالتى و ولایتى بشدت مقابله کرد، در این خصوص در قسمتى از نامه ایشان آمده است :
… وظیفه خود مى دانم با استمداد حضرت بقیه الله ارواحنا فداه براى سومین بار صریحا اعلام بدارم تصویبنامه دولت شما در مورد انجمنهاى ایالتى و ولایتى با عدم رعایت شرط اسلام در انتخاب شوندگان ، و تبدیل قسم قرآن مجید، به قسم به کتاب آسمانى ، ملت مسلمان ایران و خاصه علماى اعلام را بى نهایت خشمگین ساخته است …
تذکر مى دهم ، به حکم موازین شرعى و احترام به افکار و معتقدات ملت مسلمان ایران لازم است هر چند زودتر تصویبنامه مزبور را لغو و براى اطلاع عموم اعلام نماید.
همچنین در قسمتى از نامه دیگر ایشان که در نوزده سال ۴۱ ش . انتشار یافته مى خوانیم :هم اکنون جمعى از علما و رجال متدین و استادان و دانشجویان دانشگاههاى مملکت در زندان به سر مى برند. از هر طرف ابتلا و فقر و گرسنگى ملت ما را تهدید مى کند. بیکارى و فساد و تجاوز عمال حکومت به حقوق انسانى افراد، نقطه اى را خالى نگذاشته . تنها چیز که مورد توجه نیست حقوق ملت و مصالح آنهاست ! معلوم نیست تاکى مهلت پیدا کنند و عاقبت کار به کجا برسید.!
پس از هجوم وحشیانه مزدوران یهودى به مدرسه فیضیه آیه الله میلانى در پیامى پرده از چهره کریه حاکمان وقت ایران برداشت ، او در ضمن پیام خود چنین نوشت :… ما از حمله و یورش چنگیزانه ، به ساحت حوزه علمیه قم گذاشتیم ! از حبس و زجر رجال دینى و ملى گذشتیم ! از حمله به دانشگاه و مراکز علمى ملت و سلب هر نوع آزادى فردى و اجتماعى چشم پوشیدیم ! از دزدى و فساد و تباهى و تجاوز به مردمان صالح و تقویت دزدان و خیانتکاران گذشتیم ! از برادرکشى هایى که در نقاط مملکت ترتیب داده اند، صرف نظر کردیم ! این ننگ را کجا ببریم که مملکت اسلامى ما را دارند پایگاه اسرائیل و صهیونیست مى کنند، و نیز افرادى را که با آنها همدست اند، در راءس کارها قرار مى دهند…
آیه الله میلانى در سفرى به تهران ، ماهیت نهضت علماء و مردم را چنین بیان مى کند.
… من در این مسافرت به جد خود حضرت سیدالشهداء علیه السلام تاءسى کرده از جوار امن ثامن الحجج علیه السلام به تهران آمدم . تا به دنیا اعلام کنم این قیام و نهضت به هیچ وجه صورت ارتجاعى ندارد بلکه نهضتى است که ملتى مسلمان براى مقابله حکومت هاى جابرانه ، با پیشوایى مقامات عالیه روحانى تعقیب مى کند. هدف ملت مسلمان ایران این است که بیش از این به مصالح دنیایى و دینى آنان تجاوز نشود. باید حکومت مردم را به مردم سپرد و حق مردم را باید به خودشان واگذار کرد.
ارادت به امام خمینى
اخلاص و ارادت آیه الله میلانى به امام خمینى بر کسى پوشیده نبود چنانچه در نامه اش خطاب به امام خمینى در دوران تبعید امام در ترکیه مى گوید: ((خوشا به سعادت آن سرزمین که حضرتعالى در آن تشریف دارید)) اما در کنار این آنچه بیشتر جالب توجه است ایشان اخلاص و ارادتش با انگیزه و جهت دار بوده و به جهت مصالح مسلمین از ایشان همواره پشتیبانى کرده است . در این خصوص به خاطره شهید سعیدى گوش مى سپاریم :
… روزى آیه الله میلانى هنگامى که نزدشان نام امام خمینى برده شد فرمودند: سلام الله علیه … پس عده اى به آیه الله اعتراض کردند. ایشان فرمودند: ساکت باشید فلانى ! اینجا مسئله تقلید در بین نیست که گفته شود فلانى اعلم است یا من ؟ اینجا بحث رهبرى است و چنین نیست که هر مجتهدى لیاقت رهبرى داشته باشد، لیاقت رهبرى را تنها فقیه سیاستمداراى داراست که عالم به زمان خویش باشد و در راه خدا از ملامت ملامتگران هراس نداشته باشد و اکنون این مشخصات در کسى جز آیه الله خمینى نیست …
خدمات ماندگار
آیه الله میلانى با همه اشتغالات خود در مسند مرجعیت و زعامت حوزه هیچگاه از مشکلات مردم غافل نشده است : به بعضى از تلاشهاى ایشان تنها اشاره مختصر مى شود.
۱٫ او پس از زلزله سال ۱۳۴۷ ش . در جنوب خراسان (منطقه کاخک ) مردم را براى بازسازى و کمک به آوارگان بسیج کرد و بارها طلاب را جهت کمک به مردم به این شهر اعزام داشت . مى گویند براى مردم بى خانمان خانه ها ساخت و حتى سند به آنها نوشت .
۲٫ در بازسازى مسجد هامبورگ آلمان نقش بسیار مؤ ثرى را ایفاء کرد و در اعزام آیه الله شهید بهشتى به آنجا تلاش زیادى کرد. ایشان علاوه بر کمک به مسجد امام على هامبورگ به مسلمانان و اندیشمندان اروپا کمک مى کرد تا در نشر اسلام جدى باشند.
۳٫ بازسازى مدارس علمى مشهد و مدرسه حقانى قم و کمک به ایجاد چندین مدرسه دینى در شهرستانها و دهها کار خیر براى مسلمانان ایران و سایر کشورهاى اسلامى .
غروب
جمعه هفدهم مرداد سال ۱۳۵۴ هجرى شمسى این اسوه فضیلت و پاکى چشم از جهان فانى فروبست و به خانه بقاء شتافت و روح بلندش به عالم ملکوت پیوست . و پیکر مطهرش در روز شنبه هیجده مرداد پس از یک تشییع بى نظیر، و با حضور شخصیتهاى بزرگ علمى و مذهبى (داخل و خارج ) کشور و هزاران مؤ من عزادار در جوار مرقد مطهر امام على بن موسى الرضا علیه السلام به خاک سپرده شد.
گلشن ابرار جلد ۲//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم
زندگینامه آیت الله العظمی شهاب الدین مرعشی
تولّد معظم له
آیه اللّه مرعشى نجفى در روز پنج شنبه ۲۰ صفر ۱۳۱۵ در نجف اشرف ، شهر علم و کمال و پایگاه ولایت و امامت ، در خانواده تقوا و فضیلت ، دانش و معنویت ، پا به دایره هستى نهاد. در برخى از منابع ، تولد وى را در روز ۲۲ صفر ۱۳۱۸ نوشته اند که یقیناً درست نیست ؛ زیرا پدر بزرگوارشان (آیه اللّه سید شمس الدین مرعشى ) در پشت یک جلد کلام اللّه مجید و نیز در یادداشتهاى خویش راجع به خاندان مرعشى ، به خط خود تولد او را ۲۰ صفر المظفر ۱۳۱۵ ثبت کرده است .
در تقریرات مرحوم آیت اللّه شیخ على محمّد ابن العلم دزفولى یکى از شاگردان ایشان درباره نامگذارى معظم له چنین آمده : ((پس از تولد ایشان بر اساس سنّت و آداب و رسوم خانوادگى که هر مولودى را براى نامگذارى نزد علما مى برده اند، وى را پس از تطهیر و تنظیف ، نخست به آستان مقدس و حرم مطهر علوى برده و او را دخیل عتبه مقدسه آن حضرت نموده ، سپس به نزد خاتم المحدثین ثقه الاسلام حاج میرزا حسین نورى ، صاحب مستدرک الوسائل ، بردند و ایشان پس از گفتن اذان و اقامه در گوش راست و چپ این کودک ، نام خود را که محمد حسین بود به وى مرحمت کرد.نامگذارى او را خدمت شیخ الفقهاء والمجتهدین حاج میرزا حسین بن حاج میرزا خلیل بردند و او عنوان ((آقا نجفى )) را به او عنایت کرد.
سپس این کودک را به حضور جمال الزاهدین و زین السالکین آقا سید مرتضى کشمیرى بردند و ایشان کنیه ((ابوالمعالى )) را به وى داد. بعد او را به نزد سید الفقهاء والمجتهدین سید اسماعیل صدر بردند و او لقب ((شهاب الدین )) را به وى مرحمت کرد که بیشتر هم به همین لقب شهرت دارد. پس از آن او را به محضر شیخ فقهاى شیعه ، محمد طه نجف بردند و ایشان براى این کودک دعا کرد. یکى از موهبتهاى الهى که نصیب ایشان شد، این بود که مادر وى هیچگاه بدون وضو به وى شیر نداد و پس از دوران شیرخوارگى مواظبت کرد که لقمه اى غذاى حرام و حتّى مشتبه به او ندهند و غالباً از غذاى غیرحیوانى او را تغذیه نمود. دوران کودکى سپرى شد و دوره نوجوانى ایشان فرا رسید و این نوجوان در محیطى سرشار از علم و عمل صالح و در میان خانواده اى که نمونه اعلاى اخلاق فاضله بودند پرورش یافت .
حضرت آیت اللّه العظمى ابوالمعالى سید شهاب الدین ، محمد حسین حسینى مرعشى نجفى ، اعلى اللّه مقامه الشریف (۱۳۱۵ – ۱۴۱۱ ق / ۱۲۷۶ – ۱۳۶۹ ش / ۱۸۹۷ – ۱۹۹۰ م ) علامه محقّق ، جامع معقول و منقول ، نسّابه آل رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله ، فقیه اهل بیت علیهم السّلام ، عالم اصولى ، محدث رجالى ، ادیب اریب ، مورخ و ریاضیدان ، مرجع عالیقدر عصر و یکى از مفاخر جهان تشیّع بود.
سلسله نسب آیت اللّه مرعشى نجفى ، از طرف پدر به سید فقیه ، عالم عابد، زاهد عارف و محدث علامه ، میر قوام الدین مرعشى ، مشهور به ((میر بزرگ )) سرسلسله و مؤ سس سلطنت مرعشیان طبرستان و آمل و از طریق وى به حسین اصغر، فرزند امام سجاد علیه السّلام منتهى مى شود.
مرعشیان طبرستان یکى از اصلى ترین و شریف ترین خانواده هاى علویان طبرستان بوده اند که از میان آنان عالمان ، فقیهان ، محدثان ، نقیبان ، امرا، وزراء و سلاطین بزرگى ، قد برافراشته و خدمات بزرگى به ایران ، اسلام و به ویژه مذهب تشیع انجام داده اند. از سوى مادر نیز سلسله نسب ایشان از یکسو به عالم بزرگوار، آیت اللّه مجاهد میرزا یوسف طباطبائى تبریزى (متوفّى ۱۲۴۳ ق ) و سادات طباطبائى صادقى ، موسوى ، رضوى ، نقوى ، عقیلى و جعفرى مى پیوندد و از جانب دیگر به سلسله سلاطین قاجاریه و سلسله سلاطین صفویه متّصل مى گردد، زیرا یکى از جده هاى مادرى وى دختر جهانگیر میرزا پسر فتحعلى شاه قاجار و جده دیگر وى دختر شاه سلیمان صفوى و جده دیگر ایشان سیده جلیله آغابیگم ، دختر شاه عباس اوّل بوده است . و از سوئى یکى از جده هاى مادرى معظم له از نوادگان علامه مجلسى (متوفى ۱۱۱۱ ق ) مى باشد.
بنابراین سلسله نسب آیت اللّه مرعشى نجفى رحمه اللّه علیه از دو ناحیه پدر و مادر، به عترت پاک و مطهر خاندان ولایت و نبوت و رسالت مى پیوندد؛ چنان که خود آیت اللّه مرعشى نجفى در کتاب مهمّ و ارزنده ((مشجرات آل رسول اللّه الا کرم صلّى اللّه علیه و آله )) و دیگر یادداشتهاى خویش بارها به آن اشاره کرده اند که در کمتر سلسله اى از سادات چنین اتفاقى افتاده است .
ایشان چنان که در شجره نامه موجود خاندانشان آمده با ۳۳ واسطه به امام سجاد على بن الحسین زین العابدین و سیدالساجدین علیه السّلام سرحلقه عارفان و ساجدان متصل مى گردد و به اختصار چنین آمده است : آیت اللّه سید شهاب الدین مرعشى نجفى فرزند آیت اللّه سید شمس الدین محمود حسینى مرعشى نجفى فرزند علامه محقق آیت اللّه سید شرف الدین على معروف به سید الحکماء یا ((سید الاطباء))،(نخستین کسى که دندان مصنوعى را در ایران اختراع کرد)، فرزند فقیه محدث حاج سید محمد نجم الدین حائرى ، فرزند علامه فقیه و متکلم و شاعر نسّابه حاج سید ابراهیم حائرى فرزند علامه فقیه ، نقیب و نسّابه سید شمس الدین محمّد، فرزند علامه زاهد مجد المعالى ، قوام الدین متخلّص به ((شیوا))، فرزند علامه نصیرالدین محمد نقیب و نسّابه ، فرزند علامه فقیه ، محدث ، شاعر و ادیب سید جمال الدین نسّابه ، فرزند علامه فقیه اصولى ، متکلم ، محدث و نسّابه سید علاءالدین حکیم و نقیب الاشراف مرعشى ، فرزند علامه وزیر و نقیب فخرالدین سید محمد خان دوم ، فرزند علامه وزیر و نقیب سید ابوالمجد محمد نقى معروف به شهید که به دست کُردهاى شافعى در سال ۱۰۳۰ قمرى به شهادت رسید، فرزند نقیب عالم ، وزیر زاهد سید محمّد خان اوّل مرعشى ، فرزند میر سید عبدالکریم خان دوّم سلطان طبرستان ، فرزند سلطان میر سید عبداللّه خان مرعشى ، فرزند سلطان میر سید عبدالکریم خان مرعشى اوّل فرزند سلطان میر سید محمد خان مرعشى ، فرزند سلطان میر سید مرتضى خان مرعشى ، فرزند سلطان میر سید على خان مرعشى ، فرزند میر سید کمال الدین صادق علامه فقیه و متکلم زاهد سید قوام الدین مشهور به ((میر بزرگ )) سلطان طبرستان (متوفى ۷۸۰ ق ) که مزارش در سبزه میدان شهرستان آمل مورد احترام و زیارتگاه است ، فرزند سید کمال الدین صادق نقیب الاشراف رى و فقیه و محدث ، فرزند علامه ابو محمد عبداللّه محدث و نقیب ، فرزند فقیه ابوهاشم نسّابه ، فرزند فقیه ابوالحسین على نقیب الاشرف طبرستان ورى ، فرزند شریف محدث و زاهد ابو محمد حسن نسّابه ، فرزند زاهد عابد ابوالحسن على ملقّب به مرعش سرسلسله سادات مرعشیّه سراسر جهان ، فرزند امیر العارفین و امیر العراقین سیدعبداللّه ابو محمد عالم نسّابه و محدث ، فرزند شاعر عالم ، محدث و نسّابه ابوالحسن محمد اکبر موصوف به ابوالکرام فرزند زاهد و فقیه و نسّابه ابو محمد حسن ملقب به ((دکّه )) و مشهور به حکیم راوى مدنى ، فرزند ابو عبداللّه حسین اصغر (متوفى ۱۵۷ ق ) مدفون در قبرستان بقیع در مدینه منوّره ابن امام همام مولانا ابوالحسن على زین العابدین علیه السّلام
تحصیلات و اساتید
نخستین کلماتى که در خارج از محیط خانوادگى به او تلقین گردید، جمله ((هو الفتاح العلیم )) بود. سپس پدر بزرگوارش او را به حرم مطهر و روضه منوّره مولى الموالى امیرالمؤ منین علیه السّلام برد و در مقابل ضریح مقدس آن حضرت ، خمیر مایه تمامى علوم و معارف بشرى ، یعنى ((حروف الفبا)) را به او یاد داد و در همان حرم مطهر او را مفتخر به عمامه و لباس روحانیت ساخت . از آن پس جدّه پدرى وى ، فاضل عالم ، بى بى شمس شرف بیگم ، که خود از نوابع عصر در علم و عمل و شعر ادب بود، آموزش وى را به عهده گرفت . آیت اللّه مرعشى نسبت به این بانو و پدر بزرگوار خود که در امر تعلیم و تربیت وى نقش مهم و ارزنده اى داشتند، همیشه به احترام یاد مى کرد و بارها مى گفت : ((من به این مقام نرسیدم مگر به برکت دعاى پدرم )).
ایشان پس از این در حوزه هاى درس اساتید بسیارى شرکت کرد و هر جا استادى مى یافت به هر طریقى خود را به آن استاد مى رساند و از محضر وى استفاده مى کرد. از این رو ایشان را یکى از پر استادترین چهره هاى علمى معاصر دانسته اند که شمارش اسامى استادان و شیوخ وى قابل تحسین است .
معظم له
دروس مقدماتى را در نزد اساتیدى چون
- پدر بزرگوارش ،
- شیخ مرتضى طالقانى ،
- شیخ محمد حسین اصفهانى نجفى ،
- شیخ شمس الدین شکوئى قفقازى ،
- سید محمد کاظم خرّم آبادى نجفى ،
- میرزا محمود معلّم و
- نیز جدّه خود بى بى شمس شرف بیگم طباطبائى فرا گرفت .
علم تجوید و قرائت قرآن کریم را از
- میرزا ابوالحسن مشکینى نجفى ،
- پدرش سید شمس الدین مرعشى نجفى ،
- سید آقا شوشترى ،
- شیخ عبدالسلام کردستانى شافعى و
- شیخ نور الدین بکتاشى شافعى آموخت .
علم انساب را از پدر خود و از
- سید محمد رضا موسوى بحرانى غُریفى صائغ و
- برادرش سید محمد مهدى غُریفى صائغ ،
تفسیر قرآن را از
- پدر و
- سید ابراهیم رفاعى شافعى بغدادى ،
فقه و اصول را از پدر خود و از
- شیخ مرتضى طالقانى ،
- سید محمد رضا مرعشى رفسنجانى ،
- شیخ غلامعلى قمى ،
- میرزا ابوالحسن مشکینى ،
- سید آقا شوشترى ،
- میرزا حبیب اللّه اشتهاردى ،
- میرزا محمد تهرانى ،
- میرزا محمد على کاظمینى ،
- شیخ عبدالحسین رشتى ،
- میرزا آقا اصطهباناتى ،
- شیخ موسى کرمانشاهى ،
- شیخ نعمت اللّه لاریجانى ،
- سید على طباطبائى یزدى ،
- شیخ محمد حسین شیرازى ،
- میرزا محمود شیرازى ،
- سید جعفر بحرالعلوم ،
- سید کاظم خرم آبادى و
- عباس خلیلى ،
علوم ریاضى و هیئت را از
- شیخ عبدالکریم بوشهرى ،
- سید ابوالقاسم موسوى خوانسارى ،
- دکتر عندلیب زاده ،
- میرزا محمود اهرى ،
- آقا محمد محلاتى ،
- شیخ عبدالحمید رشتى ،
- میرزا احمد منجم ،
- سید کاظم عصّار،
- میرزا جمال الدین کرباسى ،
علم طب را از
- پدر و از
- محمد على خان مؤ ید الاطباء،
علم رجال و درایه و حدیث را از
- پدر و از
- سید ابوتراب خوانسارى ،
- شیخ عبداللّه مامقانى ،
- شیخ محمد حرز الدین نجفى ،
- میرزا على حسینى مرعشى شهرستانى و
- میرزا ابوالمهدى کرباسى ،
فقه و اصول استدلالى را از
- آقا ضیاءالدین عراقى ،
- سید احمد بهبانى ،
- شیخ احمد کاشف الغطاء،
- شیخ على اصغر ختایى تبریزى ،
- شیخ محمد حسین کاشف الغطاء،
- شیخ على بن باقر نجفى ،
- شیخ محمد اسماعیل محلاتى ،
- شیخ عبدالنبى نورى ،
- میرزا آقا اصطهباناتى ،
- آقا حسین نجم آبادى ،
- شیخ عبدالکریم حائرى یزدى ،
- میر سید على یثربى کاشانى و
- شیخ محمد رضا مسجد شاهى فرا گرفت .
آنگاه در شهرهاى سامراء و کاظمین مدّت سه سال فقه و حدیث و رجال را از آیت اللّه سید حسن صدر و اصول را نزد آیت اللّه شیخ مهدى خالصى آموخت و بعد از مراجعت به نجف اشرف
علم کلام را نزد
- شیخ محمد جواد بلاغى ،
- شیخ محمد اسماعیل محلاتى ،
- سید هبه الدین شهرستانى ،
- میرزا على اکبر یزدى ،
- پدر بزرگوار خود و دیگران آموخت .
کوششهاى خستگى ناپذیر و مستمر حضرت آیه ا… العظمى مرعشى نجفى – قدس اللّه نفسه الزّکیه – در ۲۷ سالگى به ثمر نشست و او را که در راه تحصیل علوم و فنون مختلف اسلامى به ویژه فقه و اصول ، یک لحظه دریغ نورزیده بود، در شمار علما و فقها در آورد و از او مجتهدى پرتلاش ساخت و از نظر علم و فضل در درجه اى قرار داد که دیگران بر او غبطه مى خوردند. او خود از تلاشها، کوششها و جدیتهاى تحصیلى خود چنین یاد کرده است :
((هیچگاه در سنین جوانى به دنبال تمایلات نفسانى نرفتم . همیشه در پى تحصیل علم بودم ؛ به صورتى که شبانه روز بیش از چند ساعت نمى خوابیدم و هر کجا نشانى از استاد یا عالمى و یا جلسه درس مفیدى مى یافتم ، لحظه اى در رفتن به نزد آن استادِ عالم و جلسه درس درنگ نمى کردم .))(۶) استعداد کامل ، قوه حافظه و بى نظیر، قدرت فراگیرى و بهره ورى فراوان ، اشتیاق بیش از حد به یادگیرى ، عشق به تعالى و پیشرفت ، تمایل شدید به دانش اندوزى در همه علوم و فنون ، علاقه به درس ، بحث ، مطالعه و کتاب ، لذّت جمع آورى ذخائر و آثار گرانقدر علما و فقهاء و دستاوردهاى آنان در طول تاریخ ، انس با علما و دانشمندان در هر کجا و هر زمان ، شور رسیدن به حقّ، احساس خستگى نکردن ، شجاعت اخلاقى ، باور این اندیشه که ندانستن عیب نیست و نپرسیدن عیب است و دهها صفت از این دست ، از امتیازات معظم له بود که او را بر بلنداى قلّه رفیع علم و اجتهاد و شرف و فضیلت قرار داده و از او عالمى عامل ، ادیبى اریب ، محدثى موثق ، فقیهى مسلّم ، مجتهدى جامع الشرایط، اصولى مبرّز، رجالى خبیر، مورّخى بصیر و دقیق ، نسّابه اى بى نظیر، متکلّمى توانمند و عارفى به تمام معنى ساخته بود که در بیشتر علوم زمانه خود، به ویژه علوم اسلامى چیره دست و در شمارى از آنها به مقام عالى اجتهاد رسیده بود. مشایخ و اساتید معظم له یقیناً این ویژگیها را در او یافته بودند که مقام علمى و فقهى وى را ستوده و به ایشان اجازات فقهى و روایت داده اند. در این اجازات به القاب ، عناوین و صفات ممتازى برمى خوریم که نشانگر موقعیت علمى و مقام ارجمند و والاى این بزرگوار است .
در این اجازات از ایشان به عنوان عالم عادل ، فاضل کامل ، سید سند، رکن معتمد، فخر محققین ، افتخار مجتهدین ، جامع معقول و منقول ، مجمع فروع و اصول ، ابوالمکارم ، نخبه المدققین ، علاّ م الاعلام ، صاحب فکر قویم و سلیقه اى مستقیم ، محقق مدقق ، خورشید آسمان تحقیق ، بدر فلک تدقیق ، نقاد ماهر و بصیر، صاحب فطرت وقّاد، متفطّن نقّاد، عماد فقهاء و مجتهدین ، قدوه الانام ، رکن اسلام ، سید علماء الاسلام ، جامع کمالات علمى و عملى و علاّمه مجتهد اعلم و افضل یاد شده که عمر شریف خود را در تحصیل علوم عالى دینى و تنقیح مبانى احکام شرعى ، صرف کرده و در تهذیب اخلاق و اکتساب کمالات معنوى سعى بلیغ نموده است و در کوشش خود به مراتب والاى علم و عمل و مدارج شامخ تقوى و ورع و مقام عالى اجتهاد نائل و ملکه شریفه استنباط را حائز گشته است . این اجازات از طرف علما، فقها، مجتهدان ، مراجع تقلید شیعه و دانشمندان بزرگ اهل سنّت و زیدیه و اسماعیلیه صادر شده است .
آیت اللّه مرعشى نجفى در طول عمر با برکت خود موفق به دریافت بیش از چهار صد اجازه روایتى و تعدادى اجازات اجتهاد و اجازات نفسى از مشایخ جهان اسلام گردید که اجازات کتبى ایشان نزدیک به یکصد و پنجاه اجازه و بقیه شفاهى است . اجازات کتبى ایشان در کتاب المسلسلات فى الاجازات در دو جلد به زبان عربى به وسیله فرزند ارشد و وصى ایشان جناب حجه الاسلام والمسلمین حاج سید محمود مرعشى نجفى به چاپ رسیده است . به جراءت مى توان گفت که درچند قرن اخیر در میان بزرگان علماى شیعه ، کسى را نمى شناسیم که موفق به دریافت این تعداد اجازه از مشایخ اسلام شده باشد؛ از این رو مى توان گفت معظم له غیر از مقامات معنوى و مرجعیت تقلید شیعیان ، ((شیخ الاجازه )) نیز مى باشد. بویژه که خود ایشان نیز هزاران اجازه روایتى و انواع دیگر آن را بنا به درخواست علما، فضلاء، مدرسان ، شاگردان و فقهاى حوزه هاى علمیّه شیعه و سایر فِرَق اسلامى داخل و خارج کشور، به نام آنان صادر و مرقوم داشته اند که تعدادى از این اجازات نیز جمع آورى شده است .
اجازات اجتهاد
اجازات اجتهادى که به ایشان داده شده زیاد است که در اینجا به نام برخى از مشاهیرى صادرکننده این اجازات اشاره مى کنیم :
- آیت اللّه العظمى میرزا محمّد حسین نائینى (متوفى ۱۳۵۵ ق )
- آیت اللّه العظمى حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى (متوفى ۱۳۵۵ ق )، مؤ سس حوزه علمیه قم .
- آیت اللّه علاّمه سید محمد کاظم عصّار تهرانى ، متخلص به ((آشفته )) (متوفى ۱۳۵۶ ق ).
- آیت اللّه العظمى آقا ضیاءالدین عراقى (متوفى ۱۳۶۱ ق ).
- آیت اللّه العظمى آقا شیخ محمد رضا مسجد شاهى اصفهانى (متوفى ۱۳۶۲ ق ).
- آیت اللّه العظمى سید ابوالحسن اصفهانى (متوفى ۱۳۶۵ ق ).
- آیت اللّه العظمى شیخ محمد کاظم شیرازى (متوفى ۱۳۶۶ ق ).
- آیت اللّه العظمى محمود شیرازى غروى (متوفى ۱۳۷۸ ق ).
- آیت اللّه العظمى میر سید على یثربى کاشانى (متوفى ۱۳۷۹ ق ).
- آیت اللّه العظمى میرزا آقا اصطهباناتى (متوفى ۱۳۹۴ ق ).
- آیت اللّه العظمى شیخ محمد حسن علاّمه اصفهانى کرمانشاهى (متوفى ۱۳۹۴ ق )
برخى از مشایخ صادر کننده اجازات روایتى ایشان ، از علماى تشیع ، زیدیه ، اسماعیلیه و تسنن به این شرح است :
- آیت اللّه میرزا فتح اللّه شریعت ، معروف به شیخ الشریعه اصفهانى (متوفى ۱۳۳۹ ق ).
- آیت اللّه حاج میرزا جواد ملکى تبریزى (متوفى ۱۳۴۳ ق ).
- آیت اللّه العظمى شیخ على کاشف الغطاء (متوفى ۱۳۵۰ ق ).
- آیت اللّه سید حسن صدر الدین موسوى کاظمى (متوفى ۱۳۵۴ ق ).
- آیت اللّه میرزا ابوالحسن مشکینى (متوفى ۱۳۵۸ ق ).
- آیت اللّه العظمى حاج سید حسین طباطبائى قمى (متوفى ۱۳۶۶ ق ).
- آیت اللّه علامه سید محسن امین (متوفى ۱۳۷۱ ق ) (صاحب کتاب اعیان الشیعه ).
- آیت اللّه سید عبداللّه بلادى موسوى (متوفى ۱۳۷۲ ق ).
- آیت اللّه مجاهد حاج شیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء (متوفى ۱۳۷۳ ق ).
- آیت اللّه العظمى میرزا آقا اصطهباناتى .
- آیت اللّه العظمى حاج آقا حسین طباطبائى بروجردى (متوفى ۱۳۸۰ ق )
- آیت اللّه علامه آقا بزرگ تهرانى (متوفى ۱۳۸۹ ق ). صاحب کتاب الذریعه الى تصانیف الشیعه .
- آیت اللّه سید اسحاق مشهور به ناصر حسین موسوى هندى (متوفى ۱۳۹۰ ق )،
- فرزند آیت اللّه العظمى سیدحامد حسین مؤ لف کتاب عبقات الانوار.
- بانو علویه مجتهده نصرت بیگم حاجیه امینه اصفهانى (متوفى ۱۴۰۳ ق ).
- علامه شیخ ابراهیم جبالى (متوفى ۱۳۵۵ ق ) از علماى بزرگ جامع الازهر مصر و از علماى اهل سنّت .
- علامه شیخ محمد بخیت مطیعى حنفى مصرى (متوفى ۱۳۵۴ ق ).
- علامه شیخ یوسف دجوى مصرى (متوفى ۱۳۶۵ ق ).
- علامه شیخ محمّد بهجت بیضار دمشقى .
- علامه محمد طاهر بن عاشور مالکى مغربى .
- علامه سید ابراهیم راوى رفاعى شافعى بغدادى .
- علامه شیخ احمد بن شیخ امین کفتار و مفتى جمهورى سوریه .
- علامه سید یحیى بن منصور باللّه معروف به امام یحیى زیدى ، امام زیدیه و سلطان سابق یمن .
- علامه سید محمد بن محمد بن یحیى زباره حسنى زیدى یمانى ، مؤ لف کتاب نیل الوطر فى علماء القرن الثالث عشر.
- علامه سید احمد بن محمد زباره حسنى زیدى یمانى .
- علامه سید جمال الدین احمد بن على بن حسن کوکبانى (متوفى ۱۳۴۰ ق )، صاحب کتاب ((الکتاب فى الکلام على مسلک الزیدیّه )).
عزیمت به ایران و سکونت در قم
آیت اللّه العظمى مرعشى نجفى در ۲۱ محرم الحرام ۱۳۴۲ از نجف اشرف به قصد زیارت حضرت على بن موسى الرضاعلیه السّلام مام هشتم شیعیان و به جا آوردن صله ارحام و ملاقات با علما و فقهاى ایران ، اقدام به مسافرت کرده و پس از انجام صله ارحام به مشهد مقدس شتافت و سر بر آستان امام هشتم على بن موسى الرضاعلیه السّلام سایید و با علماى این شهر دیدار و از کتابخانه آستان قدس رضوى بازدید کرد و سپس راهى تهران گردید و چندین ماه در تهران اقامت نمود و طى این مدت از محضر فقهاء و علماى بزرگ و معروف کسب فیض کرد و در هشتم شعبان ۱۳۴۳ براى زیارت مرقد مطهر حضرت عبدالعظیم حسنى به شهر رى عزیمت و در دوازدهم شعبان به منظور زیارت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسّلام به شهر عالم پرور قم سفر نمود و به امر و درخواست حضرت آیت اللّه العظمى حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى مؤ سس حوزه علمیه قم در این شهر رحل اقامت افکند و مدّتى هم در جلسات درس ایشان و حوزه هاى درس آیت اللّه حاج شیخ مهدى حکمى قمى ، آیت اللّه میر سید على یثربى کاشانى و حاج میرزا على اکبر مدرس یزدى ، معروف به حکیم الهى و دیگر دانشمندان شرکت کرد.
ازدواج و روابط خانوادگى
آیت اللّه العظمى مرعشى نجفى نخست با یکى از دخترعموهاى خود پیمان زناشوئى بست و حاصل آن یک دختر بود؛ امّا دیرى نپایید که میانشان جدائى افتاد، سپس با دختر آیت اللّه حاج سید عباس مبرقعى رضوى قمى (متوفى ۱۳۳۵ ق ) ازدواج کرد که حاصل آن چهار فرزند پسر و سه دختر بود.
آیت اللّه العظمى مرعشى نجفى در زندگى خود بسیار فقیر و تنگدست بود. حکایتهاى فراوانى در زندگى ایشان وجود دارد که نشان مى دهد ایشان از همان آغاز زندگى در نجف اشرف با تنگدستى و مشکل تاءمین معاش مواجه بوده است . ایشان پس از رحلت پدر خود در ۱۳۳۸ قمرى ، یعنى از ۲۳ سالگى ، گرفتار فقر و بى چیزى شدید بود، چنان که گاهى گرسنه مى ماند. در یک مورد خود ایشان تصریح کرده است ، هنگامى که در مدرسه قوام زندگى مى کرد، چند شبانه روز غذایى به دست نیاورد و رنگ چهره اش به زردى گرایید که این گرسنگى او را بسیار ناتوان ساخته بود و با اینکه دوستان هم حجره اش با وى بسیار صمیمى بودند و این تغییر حالت او را مى دیدند، نتوانستند به گرسنگى و فقر او پى ببرند. بارها در نجف اشرف براى خرید کتاب ، لباس و کفش خود را گرو مى گذاشت و یا مى فروخت . از جمله هنگامى که قصد داشت کتاب ریاض العلماء را خریدارى کند، مجبور شد لباس و ساعت خود را به فروش برساند تا بتواند قیمت کتاب را پرداخت نماید. و گاهى هم روزهاى بسیار روزه مى گرفت و ماهها نماز استیجارى مى خواند تا بتواند مبلغى تهیّه کند و یا پس انداز نماید و با آن کتاب مورد نظرش را بخرد، حتّى وقتى که به مرجعیت رسید باز هم در زندگى فردى و خصوصى خود گرفتار فقر وفاقه بود و نمى توانست مخارج زندگى خود را به راحتى تاءمین نماید. اگر چیزى هم به دستش مى رسید، براى خرید کتاب مصرف مى کرد. آن مرحوم در یکى از وصیتنامه هایشان نوشته اند: من بعد از خودم چیزى از زر و زیور دنیا به جاى نگذاشته ام و هر چه به دستم رسید، حتّى نذورات مخصوص خودم را، براى رفع نیاز مردم و بویژه اهل علم صرف مى کردم و چیزى از مال دنیا حتى به مقدار پوست هسته خرمایى براى ورثه نگذاشتم … با اینکه اگر در صدد ارث گذاشتن مال و منال بودم با موقعیّتى که در جامعه داشتم ، مى توانستم .))
همسر ایشان نقل کرده است که : ((مدت شصت سال با آیت اللّه مرعشى زندگى کردم و در این مدّت هیچگاه نسبت به من با تحکم سخن نگفت و با من رفتارى تند و خشونت آمیز نداشت و با تندى با من صحبت و رفتار نکرد. تا آن زمان که خود قادر به حرکت کردن و انجام کارى بود نمى گذاشت دیگران کارى برایش انجام دهند، تا آنجا که هر وقت تشنه مى شد، خود به آشپزخانه مى رفت و آب مى آشامید)).
سعى و تلاش در راستاى حوزه علمیه قم
آیت اللّه العظمى مرعشى نجفى از زمان ورود به شهر قم ، تلاشى پیگیر را در راه استحکام پایه هاى حوزه نوپایى را که آیت اللّه العظمى حائرى یزدى تاءسیس کرده بود، همگام با ایشان آغاز کرد و این تلاش تا آخر عمر با برکت ایشان ادامه داشت . ورود ایشان به ایران و قم مصادف بود با آغاز زمامدارى رضاخان پهلوى که به پیروى از آتاتورک و به امرار اربابان خود بویژه دولت استعمارى انگلیس به شدت با مظاهر اسلام و تشیع به مبارزه برخاسته بود. او در مقابل فشارها و ضربات رضاخان علیه حوزه و روحانیّت مردانه ایستاد و لحظه اى از تدریس غافل نشد و هر روز به صورتى منظّم بین شش تا هفت جلسه درس در مدرسه فیضیّه صحن و حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسّلام برقرار مى کرد. به این ترتیب ایشان را مى توان یکى از مؤ سسّان حوزه علمیه قم به شمار آورد که تا هنگام رحلت آیت اللّه حائرى نیز در جهت حفظ و بقاى حوزه کوشش فراوانى کرد و با آیات سه گانه آیت اللّه حجّت ، آیت اللّه صدر و آیت اللّه خوانسارى ، همکارى نزدیکى در نگهبانى و حفظ و حراست از این سنگر علم و فضیلت داشته است . وى از این دوره درس خارج فقه و اصول را شروع کرد. او یکى از کسانى بود که آیت اللّه العظمى حاج آقا حسین طباطبائى بروجردى را براى به دست گرفتن زعامت حوزه علمیه به قم دعوت کرد. ایشان ، ضمن همکارى نزدیک با آن مرجع عالیقدر و تدریس خارج فقه و اصول و برخى از دروس دیگر، نخستین رساله عملیه خود را منتشر ساخت .
دوران مرجعیّت
آیت اللّه العظمى مرعشى نجفى پس از رحلت آیت العظمى بروجردى در سال ۱۳۸۰ قمرى جزو معدود مجتهدانى بود که به عنوان مرجعیّت شیعه انتخاب گردید و از آن پس به عنوان یکى از ارکان اصلى حوزه و جهان تشیع درآمد و به سهم خویش در اداره حوزه علمیه قم شرکت نمود.
دروس خارج ایشان از معدود حلقه هاى درسى بود که بسیارى از علما، فضلا و طلاّب در آن شرکت مى کردند. ایشان از بیانى گرم ، سخنى نافذ، صدایى گیرا، گفتارى فصیح و ملیح برخوردار بود و در جلسه درس و مباحثه ، ضمن تفهیم درس به شاگردان از زواید خوددارى کرده و مطالب را به صورت دسته بندى شده ، فشرده و پیوسته بیان مى کرد؛ چنان که طلاب و شاگردان را به تاءمّل و تعمق وا مى داشت . جلسه درس ایشان به اعتراف همگان یکى از مهمترین حلقه هاى درس حوزه علمیه قم بود. در جلسات درس ایشان مباحث اخلاقى ، تربیتى ، ادبى ، تاریخى و رجالى نیز مطرح مى شد.
در طول بیش از هفتاد سال تدریس در حوزه علمیه قم ، در دروس ایشان شمار فراوانى شاگرد و طلبه شرکت مى کردند که هم اکنون بسیارى از آنان خود در عداد علما، فضلا و مدرسین حوزه هاى علمیه شیعه و از علماى بزرگ شهرهاى مختلف ایران و سایر کشورهاى اسلامى هستند و شمارى از آنها به درجه رفیع اجتهاد نائل آمده و از معظم له اجازه اجتهاد دریافت کرده اند.
شاگردان
عده اى از مشاهیر شاگردان ایشان عبارتند از:
- آیت اللّه حاج آقا مصطفى خمینى رحمه اللّه علیه فرزند ارشد امام خمینى رحمه اللّه علیه که به طرز مشکوکى در عراق به شهادت رسید.
- آیت اللّه شهید علامه شیخ مرتضى مطهرى .
- آیت اللّه شهید دکتر محمّد مفتّح .
- آیت اللّه شهید دکتر سید محمّد حسین حسینى بهشتى .
- آیت اللّه شهید محمد صدوقى ، امام جمعه یزد.
- آیت اللّه شهید حاج سید محمد على قاضى طباطبائى تبریزى ، امام جمعه تبریز.
- مرحوم آیت اللّه مجاهد حاج سید محمود طالقانى ، ابوذر زمان .
- مرحوم آیت اللّه شیخ شهاب الدین اشراقى ، داماد امام خمینى رحمه اللّه علیه .
- مرحوم آیت اللّه حاج سید مرتضى فقیه مبرقعى ، برادر همسر آیت اللّه مرعشى نجفى .
- مرحوم آیت اللّه حاج شیخ مرتضى حائرى ، فرزند آیت اللّه العظمى حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى .
- دکتر عباس زریاب خویى ، استاد ممتاز دانشگاه تهران ، دانشمند، محقق و نویسنده .
- دکتر محمد تقى دانش پژوه ، استاد دانشگاه ، محقق ، نویسنده و فهرست نگار نسخ خطى .
- دکتر علیرضا فیض قمى ، استاد دانشگاه تهران و نویسنده .
- مرحوم دکتر حسین کریمیان ، استاد دانشگاه تهران ، محقق و نویسنده .
- فرزند ارشد ایشان حجت الاسلام والمسلمین حاج سید محمود مرعشى نجفى و سایر برادرانشان .
مقام علمى و آثار و تاءلیفات
آیت اللّه العظمى مرعشى نجفى از معدود مراجع شیعه است که در کنار تدریس زعامت حوزه و مرجعیت ، در تاءلیف ، تصنیف و پدید آوردن آثار مختلف علمى نیز بسیار مؤ فق بوده است . او که از موقعیت بسیار ممتاز و درخشانى در علوم مختلف و رشته هاى گوناگون اسلامى برخوردار بود و این مقام و منزلت از تعاریفى که اساتید، مشایخ و شاگردان ایشان درباره وى کرده اند به خوبى روشن و آشکار است . آیت اللّه مرعشى نجفى یکى از فقها و مراجع بزرگ اسلام بود که در مجلس فقها، فقیهى خبیر و پارسا، لغزش ناپذیر و درست کردار، در حلقه درس ، معلمى راستگو، امین ، عالم و بزرگوار، در سیاست بسان شمشیرى برنده ، در علم نسب عالمى بى همتا، در علوم و فنون استادى قادر و توانا، صاحبنظر، آگاه ، محققى نامدار و عارف و در محفل مصنفان و مؤ لفان ، مؤ لفى بزرگ و نویسنده اى توانا بود. او فردى پرمطالعه ، پرکار و شخصیتى بى نظیر بود. هم اکنون صدها و بلکه هزارها کتاب در کتابخانه عمومى ایشان موجود است که نه تنها مورد مطالعه معظم له قرار گرفته بلکه بر بسیارى از آنها تعلیق ، حاشیه و مقدمه نوشته اند. در تعلیقات و حاشیه ها، به شکلى نقّادانه ، عمیق و موشکافانه مطالب و موضوعات مطرح شده را نقد کرده و توضیح داده اند. مقدمه و تقریظهایى که بر کتابهاى مختلف نوشته اند بالغ بر دهها کتاب است بویژه کتابهایى که از طرف انتشارات کتابخانه معظم له منتشر شده اند. ایشان در طول زندگى با برکت و تواءم با فراز و نشیب خویش پیوسته از هر فرصتى در جهت نگارش و تاءلیف سود جسته و حاصل این تلاش پیگیر بیش از یکصد و پنجاه کتاب و رساله است که برخى از آنها چاپ شده و بیشتر آنها به صورت مخلوط در کتابخانه معظم له نگاهدارى مى شوند. در اینجا به برخى از آنها اشاره مى کنیم :
- تعلیقات احقاق الحق قاضى نوراللّه مرعشى شوشترى شهید،که تاکنون ۲۷ جلد آن منتشر شده و بقیه مجلدات آن ، که به تدریج منتشر مى شود، به پنجاه جلد بالغ مى گردد. به تصریح خود آیت اللّه مرعشى ، ایشان بیش از نیم قرن بر روى این کتاب کوشش نموده که این تعلیقات حاصل این مدت است .
- مشجرات آل رسول اللّه الاکرم صلّى اللّه علیه و آله که یکى از آثار بزرگ ، گرانبها و ارزشمند در علم انساب به شمار مى رود.
- شرح و حاشیه بر عمده الطالب ، در علم نسب در چند مجلد.
- طبقات النسابین . که این سه کتاب از بهترین آثار ایشان در این فن است و مدّت نیم قرن مشغول تاءلیف و تدوین آنها بوده است .
- الهدایه فى معاض الکفایه .
- حواشى رسائل (شیخ مرتضى انصارى .)
- المسلسلات فى الاجازات .
- مسارح الافکار فى مطارح الانظار، (حاشیه بر تقریرات شیخ انصارى .)
- المعوّل فى امرالمطّول .
- الوقت والقبله .
- الرد على مدّعى التحریف .
- مصطلحات فقهیّه .
- الغایه القصوى .
- سلوه الحزین و مونس الکئیب .
- المشاهد والمزارات .
خدمات فرهنگى و اجتماعى
کارنامه خدمات فرهنگى معظم له نیز چون دیگر ابعاد وجودى وى پربار است که اختصاراً به برخى از آنها اشاره مى کنیم :
۱ – مدارس :
ایشان که به کمبود فضاى آموزشى و مسکن طلاب به خوبى آگاه بود از همان آغاز دوره مرجعیت همّت خود را صرف ساختن مدارس علوم دینى و تعمیر آنها نمود که در قم مدارس مهدیّه در خیابان باجک ، مؤ منیّه در خیابان چهارمردان ، شهابیه در خیابان امام خمینى رحمه اللّه علیه ، مرعشیه در خیابان آیت اللّه مرعشى (ارم سابق قم ) حاصل این همّت بلند است . بسیارند مدارسى که ایشان در تعمیر و ساخت آنها سهیم بوده است .
۲ – مساجد:
از آنجا که ایشان به اهمیّت مسجد به عنوان نخستین پایگاه توحید و تبلیغ اسلام به خوبى آگاه بود، به ساخت و تعمیر مساجد مختلف در ایران و جهان پرداخت و مجدّانه در امر تاءسیس و بازسازى صدها مسجد، حسنیّه و دیگر مراکز مذهبى کوشید که شمارش آنها سخن را به دراز مى کشاند؛ و کافى است به حسینیّه معظم له که در جنب منزل ایشان قرار داد اشاره کنیم که در آن نه تنها مراسم عزادارى اهل بیت علیهم السّلام برقرار مى گردید، بلکه محلى براى تدریس دروس خارج ایشان و مکانى جهت مباحثه و مذاکره طلاب و اهل علم بود. ایشان در امر بازسازى مشاهد مشرفه و آرامگاههاى امامزادگان و علما نیز سهم به سزایى داشت .
بیمارستانها و مراکز درمانى :
معظم له در قسمت امور درمانى و بیمارستانى نیز یا خود شخصاً اقدام مى کرد و یا به افراد خیّر و نیکوکار اجازه مى داد که وجوهات شرعى خود را در این راه مصرف نمائند. که بیمارستان کامکار قم ، درمانگاه جدّا (واقع در بیمارستان نکویى قم )، آسایشگاه معلولین قم ، ساختمان بخش قلب بیمارستان نکویى قم ، مرکز توانبخشى و بهزیستى واقع در میدان امام خمینى رحمه اللّه علیه قم (که دارالشفاى آل محمّد صلّى اللّه علیه و آله نیز نامیده مى شود.) بهمین ترتیب احداث شده اند.
۴ – تاءسیس کتابخانه :
آیت اللّه مرعشى نجفى که عشقى سرشار به کتاب و کتابخانه داشت ، از همان زمان که در نجف اشرف مشغول تحصیل بود به فکر گردآورى آثار و تاءلیفات دانشمندان جهان اسلام بویژه علما و فقهاى شیعه بود و آنها را میراث گرانقدر اسلام و شیعه مى دانست . از این رو آنچه از مال و منال که به دستش مى رسید خرج خرید کتاب مى نمود، تا آنجا که براى خریدارى یک نسخه خطى و یا کتاب چاپى ، سالها نماز و روزه استیجارى به جا مى آورد و گاهى اوقات شبها نیز کار مى کرد تا بتواند سرمایه اى به دست آورد و کتابى و اثرى از آثار علما و فقهاى اسلام را از دست اجانب و دستبرد دلاّلان کتاب خارج ساخته و از خروج این میراث عظیم فرهنگى از کشورهاى اسلامى جلوگیرى نماید. این کار آسان نبود. زیرا ایشان مال و ثروتى نداشت و خود یک تنه مجبور بود در مقابل سوداگران کتاب قیام کند. که در این راه گاهى در اثر بى پولى ، لباس و کفش خود را گرو مى گذاشت و چه بسا روزها گرسنه مى ماند تا بتواند با پول یک وعده غذا کتابى را به دست آورد و آنگاه که در مقابله با سوداگران کتاب که بیشتر عوامل مزدور دولتهاى استعمارى بودند، پیروز مى شد، از جانب حکّام استعمار به زندان مى افتاد. اشاره به یک مورد از آنها براى ما و آیندگان مایه عبرت است .
رحلت و مرقد مطهر
آیت اللّه مرعشى با پیکر نحیف ، لاغر و شکننده خویش ، سمبل مقاومت در مقابل بیماریهاى گوناگون جسمانى بود، چنان که بیش از چهل سال در آخر عمر با شدیدترین ناراحتیهاى جسمى و روحى دست به گریبان بود. امّا با این حال لحظه اى از پاى ننشت و همیشه شاداب و سرزنده چون درختى تناور استوار بود.
ایشان را چندین بار در بیمارستانهاى قم و تهران بسترى کرده و دو بار هم براى درمان به خارج از کشور (اسپانیا و انگلستان ) اعزام نمودند اما سرانجام در شامگاه روز چهارشنبه هفتم ماه صفر ۱۴۱۱، برابر با هفتم شهریور ۱۳۶۹، در سن ۹۶ سالگى ، پس از اقامه آخرین نماز جماعت در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه علیهاالسّلام و بازگشت به منزل ، گرفتار حمله و سکته قلبى شد و طومار عمر مبارکش به پایان رسیده ، مرغ حیاتش از قفس تن آزاد گردید و جان را به جان آفرین تسلیم نمود و به لقاءاللّه پیوست . فرزند ارشد ایشان حجت الاسلام والمسلمین حاج سید محمود مرعشى نجفى نقل کرده اند که : پدرم گویى مدتها پیش ، از مرگ خویش خبر داشت و مى فرمود: ((من بزودى از میان شما مى روم )). با انتشار خبر رحلت این عالم ربانى که عمرى را در خدمت به اسلام و تشیع و مسلمانان گذرانده بود، مردم متدیّن قم و عدّه اى از اهالى شهرهاى مختلف ایران که به قم آمده بودند در اطراف منزل و حسینیه معظم له اجتماع کرده و تا صبح به عزادارى پرداختند. پیکر پاک آن عالم ربّانى و عارف زاهد، بنا به توصیه خود معظم له ، پس از مراسم تغسیل و تکفین در حسینیه ایشان – که در جنب منزلشان واقع شده – به خاک سپرده شده و بر اساس خواسته ایشان عمامه آن حضرت به عنوان دخیل به پایه منبر حضرت سیدالشهداءعلیه السّلام و پایه تابوت ایشان وصل گردید و در آن حال مصیبت وداع سالار شهیدان حسین بن على علیهم السّلام با اهل بیت طاهرینش خوانده شد.
همین عمل را در کنار ضریح مطهر بى بى حضرت فاطمه معصوم علیهاالسّلام نیز تکرار کردند و پس از پایان این مراسم پیکر معظم له در میان انبوه جمعیّت عزادار و صدها هزار تشیع کننده از شهر قم جمع بسیارى از علما، فضلا، طلاب و شخصیتهاى سیاسى و مملکتى از جمله نمایندگان مراجع و نمایندگان مقام معظم رهبرى و ریاست جمهورى و نمایندگان مجلس شوراى اسلامى در صبح جمعه ۹ / ۶ / ۱۳۶۹ ه .ش برابر نهم صفر ۱۴۱۱ ه .ق – تشیع گردید. به همین مناسبت دولت در سرتاسر کشور سه روز عزاى عمومى اعلام کرد. و پس از اقامه نماز بر پیکر ایشان به سوى کتابخانه عمومى معظم له (واقع در خیابان ارم قم که در حال حاضر اسم این خیابان به نام ایشان نامگذارى گردیده است ) تشییع شد. در ساعت یازده صبح مراسم تدفین و به خاکسپارى آغاز گردید. مرقد مطهّر ایشان در راهروى ورودى کتابخانه قرار دارد و همه روزه نماز جماعت در این محل تشکیل مى شود. همچنین عصرهاى هر پنجشنبه نیز بر حسب وصیّت ایشان مجلس سوگوارى خاندان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام منعقد مى باشد.
ایشان وصیت کرده بودند: با اینکه محل دفن مناسبى در حرم مطهر بى بى فاطمه معصومه علیهاالسّلام برایم از سالیان قبل در نظر گرفته اند، لکن میل دارم در کنار کتابخانه عمومى ، زیر پاى افرادى دفن شوم که به دنبال مطالعه علوم آل محمد صلّى اللّه علیه و آله به این کتابخانه مى آیند.
ایشان فرمودند: هنگامى که مرا در قبر مى گذارید، باز هم مصیبت وداع امام حسین علیه السّلام را بخوانید. مراسم تدفین بر اساس خواسته ایشان انجام گرفت ، به این صورت که کیسه اى را که در آن خاک مراقد ائمه طاهرین علیهم السّلام و اولاد آنان و قبور اصحاب و بزرگان بود، براى تیمّن و تبرک با ایشان دفن کرده و مقدارى از آن را هم زیرصورت و محاذى صورت ایشان قرار دادند. پس از آن جزء کوچکى از سجاده ایشان ، که هفتاد سال بر روى آن نماز شب به جا آورده بود و -فقط همان قسمت اندک از آن باقى مانده بود- و تسبیحى از تربت امام حسین علیه السّلام را که با آن در سحرها استغفار کرده بود، در میان قبر ایشان قرار دادند.
بعد دستمالى را که در موقع عزادارى جدش حضرت حسین بن على علیه السّلام و اهل بیت مکّرم او و معصومین علیهم السّلام اشکهاى چشم خود را با آن پاک کرده بود، بر روى سینه و در زیر کفن ایشان قرار داده و دو عقیق را نیز در زیر زبان ایشان گذاشتند و قرآن کوچکى را که به فرزند ارشد خود سپرده بود، بر اساس توصیه معظم له در دست راست ایشان قرار دادند. پس از آن قوطى کوچک محتوى آب زمزم را سوراخ کرده و در قبر پاشیدند. با انجام تلقین ، مراسم خاکسپارى به پایان رسید و این در حالى بود که جمعیت عزادار با فریادهاى ((عزا عزاست امروز، روز عزاست امروز، آیت حق مرعشى ، پیش خداست امروز)) در خیابانهاى اطراف کتابخانه به سرو سینه مى زدند و به عزادارى مشغول بودند.
پیام مقام معظم رهبرى حضرت آیه ا… العظمى خامنه اى
به این مناسبت در روز پنجشنبه هشتم صفر ۱۴۱۱ برابر با هشتم شهریور ۱۳۶۹، پیامى به این شرح صادر فرمودند:
ارتحال عالم جلیل القدر و فقیه اهل بیت علیهم السّلام آیت الله العظمى سید شهاب الدین مرعشى نجفى (رضوان اللّه تعالى علیه ) را به حضرت ولى عصر((ارواحنا فداه )) و جهان تشیع ، بالاخص به خانواده محترم ایشان تسلیت مى گویم . آن بزرگوار یکى از اساطین حوزه علمیه و از ارکان علمى و عملى آن محسوب مى شدند و عمر با برکت خود را به تعلیم و تدریس و تربیت و تزکیّه مصرف نمودند. فقدان این عالم جلیل حقّاً ضایعه اى بزرگ است . از خداوند متعال علّو درجات آن حضرت را مسئلت نموده و ملت عزیز را به تجلیل از مقام شامخ ایشان در سراسر کشور دعوت مى کنم . از طرف مقام ریاست جمهورى حجت الاسلام والمسلمین اکبر هاشمى رفسنجانى و دیگر مقامات سیاسى و فرهنگى کشور نیز پیامها و اعلامیه هاى تسلیتى منتشر گردید.
کرامات مرعشیه//على رستمى چافى
زندگینامه آیت الله شیخ محمد رضا مظفر (متوفاى ۱۳۴۲ه. ش)
ماه مجلس
نوشته هاى ارزنده او عبارتند از: ۱٫ اصول الفقه : این اثر زیبا به حقیقت نوعى نوسازى در نگارش کتابهاى درسى دوره سطح محسوب مى شود و مؤ لف فرزانه ، آن را به منظور تدریس در دانشکده فقه نجف نوشته است . نوآورى علمى ، اتقان و عمق مطالب ، اصول فقه را اثرى جاودان و ماندنى ساخته و استاد به منظور رفع خلاء موجود بین دو کتاب ((معالم )) و ((کفایه )) و با تاسى از ابتکار استاد خویش شیخ محمد حسین اصفهانى – در دسته بندى مباحث – آن را تنظیم کرده است .
|
زندگینامه آیت الله شیخ عباس قمی «محدث قمى »(متوقاى ۱۳۱۹ ه.ش)
نقل است ((در یکى از سالها مرد نیکوکارى از محدث قمى خواهش مى کند که قبول کند بانى مجلس محدث شود و تعهد مى کند که مبلغ پنجاه دینار عراقى به ایشان تقدیم کند. در آن موقع هزینه محدث در هر ماه سه دینار بوده است . محدث قمى مى گوید: ((من براى امام حسین علیه السلام منبر مى روم نه براى دیگرى و بدین گونه آن وجه را نپذیرفت .)) امر به معروف و نهى از منکر دیگر ویژگى حدیث اخلاص بود. او خود هرگز گرد گناه نمى گشت و در ذهنش هم فکر گناه را جاى نمى داد. از منکرات ناراحت مى شد و دیگران را از ارتکاب آن باز مى داشت . کسى جراءت غیبت در محضر او نداشت . و از دروغ گفتن ناراحت مى شد.
|
زندگینامه آیت الله میرزا حسین نورى طبرسى«محدث نورى» (متوفاى ۱۳۲۰ه.ق)
آل نورى
به دانش همیشه نگهدار دین
که بر جانت از دین بود آفرین
(فردوسى )
در خاندان نورى هر کسى به فراخور خویش فرشته خویى بود که با دو بال دانش و دین در پرواز بود. همه اهل علم عابد آگاه ، همه دیندار بیدار.
هر یک از اعضاى گرم خانواده در اثر هوش و خروش خویش ، در درخشانى شده بود در دریاى دانش آن دوران .
و این فخر فخیم آنها را بس که آیت الله نورى از میان آنها برخاست .
پدر نورى دانشورى بنام بود علامه میرزا محمد تقى نورى طبرسى ۱۲۰۱ – ۱۲۶۳ ق ) از بزرگترین دانشمندان مازندران و از پیشوایان مورد اطمینان مردم و مرجع تقلید مردمان زیادى در خطه نور بود.
دانشور نور داراى چهار برادر با فرهنگ و فرهیخته نیز بود که همگى در دانش و دیانت شبیه هم بودند.
برادران نورى به ترتیب عبارت اند از:
۱ – حاج میرزا هادى ، ایشان پس از مدت مدیدى تحصیل علم در حوزه نجف به وطن باز مى گردد و سیزده سال مرجعیت شهر نور را به عهده مى گیرد، تا اینکه در حدود ۱۲۹۰ ق . به رحمت رحمانى مى رسد.
۲ – آقا میرزا على ، که بعد از برادر بزرگش مرجعیت و ریاست دینى شهر را به عهده داشت .
۳ – میرزا حسن نورى ، از بزرگان فضلا و از مدرسان فقه و اصول .
۴ – میرزا قاسم نورى ، از مدرسان فقه و اصول در خاندان نورى به دو خواهر بزرگوار و عالیقدر در تاریخ اشاره شده است که هر دو در تاریخ نقش مهمى را ایفا کرده اند. یکى همسر ملا فتح الله نورى و مادر شیخ موسى نورى است و دیگرى همسر ملا عباس نورى که از بزرگان و پارسایان عصر خویش بود. اشتهار این بزرگ بانو ، بدان افتخار است که ایشان مادر و تربیت کننده شیخ شهید، فضل الله نورى – داماد دایى دلبندش محدث نورى – است ؛ شهیدى که تا پاى دار پایدار ماند و با شهادتش روى سیاه خود باختگان و غرب زدگان را که خود را روشنفکر خیال مى کردند. سیاه تر کرد.
میلاد نور
زادگاه نورى دهى است از روستاهاى سر سبز شهر نور، به نام (یالو) واقع در استان مازندران .
هیچدهم شوال (۱۲۵۴) در شهر نور سور و سرورى بر پاست . شهر حال و هوایى دیدنى دارد. همه خوشحال و شادمانند و دل خوش از اینکه نورى بر نوریان اضافه شده است . تو گویى در آیینه دل ، آسمان حدیث را مى دیدند که آفتابش آیت الله نورى شده است و سرآمد محدثان شیعى ، همین کودک امروز نور است که نام آورى زبانزد گشته است .
خضر راه
طى این مرحله بى همرهى خضر مکن
ظلمات است بترس از خطر گمراهى
(حافظ)
براى کسى که مى خواهد مسیر کمال را طى کند داشتن راهنما یا راهنمایان دلسوز و صادق ، به بیان لسان الغیب ، (خضر راه ) لازم و ضرورى است ؛ بویژه براى کسى که تازه در اول راه است .
اگر گفته شود رمز موفقیت مردان بزرگ در همین نکته نیک نهفته است خیلى هم خالى از صداقت نیست ، چرا که بیشتر بزرگان ، موفقیت خویش را مدیون مربیان و معلمان دلسوز خود مى دانند.
محدث نورى هم که بى گمان از آن بزرگمردان نامى است همانند بیشتر مراحل زندگانى ، در این مرحله حیاتى هم توفیق رفیقش شد. با اینکه در کودکى از وجود پر نور پدر محروم مى شود ولى در سایه سعى و تلاش خویش از همان اول جستجو را آغاز مى کند و مى یابد آنچه را که مى خواهد. چرا که خواستن توانستن است و جوینده یابنده و حرکت ، برکت آفرین .
تو پاى به راه در نه و هیچ مگو
خود راه بگویدت که چون باید رفت
نورى با عزمى راسخ پاى در راه مى نهد، مى جوید و مى رود، مى رود و مى جوید تا به خضر راهى مى رسد. هنوز بیش از چهارده ، پانزده بهاران از عمرش نگذشته و نوجوانى بیش نیست که ملازم فقیه فرهیخته اى مى شود به نام (ملا محمد على محلاتى ) و با شور و شوق تمام و نشاطى که مخصوص جوانان جدى است هر چه تواند از خرمن خلوص و دانش ابنوه او خوشه چینى مى کند و خدا خدا مى کند که هیچ ساعتى از فرصتها را از دست ندهد؛ فرصتهایى که تنها در زمان زنده جوانى پیدا مى شود و بس .
سفیر سفرها
مردان بیدار، مردان میدان اند و مدام در حرکت و تکاپو. بیخود نیست که مبداء تاریخ اسلام را هجرت قرار داده اند ؛ هزار نکته باریکتر از مو اینجاست .
در حدیث حیات و روایت بلند نورى ، بخش گسترده اى است که تنها با تفسیرى از سفرهاى سبز او روى نشان مى دهد. محدث نورى قرار و آرام ندارد، همیشه در حرکت و هجرت است ، زندگانیش سارسر سیر و سفر است . سیر در بوستان دانشمندان – کتابها و کتابخانه هاى ایران و عراق – سیاحت او، استنساخ و نسخه بردارى از نسخه هاى نفیس و استراحت او، جستن و یافتن کتابهاى کمیاب و کیمیاهاى نایاب عیش و عشق اوست همچنانکه تحقیق و تفحص ، تفریح روح و تفرج فکر اوست .
جالب تر اینکه نورى در این سفرهاى سبز براى سیر و سلوک ، نقشى بس نگارین و بسیار زیبا هم دارد که مثلث وار و دیدنى است . یک نقطه از این نقشه ، مکه مکرمه ، خانه خداست و نقطه دیگر آستان قدس رضوى علیه السلام و نقطه سوم عبتات عالیات عراق است . محدث به دور این سه پایه پایدار، پروانه وار مى گردد و پرواز مى کند.
در سال ۱۲۷۳ ق ، از تهران به همراه استادش و پدر زنش به عراق هجرت مى کند. پس از گذشت چهار بهار مجبور مى شود حوزه علمیه نجف را ترک گفته ، به ایران بر گردد ولى باز توفیق رفیقش گشته ، با فاصله کمى (۱۲۷۸ ق ) به عراق هجرت مى کند. این بار همراه و همگام با دانشمند بزرگوارى به نام آیه الله شیخ عبدالحسین تهرانى معروف به (شیخ العراقین ) است . پس از اندک زمانى که در کربلا همراه او بود با هم به شهر کاظمین سفر مى کنند و دو سال در سایه سار دو امام معصوم (امام موسى کاظم و امام جواد علیهم السلام ) بیتوته مى کنند.
محدث در این فرصت مشغول تحصیل و تحقیق بود تا در سال ۱۲۸۰ ق در حالى که بیست و شش بهار را پشت سر گذاشته بود، نخستین سفرش را به سوى دیار دوست آغاز مى کند تا ضمن تجدید عهدالست ، در کنگره سالانه و عظیم حج و سمینار سراسرى مسلمانان شرکت جوید.
پس از دیدار از دیار دلدار و راز و نیاز با حضرت حبیب ، براى بار سوم به عراق هجرت مى کند و در درس آیت الله شیخ مرتضى انصارى (ره ) که در نجف اشرف دایر بود حاضر مى شود. سوگمندانه استفاده از افادات شیخ اعظم بیش از چند ماه طول نمى کشد زیرا در همین زمان (۱۲۸۱ ق ) شیخ انصارى از سراى فانى به جهان باقى رخت سفر بسته جاودانه مى شود. محدث پس از سه سال (۱۲۸۴ ق ) براى دومین بار به وطن خویش ایران بر مى گردد تا ضمن زیارت آستان قدس رضوى علیه السلام وضع مردم مسلمان ایران را بررسى کرده ، از نزدیک حال رقت انگیز هموطنانش را که آن روز در دست حاکمان قاجار اسیر بودند، ببیند تا بعد از بازگشت به نجف اشرف – که آن روز مرکز تشیع بود – گزارشى داشته باشد.
پس از خاکبوسى امام رضا علیه السلام با یک دنیا درد و غم از غربت شیعه ، براى چهارمین بار (در سال ۱۲۸۶ ق ) به عراق بار سفر مى بندد. همان سال استادش شیخ العراقین از دنیا مى رود و با فراقش دل دانشمند جوان و شاگرد شیداى خویش را مى سوزاند.
نورى که مى بیند استادش رخت سفر بست و رفت تنهایى و دورى استاد را بر نمى تابد و براى فرار از فراق ، دل به دریا مى زند و براى بار دوم رو به سوى خانه خدا به راه افتاده ، مى رود که دیدارى دوباره با دلدار تازه کند. پس از اتمام اعمال حج ، از همان جایگاه مقدس عزم عراق کرده ، رو به سوى نجف اشرف ، طى طریق مى کند، تا چون کبوتران حرم هر سپیده دم به دور گنبد عین عدل ، و داد مجسم ، على علیه السلام پر گشوده ، طواف کند. این بار با عزمى راسخ در نجف اشرف رحل اقامت مى افکند و پروانه درس میرزاى بزرگ مى گردد. از اینجاست که فصل تازه اى از زندگانى نورى شروع مى شود و سر فصل جدیدى از حوزه نجف تا تاریخ سامرا گشوده و گسترده مى شود.
در سایه اساتید
بى شک فقیه نور از خرمن خیلى ها خوشه چینى کرد و شاگرد شایسته دانشمندان و اندیشمندان زیادى بود و بعضى از آنها تعهد و تخصص او را به طور کتبى تایید کرده اند.
به اختصار از چند استاد نورى نام مى بریم :
۱ – فقیه فاضل ملا محمد على محلاتى ۱۲۳۲ – ۱۳۰۶ ق )
۲ – عالم جلیل القدر شیخ عبدالرحیم بروجردى (در گذشته ۱۳۰۶ ق )، ایشان پدر زن محدث نورى نیز بود.
۳ – شیخ العراقین عبدالرحسین تهرانى (در گذشته ۱۲۸۶ ق )
۴ – شیخ اعظم ، مرتضى انصارى (۱۲۱۴ – ۱۲۸۱ ق )
۵ – جمال السالکین ، آخوند ملا فتح على سلطان آبادى (۱۳۱۲ ق )
۶ – فقیه کبیر ملا شیخ على خلیلى (۱۲۲۶ – ۱۲۷۹ ق )
۷ – معز الدین سید مهدى قزوینى (۱۲۲۲ – ۱۳۰۰ ق )
۸ – میرزا محمد هاشم خوانسارى (۱۲۳۵ – ۱۳۱۸ ق )
۹ – آیت الله حاج ملا على کنى (۱۲۲۰ – ۱۳۰۶ ق )
در محضر مجدد
محدث نورى در نجف اشرف در درس میرزاى بزرگ ، مجدد شیرازى شرکت مى جست و زمانى که میرزا به سامرا هجرت کرد محدث نورى با شیخ خویش آخوند سلطان آبادى و دامادش شیخ شهید، فضل الله نورى ، نخستین کسانى بودند که به دنبال میرزا به سامرا هجرت کردند و در آنجا به او پیوستند.
از آن به بعد است که علامه نورى قرین قهرمان حماسه فتواست و لحظه اى از او جدا نیست . او چنان جانانه و نستوه در خدمت مرجعیت و چراغ خانه فقاهت است که اگر گفته شود (نورى ساعد مساعد میرزاى بزرگ بود.) هیچ بیجا نیست . در این خصوص تنها به ترجمعه سخنى از شیخ آقا بزرگ تهرانى بسنده مى کنیم :
(علامه نورى از بزرگترین و قدیمى ترین و بزرگوارترین اصحاب مجدد شیرازى بود. میرزا کارهاى با اهمیت را به او ارجاع مى داد و راءى از او صادر مى شد!
در بین شاگردان میرزا، از آن معدود مردانى بود که در آفاق و اکناف عالم برجسته و شناخته شده بود.
نامه هایى که از شهرها و نقاط مختلف جهان به خانه مرجعیت سرازیرشد غالبا توسط نورى به دست میرزا مى رسید و بیشتر جواب نامه ها به وسیله او و به قلم او نوشته مى شد. خواستهاى مهاجرین و پناهندگان به خانه مرجعیت به سعى و تلاش او بر آورده مى شد همان طور که سفیر و نماینده امام مجدد بود در تصدى امور دیگرى چون :
۱ – دیدار و پذیرایى از کسانى که به نوعى احتیاج به بیت مرجعیت داشتند و براى کارهاى مختلف به میرزاى مجدد رجوع مى کردند.
۲ – تودیع و مشایعت میهمانان
۳ – تنظیم برنامه براى طلاب و رسیدگى به امور معاش آنان
۴ – عیادت از بیماران و درماندگان
۵ – ترتیب و تشکیل مجالس عزادارى به یاد ابوالشهدا امام حسین علیه السلام و انبوهى از کارهاى دیگرى که در شاءن یک مرجع بزرگى چون مجدد شیرازى بود.)
آثار ماندگار
فیض روح القدس ار باز مدد فرماید
دیگران هم بکنند آنچه مسیحا مى کرد
(حافظ)
(هر کس با چشم بازو با در نظر گرفتن شرایط آن روزگار، به آثار خطیر نورى نظر کند، آثارى که در آنها دقت و تحقیق موج مى زند، شک و تردید نخواهد کرد که او موید به روح القدس بود.)
آثار نورى با ملاحظه ترتیب در تاریخ تالیف ، چنین است :
۱ – مواقع النجوم ، شجره نامه اى است در سلسله اجازات نوریان ، و نخستین اثر او است که در ۲۱ سالگى نوشته است .
۲ – نفس الرحمن فى فضائل سیدنا سلمان ، حدیثى است از حیات سلمان فارسى و فراتى است از فضایل جوشان او که در شهر کربلا به سال ۱۲۸۳ ق تالیف لطیف آن تمام شده است .
۳ – دار السلام ، در دو جلد، درباره خواب و تعبیر خواب و… است و جلد دوم در اخلاق و… است که به ترتیب الفبایى و کارساز نوشته شده ، و در ۱۲۹۲ ق ، به زیر سایه آستان قدس عسکریین ، در سرزمین سامرا تالیف آن تکمیل شده است .
۴ – فصل الخطاب … (تالیف : ۱۲۹۲ ق . در نجف ، چاپ : ۱۲۹۸ ق .)
۵ – معالم العبر (تالیف : ۱۲۹۶ ق . در شهر سامراء.)
۶ – میزان السماء، (تالیف : ۱۲۹۹ ق . تهران .)
۷ – کلمه طیبه ، (تالیف : ۱۳۰۱ ق . چاپ نخست : بمبئى ۱۳۵۲ ق ، در ۶۱۶ صفحه .)
۸ – جنه الماوى ، (تالیف : ۱۳۰۲ ق ) تصنیفى است در مقام مهدى (عج ) و با سوز فراق حضرت یار – روحى فداه .
۹ – فیض القدسى ، (تالیف : ۱۳۰۲ ق ، سامراء) اولین کتاب همستند و معتبر در خصوص زندگانى علامه مجلسى . این کتاب چندى پیش به قلم مترجم معاصر حجه الاسلام سید جعفر نبوى به فارسى ترجمه و منتشر شد.
۱۰ – بدر مشعسع ، (تالیف : ۱۳۰۸ ق ) در شرح حال فرزندان موسى مبرقع پسر امام جواد علیه السلام است که همراه با تقریظ و تایید میرزاى بزرگ چاپ شد.
۱۱ – کشف الاستار (۱۳۱۸ ق ) پرتوى است از حسن دل انگیز حضرت مهدى – روحى فداه –
۱۲ – صحیفه ثانیه علویه ۱۳۰۳ ق )
۱۳ – صحیفه رابعه سجادیه
۱۴ – سلامه المرصاد (۱۳۱۷ ق )
۱۵ – مستدرک مزار بحار
۱۶ – حاشیه بر منتهى المقال
۱۷ – ظلمات الهاویه در معایب معاویه و…
۱۸ – نجم الثاقب (۱۳۰۳ ق ) پر انتشارترین کتاب محدث نورى .
۱۹ – موالید الائمه
۲۰ – شاخه طوبى
۲۱ – دیوان شعر محدث نورى که با نام (مولودیه ) چاپ شده است .
۲۲ – مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، بزرگترین اثر محدث نورى و معتبرترین مجموعه مفصل روایى که پس از وسائل الشیعه نوشته شده است و براستى مستدرک ، مرجعى معتبر براى مجتهدان است و هیچ فقیهى از آن بى نیاز نیست .
۲۳ – لؤ لؤ و مرجان (۱۳۱۹ ق ) این کتاب که از سر اخلاص و درد دین نوشته شده نخستین کتاب مستقلى است که در رد خرافات ساخته و پرداخته شده در ساحت مقدس حماسه عاشورا، سخن مى گوید و با صمیمیت و صداقت از مداحان و منبریان محترم مى خواهد که در این کار حساس و حیاتى ، به هیچ وجه ارکان سه گانه راستگویى ، درست گویى و اخلاص را فراموش نکنند و با فداکردن علم و عقل در پاى عشق فرضى ، آبروى همه را نبرند…
۲۴ – تحیه الزائر، از متون زیارتى است .
۲۵ – تقریرات بحث استادش شیخ العراقین
۲۶ – تقریرات درس استاد دیگرش میرزاى بزرگ
۲۷ – اربعونیات ، همان که در حاشیه کلمه طیبه چاپ شده است .
۲۸ – اخبار حفظ القرآن
۲۹ – رساله اى در شحر حال مولى ابى الحسن شریف عاملى فتونى که در ۱۲۷۶ ق نوشته است .
۳۰ – کشکول ، گلستانى که گلبرگهاى گوناگونى را شامل مى شود.
۳۱ – حواشى بر توضیح المقال حاج ملا على کنى که در آخر رجال ابى على چاپ شده است .
۳۲ – رساله فارسى در جواب به شبهات فصل الخطاب و در رد تحریف قرآن مجید. تذکر این نکته ضرورى است که علاوه بر کتاب القرآن در ضمن مستدرک الوسائل ، محدث نورى سه کتاب دیگر نیز در علوم قرآنى نوشته است و بى گمان با چشم پوشى از هر کدام از این چهار کتاب ، قضاوت در حق نورى و او را متهم به تحریف کردن ، ناقص و ناروان خواهد بود.
۳۳ – ترجمه جلد دوم دارالسلام به فارسى .
۳۴ – اجوبه المسائل
۳۵ – حواشى بر رجال ابى على که نیمه تمام مانده وغیر از شماره ۳۱ مى باشد.
۳۶ – فهرست کتابخانه بى نظیر خویش که به ترتیب الفبایى نوشته شده و در مقدمه اش به تفصیل در خصوص کتاب و نویسندگى سخن گفته است .
۳۷ – نامه ها و اجازه نامه ها و اعلامیه ها. اگر در کتابى گرد آورى شود گنجینه گرانبهایى را تشکیل خواهد داد. بیش از ده نامه از محدث نورى که در جواب نامه هاى میر حامد حسین هندى نویسنده اثر گران سنگ (عبقات الانوار) نوشته شده است در مجله نور علم – البته بخشهاى بریده اى از آنها – چاپ شد.
و بسیارى از نامه ها و… که در لابه لاى کتابها و… پراکنده اند!
خوشبختانه آثار محدث نورى – بجز سه یا چهار کتاب – بارها چاپ شده و بسیارى از کتابها از عربى به فارسى و از فارسى به عربى ترجمه و منتشر شده اند. بتازگى کتاب نجم الثاقب از فارسى به عربى و در دو جلد بزرگ ترجمه گشت و انتشار یافت ، پس از آن ، چندى پیش نیز شاهد انتشار جلد ۱۹ مستدرک الوسائل (جزء اول از خاتمه مستدرک ) گشتیم که به کوشش موسسه آل البیت تحقیق و به بازار کتاب عرضه شد.
سلسله نوریان
بسیارى از بزرگان به افتخار شاگردى نورى نایل شده و از انفاس قدسى او بهره مند گشته و از خرمن خلوص او خوشه چینى و از دریاهاى دانش او دانش اندوزى کرده اند. ما با نام بعضى از آن بزرگمردان به کتاب خود زینت مى بخشیم :
۱ – شیخ آقا بزرگ تهرانى ، نویسنده دائره المعارف بزرگ کتابشناسى شیعه (الذریعه الى تصانیف الشیعه ) در ۲۶ جلد و کتابهایى دیگر.
۲ – حاج شیخ عباس قمى ، محدث مورد وثوقى که در سایه اخلاص و صمیمیت بسیار، آوازه و نام نیکش چون آفتابى تابان است . کتاب مقدس مفاتیح الجنان تنها یک اثر از میراث ماندگار اوست .
۳ – مصلح مجاهد آیت الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء (۱۲۹۴ – ۱۳۷۳ ق .) از آثار پرارج او در عالم ادب قصیده اى است غرا در دفاع از یوسف زهرا (س ) حضرت مهدى موعود (عج ) که چکیده اى از کتاب کشف الاستار استادش محدیث نورى است .
۴ – اندیشمند نامى آیت الله علامه سید عبدالحسین شرف الدین عاملى (۱۲۹۰ – ۱۳۷۷ ق ).
۵ – شیخ اسماعیل اصفهانى
۶ – شیخ مرتضى بن محمد عاملى
۷ – سید جمال الدین عاملى اصفهانى
۸ – حاج شیخ محمد باقر بیرجندى (۱۲۷۶ – ۱۳۵۲ ق ) مولف کبریت احمر
۹ – حاج شیخ على اکبر نهاوندى
۱۰ – حاج شیخ على زاهد قمى (۱۲۷۳ -۱۳۷۱ ق )
۱۱ – حاج شیخ محمد تقى قمى
۱۲ – عارف و اصل آیت الله میرزا جواد آقا ملکى تبریزى
۱۳ – حاج میرزا ابوالفضل تهرانى معروف به کلانترى نورى و نویسنده (شفاء الصدور فى زیاره العاشور)
۱۴ – شیخ جعفر نورى نجمى
۱۵ – سید علم الهدى نقوى کابلى (متولد ۱۲۸۸ ق ) نویسنده (دستورالعمل للنسوان )
۱۶ – آقا میرزا محمد تهرانى (متولد ۱۲۸۱ ق )
۱۷ – شیخ مهدى نورى فرزند میرزا هادى نورى ، برادر زاده محدث نورى . ایشان پیش عمویش رسائل و مکاسب و دیگر کتابهاى درسى آموخته بود و در شمار شاگردان میرزاى بزرگ شیرازى بود.
۱۸ – شیخ جلیل محمد حسن آل کبه (۱۲۶۹ – ۱۳۳۳ ق )
۱۹ – صدر الاسلام حاج میرزا على اکبر همدانى معروف به دبیر که ابوالمکارم هم خوانده مى شود.
۲۰ – مرحوم حاج میرزا محمد ارباب قمى (۱۲۷۳ – ۱۳۴۱ ق ). همان طور که از آثار چاپ شده ایشان بر مى آید نسبت به استادش محدث نورى فوق العاده ارادتمند بوده است و از او به نیکى بسیار یاد مى کند.
۲۱ – شیخ على اکبر همدانى (۱۲۷۰ – ۱۳۲۵ ق ) نویسنده ناسخ التفاسیر.(۱۲۹۳)
۲۲ – پسر خواهرش و دامادش شیخ شهید، آیت الله فضل الله نورى (۱۲۹۵ – ۱۳۲۷ ق ).
۲۳ – آیت الله شیخ محمد تقى بافقى (۱۲۹۲ – ۱۳۲۵ ق ) دلیر مردى که مبارزاتش با رضا خان پهلوى بویژه در دفاع از حجاج بسى معروف و مشهور است .
راویان نور
در طول صد و پنجاه سال و اندى که در عصر حاضر بر تاریخ حدیث شیعه گذشته است کمتر (اجازه نامه روایى ) یافت مى شود که نام نورى زینت بخش آن نباشد. همین است که او را با نام (خاتمه المحدثین ) و سر آمد نوریان ، معروف ساخت است . محدث نورى (شیخ روایتى ) بسیارى از دانشوران نامى است که از بابت نمونه علماى زیر نام برده مى شود:
۱ – آیت الله سید محسن امین عاملى (۱۲۸۴ – ۱۳۷۱ ق ) نویسنده اعیان الشیعه و…
۲ – آیت الله میرزاى نائینى (متوفاى ۱۳۵۵ ق )
۳ – حاج شیخ محمد هادى بیرجندى (۱۲۷۷ – ۱۳۶۶ ق ) معروف به هادوى و متخلص به (هادى )
۴ – حاج شیخ محمد باقر همدانى (متوفاى ۱۳۳۳ ق ) از شاگردان عارف نامى ملا حسینقلى همدانى
۵ – فدا حسین کهنویى مشهور به نظیر حسن (متولد ۱۲۷۸ ق )
۶ – منیر الدین بروجردى (۱۲۶۹ – ۱۳۴۱ ق ) نوه دخترى میرزاى قمى (صاحب (قوانین الاصول ) )
۷ – علامه مجاهد حاج شیخ محمد جواد بلاغى (۱۲۸۲ – ۱۳۵۲ ق ) نویسنده تفسیر آلاء الرحمن .
۸ – شیخ محمد على کچویى اردستانى (متوفاى حدود ۱۳۳۵ ق )
۹ – سید ابوطالب شیرازى
۱۰ – حاج شیخ عبدالکریم حائرى ، موسس حوزه علمیه قم ، (متولد حدود ۱۲۷۶ – ۱۳۵۵ ق ).
۱۱ – سید ابومحمد حسن صدر الدین موسوى کاظمینى ، نویسنده (تاءسیس الشیعه لعلوم الاسلام )
۱۲ – سید هبه الدین شهرستانى ، نویسنده (الهیئه و الاسلام )
۱۳ – علامه سید شمس الدین محمود حسینى مرعشى (۱۲۶۰ – ۱۳۳۸ ق )
۱۴ – شریف الاسلام سید اسماعیل مرعشى نجفى نویسنده قانونچه در علم طب
۱۵ – حاج میرزا على حسینى مرعشى شهرستانى ، شارح و جیزه شیخ بهایى در علم حدیث شناسى
۱۶ – شیخ محمد حرزالدین نجفى نوسنده معارف الرجال
۱۷ – شیخ مهدى حکمى قمى مشهور به پایین شهرى
۱۸ – حاج میرزا حسن علیارى تبریزى فرزند حاج ملا على علیارى سردرودى .
۱۹ – حاج شیخ عبدالنبى نورى تهرانى
۲۰ – آقا ضیاء الدین عراقى (متوفى ۱۳۶۱ ق )
پرواز تا بر دوست
محدث نورى که از پیروان پاک امام حسین علیه السلام بود در راه بازگشت از آخرین سفر زیارتى خویش از دشت گلگون لاله ها، یعنى کربلا، بیمار شده ، درد خویش را، براى رعایت حال دیگر کاروانیان نینوا پنهان مى دارد، مبادا که کربلاییان را اذیت کرده باشد.
به نجف اشرف ، محل اقامت خویش که مى رسد، بیماریش روز به روز شدت یافته ، درد دلش سحر به سحر سبز مى شود. عاقبت زخمى را که از خنجر هجران خورده بود و سالیان سال ، سینه سینایى اش را سوخته بود گل مى کند.
شب چهارشنبه ، ۲۷ جمادى الثانى سال ۱۳۲۰ قمرى بود که آن روشنى بخش آسمان ولایت و درایت (در ۶۶ سالگى ) غروب مى کند و براى همیشه نوریان را در نار فراق مى گدازد و بنا به وصیت خودش در یکى از ایوانهاى آستان قدس امیرالمومنین على علیه السلام به خاک سپرده مى شود.
حوزه بزرگ نجف که آن روز مرکز مکتب سرخ تشیع و مهبط ستارگان آسمان دانش بود به ماتم نور نشست و مردم شهر بویژه دانشمندان عزادار شدند. شعرا و اهل قلم در حوزه علمیه نجف به سرودن سوگنامه ها پرداختند. از آن میان شاعر ماهر ، شیخ محمد آخوند شوشترى (متوفاى ۱۳۲۲ ق ) در سوگ نورى چنین سرود:
(رفت حسینى که جان جمیلش ، در (عالم ذر) از نور دانشها سرشته شده بود.
مقدس مکانى است جایى که درفش دانش (محدث نورى ) را در خود جاى داده است .
دانشمندى که نفسى نفیس و مقدس و ذکرى جمیل و پاک داشت .)
حال با نقل سخن سبزى از علامه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، این ارادتنامه مختصر را در حق حضرت نورى و همه نوریان شیعى ختم مى کنیم :
(علامه الفقهاء و المحدثین ، گرد آورنده اخبار و سخنان پیشوایان پاک علیهم السلام داراى دانشهاى پیشینیان و معاصرین ، بى گمان حجت خداست . زنان روزگار از آوردن مانندش نازا و استوانه هاى فضیلت در برابر فضیلتش نارساست . خدایى مردى که خود را ساخته ، شب زنده دارى که سینه سینایى اش از شوق اشتیاق گداخته بود. او عالمى آگاه و عابدى اواه بود. با خویشتن دارى اش فرشتگان آسمان را به شگفتى وا مى داشت . اگر خدا مى خواست به بندگانش تجلى کند، مى فرمود: این نورى نور من است . چنین مرد، مولا و سرور ما ثقه الاسلام حاج میرزا حسین نورى است .)
به حسن و خلق وفا کس به یار ما نرسد
تو را در این سخن انکار کار ما نرسد
گلشن ابرار جلد ۱//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم
زندگینامه آیت الله سید محمد حسن حسینى «میرزاى شیرازى» (متوفاى ۱۳۱۲ ه.ق)
سید محمد حسن حسینى مشهور به (میرزاى شیرازى ) در پانزدهم جمادى الاول سال ۱۲۳۰ هجرى قمرى در خاندان مشهور و برجسته اى که همگى از دانشمندان دینى بودند چشم به جهان گشود. میرزا محمد حسن در چهار سالگى پاى به مکتب نهاد و پس از فراغت از درسهاى اولیه در شش سالگى وارد حوزه علمیه شد و به فراگیرى علم و دانش پرداخت تلاشى که تا آخرین لحظات زندگى سراسر افتخارش آنرا ادامه داد. هوش سرشار و حافظه قوى این کودک اساتید او را به شگفتى واداشت . هنوز کودکى هشت ساله بود که بر فراز منبر مسجد وکیل شیراز قرار گرفته همانند واعظان باتجربه با خواندن متن کتاب اخلاقى (ابواب الجنان ) مردم را به حقیقت طلبى و سعادت جوئى و خداخواهى و خودسازى دعوت نمود. هنوز موى بر رخسارش نروییده بود که کتاب مهم و فقهى (شرح لمعه ) را در حوزه علمیه شیراز براى شاگردانى که گاه از استاد بزرگسال تر بودند تدریس مى کرد. حاکم شیراز به پاس خدمات پدرش (میرزا محمود) مسئولیت مهمى در حکومت شیراز به وى پیشنهاد کرد. از طرفى نیز استاد گرامى اش شیخ محمد تقى او را براى ادامه تحصیل ، تشویق به ترک وطن و هجرت به اصفهان نمود. بالاخره میرزا محمد حسن دانش پژوهى را بر امور دیوانى و حکومتى ترجیح داده ، در سال ۱۲۴۸ ق . به سوى اصفهان بار سفر بست . حوزه علمیه اصفهان در آن روزگار از پررونق ترین حوزه هاى علمیه جهان تشیع بود و از نظر علمى با مهمترین حوزه علمیه شیعه یعنى نجف برابرى مى نمود میرزا با ورود به اصفهان در مدرسه صدر مستقر شد و آیت الله شیخ محمد تقى اصفهانى صاحب کتاب مشهور (هدایه المسترشدین ) را به استادى برگزید. پس از گذشت چند روز میرزاى شیرازى احساس کرد درس عمومى استاد عطش فراوان دانش پژوهى او را بر طرف نمى کند و نمى تواند بدان بسنده نماید. از اینرو به محضر استاد رفت و تقاضا کرد تا براى او و چند نفر از دوستانش تدریس خصوصى شروع کند. استاد با فراستى که داشت قابلیت و ظرفیت فوق العاده این شاگرد را حدس زده ، با پیشنهاد او موافقت کرد. میرزاى شیرازى پس از درگذشت استاد، در درس آیه الله سید حسن بیدآبادى مشهور به مدرس حاضر شد و تا پایان عمر خاطره شیرین این درس را به یاد داشت و از این استاد با عنوان (سیدنا الاستاد) نام مى برد. در همین دوران به درس آیه الله حاج محمد ابراهیم کلباسى نیز مى رفت . هنوز از عمر میرزاى شیرازى بیست بهار نگذشته بود که آیه الله سید حسن بید آبادى قدرت علمى او را تائید کرد و براى او اجازه اجتهاد نگاشت . میرزاى شیرازى تا بیست و نه سالگى در اصفهان ماند ولى جان عطش زده او که براى یافتن حقیقت و فراگیرى دانش قرارى نداشت اینک قصد دیار نجف و کربلا نموده بود. او مى رفت تا در کنار مرقد مطهر امیرمومنان علیه السلام و در دیار عاشقان کربلاى حسینى گمشده خویش را بجوید و اساتید دیگرى بیابد و از خرمن دانش آنها خوشه و توشه برگیرد. میرزا مدتى را در کربلا اقامت گزید و در این دوران از درس استادانى همچون آیه الله شیخ حسن کاشف الغطا، آیه الله شیخ حسین نجفى (صاحب جواهر)، آیه الله سید ابراهیم قزوینى (صاحب ضوابط) و آیت الله شیخ مشکور حولائى بهره ها گرفت ولى چون خود را از این درسها بى نیاز دید و قصد برگشت به اصفهان نمود. صاحب جواهر که در این دوران به عظمت مقام علمى و معنوى میرزاى شیرازى پى برده بود نامه اى به حاکم شیراز و مردم آن سامان نوشته و در آن میرزاى شیرازى را با عظمت بسیار ستود و خواستار قدردانى و بهره جوئى کامل از شخصیت والاى او شد. میرزاى شیرازى کربلا را ترک گفته و قبل از رفتن به اصفهان وار نجف شد و در درسهاى مهم آن روزگار شرکت جست ولى با اینهمه براى ماندن در نجف قانع نشده دوباره قصد برگشت به اصفهان کرد تا اینکه شیخ على نهاوندى از شاگردان آیه الله العظمى شیخ مرتضى انصارى به ایشان خبر داد که طلبه بسیار با استعدادى بنام میرزا محمد حسن شیرازى از اصفهان به نجف آمده است ولى درسها او را قانع نکرده ، قصد برگشت به اصفهان را دارد. شیخ انصارى پیشنهاد کرد تا در جلسه اى که بعد از ظهر همان روز در حرم مطهر امیرالمومنین علیه السلام برگزار مى شود با میرزاى شیرازى ملاقات کند. شیخ على نهاوندى به میرزاى شیرازى خبر داد و هر دو به دیدار شیخ شتافتند. شیخ اعظم مسئله اى علمى از میرزاى شیرازى سوال کرد. میرزاى شیرازى پاسخ گفت ولى شیخ انصارى با استدلال محکم آن جواب را ابطال کرد و فرضیه دیگرى را مطرح کرد میرزاى شیرازى جواب شیخ را قبول کرد و به بطلان جواب خویش اعتراف نمود شیخ انصارى مجددا جوابى را که خود بیان کرده نیز باطل کرد و جواب سومى را بیان نمود و میرزا به بطلان جواب دوم و صحت جواب شیخ را قبول کرد و به بطلان جواب خویش اعتراف نمود شیخ انصارى مجددا جوابى را که خود بیان کرده نیز باطل کرد و جواب سومى را بیان نمود و میرزا به بطلان جواب دوم و صحت جواب سوم معترف شد ولى شیخ باز جواب سوم را ابطال کرده و جوابى دیگر داد. این سوال و جوابها هفت بار ادامه یافت میرزاى شیرازى با مشاهده قدرت استدلال و تسلط فوق العاده علمى شیخ شگفت زده شد و با استفاده از ذوق سرشار خویش ، بیتى از اشعار سعدى را خواند که بیانگر انصراف از تصمیم خویش (هجرت از نجف ) بود:
بدینسان میرزاى شیرازى به حلقه یاران خاص شیخ انصارى مى پیوندد رابطه اى که تا پایان عمر شیخ استوار مانده و از استادى و شاگردى بسى فراتر مى رود بطوریکه شیخ انصارى چون کتاب مهم (فرائد الاصول ) خویش را مى نگارد با اصرار زیاد از میرزاى شیرازى مى خواهد که آنرا تصحیح کند. میرزاى شیرازى در طول عمر خویش شاگردان مبرزى را تربیت کرد که هر کدام ستاره اى شدند و آسمانى را با نور خویش منور نمودند. از آن جمله به افراد زیر مى توان اشاره کرد، آیات عظام : در همیشه تاریخ همینکه صاحب قدرت و مقامى از دنیا مى رود و کرسى ریاست و منصبى خالى مى شود هزاران دل براى رسیدن به آن مقام پر مى کشد و هزاران دست به سوى آن دراز مى شود. ولى خوشبختانه منصب پر افتخار مرجعیت شیعه و رهبرى و زعامت دنیاى تشیع هماره به دور از این طمعکارى ها و آز پرستى ها و دنیاطلبى ها بوده است . در سال ۱۲۸۱ ق هنگامیکه جامعه تشیع در آتش غم جانکاه رحلت شیخ انصارى مى گداخت و منصب مرجعیت شخص دیگرى را مى طلبید عده اى از علماى بنام حوزه نجف در خانه میرزا حبیب الله رشتى گرد آمدند تا براى این مهم چاره اى بیندیشند. آنان پس از گفتگو میرزاى شیرازى را براى این کار شایسته دیدند. سپس به خانه او رفته و موضوع را با او مطرح نمودند. میرزا در ابتدا به شدت با این پیشنهاد مخالفت کرد و گفت : فتاوى و نظریات من آماده نیست و در میان شما فقیهى همچون آقا حسن نجم آبادى است . آقا حسن نجم آبادى به سخن در آمد و گفت : به خدا سوگند که پذیرفتن مرجعیت براى من حرام است . مرجعیت محتاج شخصى فقیه و سیاستمدار و آشناى به مصالح زمان است و آن شخص شما هستید. و فراهم کردن فتاوى براى شما کار بسیار کوچکى است . اسلام دین کامل و همه جانبه اى است که براى اداره سعادتمندانه و دنیاى مردم آماده است از این روى عالمان دینى نمى توانند زهدى جامعه گریز پیشه کنند بلکه باید داراى بینش سیاسى عمیق و نگرش ژرف و دشمن شناس باشند، و به موقع براى حفاظت از کیان اسلام و مسلمین اقدامات لازم را معمول دارند. همه آزادیخواهان جهان میرزاى شیرازى را قهرمان حماسه تنباکو مى دانند ولى با دقت در زندگى او مى یابیم که سراسر زندگى او سرشار از این حماسه هاى دینى و اقدامات غیورانه مذهبى و اسلامى است که تنها یکى از آنها حماسه پیروز تنباکو است . در ذیل به برخى از این اقدامات اشاره مى شود: ۲٫ ایجاد وحدت تشیع و تسنن : از مهمترین عوامل بقاء عزت و عظمت جامعه اسلامى وحدت تمامى گروههاى مسلمین است . همانگونه که عامل ذات و تباهى این امت نیز تفرقه و جدائى اقشار آن مى باشد. میرزاى شیرازى با نقشه ها و طرحهاى مختلف سعى در ایجاد وحدت میان برادران شیعه و سنى داشت که از آن جمله به اقدامات ذیل مى توان اشاره کرد. ۳٫ تربیت و اعزام مبلغان ویژه براى مناطق حساس و زیر سلطه انگلیس نظیر تبت و کشمیر. ۴٫ جلوگیرى از تجاوز یهودیان به مسلمانان همدان . ۵٫ جلوگیرى از خرید زمین هاى شهر طوس توسط دولت روسیه و نقش بر آب کردن توطئه روسیه در این رابطه . ۶٫ فرستادن آیه الله سید عبدالحسین لارى به عنوان نماینده خود به منطقه حساس جنوب ایران . این عالم بزرگوار سد محکمى در مقابل تجاوزات انگلیس بود و مبارزات آزادى خواهانه مردم جنوب علیه انگلیس را رهبرى مى کرد و براى مدتى در آنجا اقدام به تشکیل حکومت اسلامى نمود. ایران در دوران حکومت سلسل قاجاریه یکى از اسفبارترین دورانهاى خود را مى گذراند. هر روز به یکى از دشمنان این مرز و بوم امتیاز تازه اى واگذار مى شد و دست آنها براى سلطه بر این کشور گشوده تر مى گشت . گاه این امتیازها آنقدر ظالمانه و نابخردانه بود که از سوى دشمنان نیز (بخشیدن ایران توسط شاه ) نام مى گرفت . واگذارى امتیاز خرید و فروش توتون و تنباکو در داخل و خارج کشور به کمپانى ساختگى رژى یکى از این امتیاز بخشى ها بود. طرف اصلى این قرار داد دولت انگلیس بود که در پشت ماسک کمپانى رژى و شخصى بنام (ماژور تالبوت ) مخفى شده بود. در آن زمان یک پنجم مردم ایران به کار کشت و زرع و خرید و فروش تنباکو مشغول بودند، و واگذارى این امتیاز به منزله واگذارى حق حیات یک پنجم مردم ایران به انگلیس بود و با توجه به اینکه انگلیسى ها اجازه داده شده بود که با استخدام و وارد کردن افراد مسلح تمامى راهها را تحت نظر بگیرند و تمامى کالاها را بازرسى کنند، مى توان اهمیت این قرارداد و ذلت آفرینى آن را تصور نمود. بخصوص که در هنگام اجراى آن انگلیس ها با وارد کردن دختران و زنان فاسد و جلسات و برپایى مراسم سراسر هرزه گى سعى در متزلزل کردن پایه هاى اعتقادى مردم نیز داشتند. توجه به همه این جوانب بخوبى اهمیت این مسئله و حقیقت توطئه استعمار بر ضد ایران روشن مى شود. از این رو بود که امام امت خمینى کبیر (ره ) از این اقدام مهم میرزاى شیرازى اینگونه تعبیر کرد:(همان نصف سطر میرزاى شیرازى رضوان الله تعالى علیه مملکت ما را از توى حلقوم خارجى ها بیرون کشید). از اولین اقدامات سیاسى علیه این امتیاز، قیام مردم شیراز به رهبرى روحانى بزرگوار فال اسیرى بود که به تبعید ایشان و شهادت برخى از مردم منجر شد. در تبریز مردم به رهبرى آیه الله مجتهد تبریزى بپا خواسته و با تلگراف تندى به ناصر الدین شاه اعتراض و مخالفت خود را اعلام نمودند. در اصفهان آیه الله آقا نجفى و آیه الله محمد باقر فشارکى و آقا منیرالدین مردم را علیه امتیاز بسیج مى نمودند. امام مجدد در دو نوبت با تلگراف به ناصر الدین شاه اعتراض خود را نسبت به واگذارى امتیاز نشان داد و با شمردن مفاسد این گونه امتیازها، از او خواست به جاى تکیه بر خارجیان به ملت خود تکیه کند و مملکت را به خارجیان نفروشد. وى مطالب و موضوعات دیگرى را گوشزد کرد ولى چون گوش شنوائى نیافت و چاره دیگر نماند این دو سطر جاودانه را نگاشت : این فتواى بظاهر ساده و کوتاه دریاى آشفته ایران را به طوفان واداشت و در همه جا غوغا بپا نمود تا آنجا که ناصر الدین شاه در حرمسراى خود دستور آوردن قلیان داد ولى کسى اعتنا نکرد و چون از اطاق خود بیرون آمد زنان را مشغول شکستن قلیانهاى سلطنتى دید. بالاخره جمعیت مردم مومن با اجتماع در مسجد امام (مسجد شاه آن روز) به طرف دربار حرکت کرد و عده اى از آنان با شلیک مزدوران دربار به شهادت رسیدند فشار بیش از حد دربار را وادار به لغو امتیاز نمود. میرزاى شیرازى هشدار داد که مواظب باشید در هنگام لغو قرارداد توطئه دیگرى نچینند و بند دیگرى بر پاى مردم ننهند. ولى گویا چنانکه باید به این هشدار بسیار مهم میرزاى شیرازى توجه نشد و دربار بصورت مخفیانه براى جبران خسارت کمپانى رژى نیم میلیون لیره (به بهره شش درصد) از بانک شاهى که در دست انگلیسیان بود وام گرفت و در عوض گمرکات بندر عباس و شیراز و بندر لنگه را به عنوان ضمانت در گروه آنان گذاشت و این همان توطئه اى بود که میرزاى شیرازى بدان هشدار داده بود.
|
زندگینامه آیت الله میر حامد حسین( متوفاى ۱۳۰۶ ه.ق)
یکى از بزرگترین پاسداران حریم فرهنگ و ولایت آل محمد صلى الله علیه و آله ، علامه مجاهد میر حامد حسین هندى است که در نیمه دوم قرن سیزدهم هجرى مى زیست او حق عظیمى بر گردن شیعیان دارد و کتاب جاودانش (عبقات الانوار) از آثار درخشان شیعه در یکى – دو قرن اخیر است . علامه میر حامد حسین ، از خاندانهاى اصیل سادات موسوى است و با ۲۷ واسطه ، نسبش به امام هفتم امام موسى کاظم علیه السلام مى رسد. نیاکان او در طول قرون گذشته ، همه از سادات اهل علم و زهد و فضیلت بوده اند. شایان ذکر است که این خاندان در اصل ایرانى بودند و در نیشابور زندگى مى کردند و در قرن هفتم ، (سید اوحد الدین ) – جد پانزدهم میر حامد حسین – در پى حمله مغول ، به هندوستان هجرت کرد و در شهر (کنتور) رحل اقامت افکند. سید محمد حسین (متوفى ۱۲۸۸ ق )، پدر بزرگ میر حامد حسین ، فقیهى ارجمند و در زهد و عبادت سر آمد روزگار بود. گفته اند: از زمانى که به سن بلوغ رسید، هرگز نمازهاى مستحبى اش ترک نشد. کراماتى را هم به وى نسبت داده اند. در هنر خوشنویسى هم دستى داشت ، نسخه اى از قرآن ، و سه کتاب (حق الیقین ) (علامه مجلسى )، (تحفه الزائر) (علامه مجلسى ) و (جامع عباسى ) (شیخ بهائى )، به خط زیباى وى در کتابخانه ناصریه لکنهو، موجود است . علامه سید محمد قلى (متوفى ۱۲۶۰ ق .) پدر میر حامد حسین ، از علماى بزرگ قرن سیزدهم هجرى و از صاحب نظران در علم کلام بود. مدتى نیز در شهر (میرتهه ) بر کرسى قضاوت و فتوا نشست . رساله اى هم بنام (عدالت علویه ) در موضوع احکام قضاوت و افتاء و شرائط قاضى و مفتى نوشته است .او کتابهاى زیادى را از خود به یادگار گذاشت . علامه میر حامد حسین هندى ، در سال ۱۲۴۶ ق . در شهر (میر تهه ) هند، در خانه سید محمد قلى به دنیا آمد. نام اصلى او را (مهدى ) نهادند. سبب شهرتش به (میر حامد حسین ) آن است که پدرش پیش از آنکه خبر تولد فرزندش را بشنود، در رویا جد خود (سید حامد حسین ) را دیده بود، از این رو، فرزند نوزادش را به این نام مشهور کرد.میر حامد حسین وقتى به هفت سالگى رسید، پدرش او را به مکتب گذاشت . او مقدمات و دروس ابتدائى را خواند، آنگاه وارد مراحل بالاترى رسید. (مقامات حریرى ) و (دیوان متنبى ) را نزد مولوى (سید برکت على صاحب )، و نهج البلاغه را در محضر مفتى (سید عباس شوشترى ) آموخت و سپس به فراگیرى علوم عقلى در نزد (سید مرتضى خلاصه العلماء) و علوم شرعى در محضر (سید محمد سلطان العلماء) و برادر او (سید حسین سید العلماء) پرداخت و پس از سالها تلاش و همت ، تحصیلات خود را با موفقیت به اتمام رساند. جوامع اسلامى بویژه هندوستان ، در دوران زندگى میر حامد حسین ، بیش از پیش دچار آشوب و تفرقه شده بود. استعمارگران و دشمنان اسلام ، همواره براى دست یافتن به اهداف شوم و غارتگرانه خود، دوست مى داشتند که مسلمانان با هم اتحاد نداشته باشند و مدام با خصومت زندگى کنند. بدین خاطر گاه دانشمندانى را در میان خود مسلمانان تحریک مى کردند تا با نوشتن و یا گفتن حرفهایى تفرقه افکن و اختلاف آفرین ، صفوف آنان را بر هم زنند و محیط زندگى برادرانه را تبدیل به بلوا و آشوب و سوء ظن و دشمن سازند. علامه سید محمد قلى پدر میر حامد حسین ، سالها عمر خود را صرف جواب دادن شبهات و تهمتهائى کرد که دشمنان اسلام ، به دست برخى از دانشمندان مسلمان ، علیه شیعه و مکتب اهل بیت علیهم السلام شایع مى کردند اکنون بعد از پدر نوبت به پسر صالح و خلف او یعنى علامه میر حامد حسین هندى رسیده بود. او مشاهد مى کرد که چه افتراها و تهمتهایى بر شیعه مى بندند که روح شیعه از آنها خبر ندارد… این بود که تصمیم گرفت کمر همت ببندد و همچون پدرش ، در عرصه قلم و تحقیق و تتبع و بیان حقائق اسلام و وقایع تاریخ اسلام ، به دفاع از حق بر خیزد و به تهمتهاى مغرضانه و جاهلانه و خصومت آمیز دشمنان تشیع ، پاسخ دهد (تا سیه روى شود هر که در او غش باشد!) نخستین کارش ، نقد، بررسى ، تصحیح و تهذیب بعضى از کتابهاى ارزشمند پردش علامه سید محمد قلى ، بود. چرا که بسیارى از آثار پدرش ، در دفاع از مکتب شیعه و پاسخ به ایرادهاى مخالفان تشیع بود و شایسته بود که پسر دانشمند و فرزانه ، آنها را تصحیح و چاپ و منتشر کند. میر حامد حسین سالهایى از عمر گرانمایه خود را در این راه صرف کرد و از این رهگذر، خدمات شایانى به عالم تشیع ارزانى داشت . آنگاه خود اقدام به نوشتن کتاب نمود. اینکه به ذکر آنها مى پردازیم : ۱٫ استقصاء الافحام ، ده جلد و به فارسى است . مولف در این کتاب مطالبى را پیرامون قرآن کریم ، حضرت مهدى (عج ) شرح حال بسیارى از دانشمندان اهل سنت و اصول و فروع دین ، مطرح کرده است و پاسخى است به کتاب (منتهى الکلام ) تالیف حیدر على فیض آبادى حنفى ، که مطالبى شبهه آمیز و بى اساس درباره شیعه داشت . این اثر بزرگترین و ارجمندترین کتاب اوست و از شاهکارهاى علمى و اعتقادى شیعه بشمار مى رود. مولف بزرگوار این کتاب عظیم و شگفت انگیز را در مناقب ائمه اطهار علیهم السلام و در جواب کتاب ضد شیعى (تحفه اثنا عشریه ) نوشته است . منهج دوم کتاب ، درباره احادیث دوازده گانه اى است که مولوى عبدالعزیز دهلوى در کتاب تحفه اثنا عشریه ، مغرضانه اصل یا تواتر آنها را انکار و اشکالاتى بر این احادیث شیعى وارد کرده بود. این منهج از کتاب شگفت آور و عظیم عبقات الانوار، ۳۰ جلد است که حدود دوازده جلد آن در هندوستان و ایران به چاپ رسیده است . هر یک از احادیث دوازده گانه ، خود یک مجلد و برخى از این مجلدات هم در چندین جلد به سبک قدیم و ینگى چاپ شده است بدین شرح : مجلد اول از منهج دوم ، در مورد حدیث غدیر. :: DownloadBook.ORG ::
|
زندگینامه ملا هادى سبزوارى«اسرار»(۱۲۱۲-۱۲۸۹ه ق)
طلوع زندگى
در سال ق. در شهر سبزوار و در خانه حاج میرزا مهدى – یکى از انسانهاى وارسته و مؤمن سبزوار- کودکى پا به عرصه وجود گذاشت و هادى نام گرفت.
او هشت سال داشت که به جمع محصلان علوم مقدماتى پیوست و در اوان نوجوانى ادبیات عرب (صرف و نحو) را فرا گرفت و دیرى نگذشت که به جلسات درسهاى بالاتر راه یافت. وى هر چند در ده سالگى پدرش را از دست داد توانست به کمک یکى از اقوام خویش راههاى سخت آینده را هموار سازد. پسر عمه اش حاج ملا حسین سبزوارى که خود اهل فضیلت و دانش بود در ادامه تحصیل وى را یارى کرد.(۱) و با کمک او راهى حوزه علمیه مشهد شد و ده سال در کنار بارگاه امام رضا(علیه السلام) به تحصیل پرداخت.
به دنبال حکمت
اصفهان در داشتن حـوزه هاى علمیه پر رونـق، تاریـخ درخـشان دارد و گذشـته این شهـر با خـاطرات بزرگان بسیارى نقش بسته است.
حضور ملا هادى در حوزه اصفهان از روزى آغاز شد که وى در سفر حج از راه اصفهان گذر مى کرد و چون هنوز موسم حج نبود مدتى در این شهر اقامت گزید. در حوزه پررونق اصفهان آن زمان استادانى چون حاج شیخ محمد تقى مؤلف کتاب هدایه المسترشدین و حاج محمدابراهیم کلباسى نگارنده کتاب اشارات الاصول و آیه الله ملا اسماعیل کوشکى در آن، محفل درس و بحث علمى داشتند.
ملا هادى که هنوز تا موسم حج فرصت داشت لحظاتش را مغتنم شمرده، در درس بزرگان شرکت جست او چند وقتى به درس آیه الله کوشکى رفت و احساس کرد این درس برایش چون گمشده گرانقیمتى بوده که اکنون بدان دست یافته است. بیان شیوا و عمق معلومات استاد وى را هر روز شیفته تر مى نمود. از همین رو تصمیم گرفت سفر حج خود را به سفر در سلوک دانش و معارف تبدیل کند و در اصفهان ماندگار شود. سفر ملا هادى به هشت سال اقامت در اصفهان انجامید و در این مدت خود را به زیور دانش و معارف آراست و به برکت بزرگان آن سامان در علم حکمت افقهاى جدیدى فرا راهش گشوده گردید.ملا هادى در سال ۱۲۴۲ به مشهد بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد.
خاطره اى در حوزه کرمان
در یـکى از سالها که ملا هادى به زیارت خانه خــدا رفته بود پس از آنکه سفر حج خود را به پایان بـرد عـزم بازگشت به ایـران نمـود و از راه دریا وارد بندر عباس گردید. چون راهها نا امن بود از رفتن به سبزوار منصرف گردید و چندى در شهر کرمان اقامت گزید. در آنجا مدتها در مدرسه معصومیه کرمان با خادم مدرسه همکارى مى کرد خود را به هیچ کس معرفى نکرده بود. طلاب گمان مى کردند او از خدمتگزاران مدرسه است. از همین رو روز و شب در کنار او به سر مى بردند بدون اینکه بدانند وى چه انسان بزرگ و دانشمند گرانقدرى است! امّا این گمنامى چندان طول نکشید و رفته رفته درخشش آن گوهر گران سنگ محصلان تیز بین را متوجه خود ساخت و دیرى نپایید که استاد شناخته شد و طلاب که تا چندى او را خادم مى پنداشتند وى را استاد بلند مرتبه و متبحر در علوم مختلف یافتند. پس از آن اطراف حکیم فرزانه را مشتاقان دانش و حکمت فرا گرفتند و حکیم سبزوارى در مدرسه دینى کرمان جلسات درس و بحث علمى تشکیل داد و مدتى در آنجا ماندگار شد.
اساتید
۱٫ حاج ملا حسین سبزوارى : حکیم سبزوارى پس از بر شمردن عظمت این استاد مى گوید :
«. . . مرا از سبزوار به مشهد مقدس حرکت داد و آن جناب انزوا و تقلیل غذا و عفاف و اجتناب از محرمات و مکروهات و مواظبت بر فرایض و نوافل را مراقب بود و داعى را هم در اینها چون در یک حجره بودیم سهم و مشارکت داشت و کینونت ما بدین سیاق طولى نکشید و سنواتى ریاضات و تسلیمیتى داشتم و آن مرحوم استاد ما بود در علوم عربیّه و فقهیّه و اصولیه ولى با آنکه خود کلام حکمت دیده بود و شوق و استعداد هم در ما مى دید نمى گفت مگر منطق و قلیلى از ریاضى پس عشره کامله را با آن مرحوم در جوار معصوم به سر بردم . . .»(۲)
۲٫ حاج محمدابراهیم کرباسى(۱۱۸۰ – ۱۲۶۲ ق.):او از محضر سید مهدى بحرالعلوم و شیخ جعفرکاشف الغطاء و سید على طباطبایى استفاده برده و پس از بازگشت به وطن عمر خویش را با کمال زهد و احتیاط و قناعت سپرى نمود.
تألیفات مشهور این عالم با ورع عبارت است از: اشارات الاصول، الایقاظات، شوارع الهدایه الى شرح الکفایه (در شرح کفایه محقق سبزوارى)، منهاج الهدایه الى احکام الشریعه و . . ..(۳)
۳٫ آقا شیخ محمد تقى، معروف به صاحب هدایه المسترشدین(متوفاى ۱۲۴۸ ق.) :تبحّر او در علم اصول فقه به حدى بوده که وى را به رئیس الاصولیین خطاب مى کردند. او در محضر استادان بزرگى همچون علامه سید مهدى بحرالعلوم و سید على صاحب ریاض و سید محسن کاظمینى رشد کرده است. تألیفات مشهور او عبارت است از تقریرات سیدبحرالعلوم – حجه المظنه – شرح الاسماء الحسنى و هدایه المسترشدین.(۴)
۴٫ ملا على مازندرانى نورى اصفهانى (متوفاى ۱۲۴۶ ق.) : وى از محضر علماى مازندران و قزوین استفاده کرده و کلام و حکمت را نزد آقا محمد بید آبادى آموخته بود. تفسیر سوره توحید، حاشیه اسفار ملاصدرا و حاشیه مشاعرملاصدرا از جمله تألیفات مشهور این عالم بزرگوار مى باشد.
۵٫ ملا اسماعیل کوشکى :او همیشه پس از فراغت از تدریس با تنى چند از شاگردان خود در حوزه درس ملا على نورى حاضر مى شد. حاشیه اسفار ملاصدرا، حاشیه شوارق ملا عبدالرزاق لاهیجى، حاشیه مشاعر ملاصدرا و شرح عرشیه ملاصدرا از جمله تالیفات این عالم فرزانه است.(۵)
شاگردان
حکیم سبزوارى علاوه بر حوزه علمیه کـرمان نزدیک چهل سال در حوزه علمیه مشـهد به تدریس پرداخته و حاصل این تلاش پرورش شاگردان بسیارى بوده است. در اینجا تـنها به اسامى تـنى چـند از آنان اشـاره مى شـود :
۱٫ آخوند ملا محمد فرزند ارشد حکیم.
۲٫ آخوند ملامحمدکاظم خراسانى مؤلف«کفایه الاصول»
۳٫ ملا محمد کاظم سبزوارى۴٫ آقا شیخ على فاضل تبتى
۵٫ شاهزاده جناب
۶٫ آیه الله حاج میرزا حسین مجتهد سبزوارى۷٫ ملا على سمنانى
۸٫ آقا سید احمد رضوى پیشاورى هندى
۹٫ ملا عبدالکریم قوچانى
۱۰٫ شیخ ابراهیم طهرانى معروف به شیخ معلم
۱۱٫ ملا محمد صادق حکیم
۱۲٫ شیخ محمد حسین معروف به جرجیس
۱۳٫ آقا حسن ابن ملا زین العابدین
۱۴٫ میرزا اسماعیل ملقب به افتخارالحکماء طالقانى۱۵٫ میرزا علینقى ملقب به صدرالعلماء سبزوراى۱۶٫ سید عبدالغفور جهرمى۱۷٫ میرزا حسین امام جمعه کرمانى
۱۸٫ آیه الله حاج میرزا ابوطالب زنجانى۱۹٫ حاج شیخ ملا اسماعیل عارف بجنوردى
۲۰٫ حاج میرزا حسن حکیم داماد حاج ملا هادى
۲۱٫ وثوق الحکماء سبزوارى
۲۲٫ حاج ملا اسماعیل ابن حاج على اصغر سبزوارى۲۳٫ میرزا اسدالله سبزوارى
۲۴٫ شیخ عبدالاعلى سبزوارى
۲۵٫ شیخ على اصغر سبزوارى
۲۶٫ فاضل صدخرومى سبزوارى
۲۷٫ میرزا ابراهیم شریعتمدار سبزوارى
۲۸٫ فاضل مغیثه اى سبزوارى
۲۹٫ سید عبدالرحیم سبزوارى
۳۰٫ ملا محمد رضا سبزوارى متخلص به روغنى
۳۱٫ ملا محمد صادق صبّاغ کاشانى
۳۲٫ شیخ محمود ابن ملا اسماعیل کاشانى
۳۳٫ میرزا آقا حکیم دارابى
۳۴٫ آقا میرزا محمد یزدى معروف به فاضل یزدى۳۵٫ ملا غلام حسین شیخ الاسلام۳۶٫ میرزا عباس حکیم.(۶)
تألیفات حکیم
عظمت تألیفات حکیم سبزوارى بر اهل دانش و حکمت پوشیده نیست و مادر اینجا با بررسى آثار ارزشمند وى گوشه اى از افق فکرى و وسعت علمى ایشان را معرفى مى کنیم.
۱٫ منظومه و شرح منظومه سبزوارى : این اثر نفیس و کم نظیر حاصل تلاش بیش از بیست سال از عمر با برکت حکیم در سنین جوانى است.(۷)مؤلف خود در آخر کتاب تاریخ شروع را سال ۱۲۴۰ ق و زمان ختم آن را سال ۱۲۶۱ ق یاد کرده است.
حاج ملا هادى پس از فراغت از تألیف منظومه و شرح آن ابتدا خود به تدریس آن پرداخته و پس از پایان دوره اول آن فرزند بزرگ حکیم، آخوند ملا محمد تدریس مجدد آن را براى شیفتگان حکمت به عهده گرفته است.(۸) در اهمیت این کتاب شریف همین بس که از زمان تألیف تا کنون همواره در حوزه هاى علمیه و حتى در عصر حکیم در مرکز علوم عقلى تهران جزو کتابهاى درسى بوده است.(۹)
شرح منظومه که اکنون چون ستاره اى پر فروغ در محافل علمى و فکرى مى درخشد حاوى دو علم منطق و حکمت مى باشد. حکیم در بخش حکمت که نام آن را «غُررُالفرائد» گذاشته است با طبع روان خویش بیش از هزار بیت شعر پیرامون حکمت سروده و در آن به بررسى مسائل مهم فلسفه پرداخته است و چون این بخش داراى مفاهیم بسیار دقیق فلسفى بوده پس از فراغت از نظم آن خود به شرحش پرداخته است.
بخش دیگر کتاب مربوط به مباحث منطق است.(۱۰) نام این بخش «لئالى المنتظمه» و بحق مخزن لؤلؤ و مرجان است. وى در اینجا با سرودن اشعارى بالغ بر سیصد بیت دقیق ترین مباحث منطق را به نظم در آورده و با زبان فصیح عرب معضلات این علم را بیان کرده است و چون این اشعار نیز بسیار پیچیده و دقیق است خود پس از فراغت از نظم به شرح ابیات پرداخته که اکنون آن شرح در ذیل منظومه وى به چاپ رسیده و به نام «شرح اللئالى المنتظمه» موسوم است.
مجموع مباحث منطق و فلسفه امروزه به نام شرح منظومه سبزوارى کانون با صفاى حوزه ها را گرم نگه داشته و علاوه بر اینکه نشان مى دهد حاج ملاهادى عالمى منطقى و فیلسوفى بزرگ بوده شاعرى زبردست و توانا بوده است.
۲٫ دیوان حاج ملا هادى : این کتاب که اشعارش بالغ بر هزار بیت است غزلیات و رباعیات و بسیار زیباى عرفانى را در بر گرفته است و نشان مى دهد که این عالم بزرگوار در فنّ شعر و ادب نیز توانایى کامل داشته است.
باز یار بی وفای ما سر یاریش نیست
در قسمتى از اشعارش که نکات عرفانى در بر داشته، مى خوانیم :
شورش عشق تو در هیچ سرى نیست که نیست
منظر روى تو زیب نظرى نیست که نیست
ز فغانم ز فراق رخ و زلفت به فغان
سگ کویت همه شب تا سحرى نیست که نیست
نه همین از غم او سینه ما صد چاک است
داغ او لاله صفت بر جگرى نیست که نیست
موسى نیست که دعوى اناالحق شنود
ور نه این زمزمه اندر شجرى نیست که نیست
گوش «اسرار» شنو نیست و گر نه اسرار
برش از عالم معنى خبرى نیست(۱۲) که نیست
۳٫ اسرارالحکمه فى المفتتح والمغتتم :حکیم بزرگوار این اثر نفیس را در دو بخش تنظیم کرده است. در بخش اول آن که مربوط به حکمت نظرى است حکمت را پس از مقدمه در اثبات واجب الوجود و مباحث توحید آغاز و به دنبال آن مباحث معاد و نبوت و امامت را به طور استدلالى دنبال کرده است و با آوردن ادله اى در اثبات امامت حضرت مهدى(عج) این بخش را به پایان برده است. در بخش دوم کتاب که در حکمت عملى است پس از مقدمه، فلسفه تفاوت بلوغ زن و مرد را مطرح ساخته و بر آن چهار دلیل اقامه کرده و به دنبال آن بحث طهارت و اسرار نجاست را بیان فرموده و با طرح مباحث نماز و زکات و روزه این بخش را نیز به پایان برده است.
حکیم در این کتاب از سایر ابواب فقه سخنى به میان نیاورده و در آخر کتاب اشاره کرده که چون ما در کتاب نبراس سایر ابواب را به نظم در آورده ایم از طرح آن در اینجا خوددارى نمودیم. این کتاب نشان مى دهد که حکیم علاوه بر فلسفه در علوم مختلف از جمله فقه تبحر داشته است.
۴٫ شرح فارسى بر برخى از ابیات مشکل مثنوى مولانا
۵٫ مفتاح الفلاح و مصباح النجاح : شرح دعاى شریف صباح منسوب به مولى الموحدین امیر المؤمنین است.
۶٫ شرح الاسماء :شرح دعاى جوشن کبیر است
۷٫النبراس فى اسرار الاساس :یک دوره فقه به طور خلاصه در قالب نظم ریخته شده و با اسرار و حکمت بیان شده است.
۸٫ راح قراح و کتاب رحیق در علم بدیع
۹٫ حاشیه برالشواهدالربوبیه فى المناهج السلوکیه اثر نفیس مرحوم صدرالحکماءالمتألهین ملاصدرالدین شیرازى
۱۰٫ حاشیه بر اسفار اربعه ملاصدرالدین شیرازى
۱۱٫ حواشى بر کتاب مفاتیح الغیب ملاصدرالدین شیرازى
۱۲٫ حاشیه بر مبدأ و معاد صدرالدین شیرازى :البته نسبت به سه حاشیه قبل مختصر تر مى باشد.
۱۳٫ حاشیه بر شرح سیوطى لابن مالک (در علم نحو)
۱۴٫ حاشیه بر کتاب «شوارق» اثر ملا عبدالرزاق لاهیجى (در حکمت)
۱۵٫ هدایه الطالبین فى معرفه الانبیاء و الائمه المعصومین
شخصیت حکیم در فراسوى مرزها
در حال حاضر شعاع فکرى و عظمت علمى حکیم سرزمینهاى بسیار دور را نیز در نوردیده است. آراء و عقاید او در حکمت در میان دانشمندان جهان مطرح بوده و از طرف آنان مورد توجه قرار گرفته است. امروزه کمتر دانشگاهى پیدا مى شود که در آنجا علوم عقلى و فلسفه شرق مورد توجه قرار نگیرد و نامى از ملا هادى سبزوارى در آنجا نباشد. براى نمونه در آثار اقبال لاهورى، اندیشمند مسلمان پاکستان، مى خوانیم : «پس از ملاصدرا، فلسفه ایرانى با ترک آیین نو افلاطونى، به فلسفه اصیل افلاطون روى آورد نماینده بزرگ این گرایش جدید ملا هادى سبزوارى است. او بزرگترین متفکر عصر اخیر ایران است. بنابراین بررسى فلسفه او براى شناخت نحوه تفکر اخیر ایران لازم است.
فلسفه سبزوارى مانند فلسفه هاى اسلاف او سخت با دین آمیخته است. سبزوارى با اسناد فعلیت به حق، جهان بینى ایستاى افلاطون را دگرگون کرد و به پیروى از ارسطو حق را مبدأ ثابت و موضوع همه حرکات شمرد. از دیدگاه او همه موجودات عالم به کمال عشق مى ورزند و به سوى غایت نهایى خود سیر مى کنند. جمادى به سوى نباتى، نباتى به سوى حیوانى و حیوانى به سوى انسانى. و بدان که انسان در زهدان مادر از همه این مراحل مى گذرد.»(۱۳)
همچنین پرفسور توشى هیکو ایزوتسو، دانشمند ژاپنى و استاد فلسفه دانشگاه مک گیل کانادا و استاد ممتاز دانشگاه توکیو، پیرامون شخصیت فلسفى و عرفانى حاج ملا هادى مى گوید : «حاج ملا هادى سبزوارى متفکرى است که اثر معروف «منظومه و شرح آن» از اوست و به اتفاق همگان بزرگترین فیلسوف ایرانى در قرن نوزدهم بود. در عین حال وى در میان استادان و بزرگان عارف آن عصر مقام اول را داشت.
سبزوارى به عنوان یک عارف از طریق کاملترین نوع تجزیه شخصى قادر بود که به ژرفاى اقیانوس هستى و به دیدار اسرار وجود با چشم روحانى خویش راه یابد. وى به عنوان یک فیلسوف مجهز با قدرت تحلیلى دقیق، قادر به تحلیل و تجزیه ما بعدالطبیعى اساسى به مفاهیم خوب تعریف شده و سپس وضع این مفاهیم به صورت نظام مدرسى بود.»(۱۴)
زاهدِ فقیر نواز
حکیم با همه بزرگوار شخصیت علمى خویش روح بلندى داشت و زندگى را تنها از دریچه حکمت و فلسفه نمى گریست به گونه اى که گاهى هم صحبتى با فقرا و همنشینى با طبقات دیگر جامعه را مغتنم مى شمرد. زاهدانه مى زیست و به اشراف و حتى شخص شاه نیز بى توجه بود. نقل مى کنند که روزى ناصرالدین شاه در سبزوار به خانه وى آمد و او با غذاى ساده خود از شاه پذیرایى کرد و در مقابل اصرار شاه هیچ چیز از وى قبول ننمود.
وى باغ انگورى داشت که با دسترنج خود از آن محصول برمى داشت و همه ساله به هنگام فصل برداشت ابتدا سهمى را بین نیازمندان تقسیم مى کرد و سپس دوستان خویش را به همراه طلاب علوم دینى به آنجا دعوت مى نمود تا حاصل دسترنج خود را با دیگران مصرف کند.(۱۵) حکیم خود در دوران زندگى کار مى کرد و بسیار اشتیاق داشت که از دسترنج خود استفاده کند. وى از بیت المال هیچ ارتزاق نمى کرد.(۱۶) او در تمام مدت عمر در یک خانه بسیار ساده زیست.
دارایى حکیم منحصر به یک جفت گاو و یک باغچه بود. او هر آن چه را که مورد نیاز بود، با دسترنج خود به دست مى آورد و نان سالیانه خود را با زراعتى که خود آن را به عهده داشت مهیا مى کرد گفته اند : حاج ملا هادى یک روز از قنات عمید آباد و یک شبانه روز از قنات قصبه را مالک بود و خودش با استفاده از این دو آب به کشت گندم و پنبه و سایر مایحتاج زندگى اقدام مى کرد و سالانه سى خروار غله و ده بار پنبه از زمین خویش برداشت مى کرد و از باغى که در بیرون شهر واقع بود سالانه چهل تومان سود به دست مى آورد، قسمتى از مجموع این درآمدها را براى امرار معاش خویش و باقیمانده را بین فقرا و نیازمندان تقسیم مى نمود.(۱۷)
وفات حکیم
حکیم سبزوارى پس از هفتاد و چند سال طلوع بر عالم اندیشه در عصر روز بیست و هشتم ذى الحجه سال ۱۲۸۹ ق. دار فانى را وداع گفت و جامعه مسلمانان و حوزه هاى علمى را در ماتم فرو برد. پیکر پاک و مطهر آن عالم فرزانه با شرکت اقشار مختلف مردم سبزوار و در حالى که دوستان و شاگردان آن بزرگوار از شدت حزن و اندوه اشک مى ریختند تشییع شد و در بیرون دروازه سبزوار به نام دروازه نیشابور(۱۸)(معروف به فلکه زند) دفن گردید.
مرحوم میرزا یوسف فرزند میرزا حسن مستوفى الممالک وزیراعظم ایران در سال ۱۳۰۰ ق آرامگاهى در آنجا احداث نمود. این آرامگاه که در مساحت حدود ۱۱۰ و عرض ۵۰ قدم ساخته شد در اطراف صحن آن حجره هاى متعددى براى سکونت زوار ساخته بودند که اکنون هم با همان بقعه و صحن با کیفیت سابق موجود است.
۱ – شرح زندگانى حاج ملا هادى سبزوارى، ولى الله اسرارى، ص ۱
۲ – بنیاد حکمت سبزوارى، ص ۲۱٫
۳ – ریحانه الادب، محمد على مدرس تبریزى، ج ۲
۴ – همان.
۵ – همان.
۶ – شرح زندگانى حاج ملا هادى، ص ۵۳ – ۷۰ مجموعه رسائل فارسى حاج ملا هادى سبزوارى، جلال الدین آشتیانى، ص ۶۵ – ۷۸ تاریخ حکما و عرفاء متاخرین صدرالمتالهین، منوچهر صدوقى سها، ص ۱۲۱ – ۱۲۸٫
۷ – مجموعه رسائل حاج ملا هادى، ص ۴۹٫
۸ – شرح زندگانى حاج ملا هادى، اسرار، ص ۴۱٫
۹ – مجموعه رسائل حاج ملا هادى، ص ۴۹٫
۱۰ – مرحوم حاجى ابتدا حکمت را نوشته بعد منطق را به آن اضافه کرده است.
۱۱-برای اطلاع بیشتر رجوع به ریاض العارفین است (دیوان اسرار چ سیدمحمدرضا دائی جواد چ کتابفروشی ثقفی صص ۱۳۶ ص ۲۴۱ و الذریعه ج ۲ ص ۴۴ و ج ۹ ص ۷۲ و نزهه الارواح ج ۲ ص ۱۶۴ و زندگانی و فلسفهء حاج ملاهادی سبزواری به قلم مرتضی به قلم اسراری « شرح حال حاجی » مدرسی و دیوان حاج ملاهادی چ کتابفروشی ثقفی اصفهان شود
۱۲ – دیوان اشعار حاج ملا هادى سبزوارى
۱۳ – بنیاد حکمت سبزوارى، پرفسور ایزتسو، ترجمه جلال الدین مجتبوى، ص ۴۷٫
۱۴ – همان
۱۵ – مطلع الشمس، ج ۳، ص ۹۸۴٫
۱۶ – همان
۱۷ – همان
۱۸ – این محله اکنون مرکز شهر واقع شده است
زندگینامه آیت الله میرزا مسیح مجتهد(متوفاى ۱۲۴۵ ق)
در سال ۱۱۹۳ ق . قاضى سعید استر آبادى فرزند ملا آقا بابا صاحب فرزندى شد که وى را (مسیح ) نام نهاد. مسیح نوباوه در خانه اى دیده به جهان گشود که نهر جوشان دانش و تقوا در آن جارى و سایه همت و تلاشى خستگى ناپذیر در پى گسترش اندیشه هاى اسلامى بر آن حاکم بود. وى تحت عنایت ویژه پدرى فاضل و تربیت مادرى مومن و پاک سرشت ، نشو و نما یافت و از اوان کودکى با نغمه توحید آشنا شد. از هفت سالگى تمرینهاى دینى و آموزش حکمت براى این فرزند صالح در نظر گرفته و در همین دوران به خواندن نماز فرا خوانده شد تا این فریضه دینى بنیانهاى عقیدتى را در روان وى سامان دهد. برنامه هاى تربیتى که به هنگام پرورش وى دنبال مى شد موجب گردید که مسیح نوجوان اندیشمند خویش را در چشمه ارزشها شستشو دهد و از نور معنویت بهره مند شود. وى که از همان دوران کودکى بر اثر این شیوه تربیتى به مکارم و فضایل علاقه مند شده بود پس از آنکه از محضر پدر فاضل و وارسته خویش خوشه هایى از خرمن دانش برچید با ارشاد پدر به مدرسه علوم دینى زادگاهش استر آباد پا نهاد و مقدمات دروس حوزوى را با شوق زیاد و استعداد شگفت آموخت . پس از آن بار سفر بست و براى تکمیل آموخته هایش خانواده را به قصد قم ترک نمود و در جوار بارگاه مقدس حضرت فاطمه معصومه (س ) رحل اقامت افکند. حوزه درسى فقیه نامدار و دانشور پرآوازه جهان تشیع ، میرزاى قمى بسان چشمه اى جوشان این تشنه معرفت را به سوى خویش جذب کرد و میرزا مسیح در طول سالهاى اقامت خویش در قم از این استوانه فقاهت در رشته هاى فقه ، اصول ، حدیث ، درایه و رجال بهره برد و در اندک مدتى جزو شاگردان برجسته میرزاى قمى قلمداد گردید. میرزا مسیح به استفاضه از دانش استادش اشاره کرده ، در آثار خود از او به عنوان (استاد ما) و القابى نظیر آن یاد مى کند. یاد شده پس از پى گرفتن تحصیل در فقه تا مرز اجتهاد، تهران را به عنوان محل سکونت خویش برگزید و به (مجتهد تهرانى ) اشتهار یافت . (توضیح آنکه از سایر اساتید میرزا مسیح اطلاعى در دست نیست .) میرزا مسیح در تهران علاوه بر آنکه در مقام مرجع تقلید و مجتهدى پرآوازه به امور شرعى و اجتماعى مردم مشغول بود از پرورش شاگردان غافل نبود و حوزه درسش پررونق بوده است . با اینهمه از زندگى شاگردانى که در تهران محضر این فقیه وارسته را درک کرده اند اطلاعى نداریم و متاسفانه شرح حال نگاران در این مورد نوشته اى که بتوان به آن استناد نمود، نیاورده اند. لیکن در حوزه درسى که با تلاش او در جوار بارگاه هشتمین فروغ امامت حضرت على بن موسى الرضا(ع ) تشکیل شد افرادى حضور داشتند که به زندگى برخى از آنها اشاره مى شود. ۱- حاج میرزا نصرالله مشهدى (تربتى ) (متوفى ۱۲۹۸ ق ): ۲- حاج میرزا احمد ساوجى (متوفى ۱۳۰۵ ق ): از افتخارات بزرگى که نصیب میرزا مسیح مجتهد شد، این بود که به رغم اختلافات و فشار ناشى از سلطنت سلسله قاجار و دخالت بیگانگان در امور کشور و نیز اوضاع پریشان و آشفته آن روز، با شخصیتها و دانشوران نامدارى معاصر بود که هر یک پرتوافشان محافل علمى بوده اند. سید محمد باقر شفتى بید آبادى عالم فقیه و جامع علوم نقلى و عقلى ، عالم ربانى شیخ ابراهیم کرباسى و سید صدرالدین عاملى از جمله معاصران میرزا مسیح اند. سید صدر الدین عاملى یاد شده در سالى که میرزا مسیح رحلت کرد (سال ۱۲۶۳) دار فانى را وداع گفت و در همان حجره اى دفن گردید که میرزا مسیح در آنجا به خاک سپرده شده است . میرزا مسیح که انسانى وارسته ، زهد پیشه و ساده زیست بود در نخستین روزهاى ورود به تهران تنها به اقامه نماز جماعت در مسجد جامع شهر اکتفا کرد و در ضمن آن به نشر احکام دین و پاسخگویى به مشکلات فقهى مردم پرداخت . وى اوضاع محرومان را مورد بررسى قرار مى داد، در حل گرفتاریهاى شیعیان از هیچ کوششى دریغ نداشت و در حد توان جامعه مسلمین را مراقبت و نظارت مى کرد و اگر در جایى خلاف یا رفتار ناروایى مى دید و یا متوجه مى شد که احکام اسلامى نادیده انگاشته مى شود چون تندر مى غرید و با حرکتى مدیرانه به مقابله و اصلاح آن مى پرداخت و از این طریق فرهنگ جامعه را تصحیح مى نمود. وى علاوه بر تسلط کامل بر اصول و قواعد کلى فقه و منابع دینى ، وضع موجود و حدود موضوعات و زمینه ها را مى شناخت و مقتضیات زمان و مکان از نظرش دور نبود. چنین ویژگى افزون بر خوشخویى ، صیانت نفس و تواضع وى موجب گردید تا مومنان چون پروانه بر گردش جمع شده ، از محضرش استفاده کنند رفته رفته در پى اصرار گروهى از طالبان و شیفتگان علوم دینى حوزه درسى تشکیل داد و در اثر تقاضاى فراوان مردم رساله علمیه خود را انتشار داد و بسیارى از مردم تهران و حتى ساکنان نقاط شمالى و غرب کشور ایشان را به عنوان مرجع تقلید خویش شناختند. پس از مدتى اعتبار علمى و اجتماعى ، نفوذ اخلاق و رفتارش در قلوب مردم چنان بود که به عنوان بارزترین و ارجمندترین مجتهد تهران شناخته شد و ایشان رساله اى براى استفاده عموم مقلدان به رشت تحریر درآورد که از لحاظ استحکام مضامین ، کاوشهاى علمى و استناد به منابع روایى و کتب فقها و محدثان گذشته در خور توجه صاحبان فضل است . البته گویا میرزا مسیح نخست رساله اى درباره احکام فقهى نوشته و سپس آن را تغییر داده و با مسائل جدیدتر تنظیم کرده است . علاوه بر رساله یاد شده میرزا مسیح در طول مدت هفتاد سال عمر با برکت خود آثار متعددى در فقه و اصول تالیف نمود که عبارتند از: ۱٫ قواعد الاصولیه قیام مردم تهران به رهبرى میرزا مسیح در روزگارى که میرزا مسیح مشغول آگاهى بخشیدن به مردم در امور شرعى و اجتماعى بود به موجب بى کفایتى و سستى دربار و اختلاف شاهزادگان و عیاشى فتحعلى شاه قاجار و نیز به سبب ویژگیهاى جغرافیایى و اقتصاد، ایران به پهنه ریاست بازى جهانى کشیده شد و آلت دست توسعه طلبى ، غارت ، تجاوز و تهاجم بیگانگان گردید. میرزا مسیح که نیرنگها و دسیسه هاى قواى سلطه طلب واقف بود، با بیانات افشاگرانه خویش مردم را نسبت به سیاستهاى حیله گرانه متجاوزان آگاه مى ساخت و از اینکه سیاستمداران قاجار در غفلت و بى خبرى و عیاشى به سر مى بردند بسیار نگران بود. روسها از ضعف و نابسامانى و اختلاف شاهزادگان ایران سوءاستفاده کرده ، در تجاوزات پى در پى خود بخشهایى از ایران را به قلمرو خود افزودند و معاهده هاى ننگینى را به کشور ایران تحمیل کردند. از جمله آنها معاهده ننگین ترکمانچاى است که در پنجم شعبان ۱۲۴۳ بین ایران و روس بسته شد و چون زنجیر گرانى براى مدت تقریبا یک قرن سیاست و اقتصاد ایران را خدشه دار کرد و آثار نکبت بار فرهنگى و نظامى فراوانى به بار آورد. در تحمیل غرامت سنگین ناشى از جنگ با ایران ، الکساندر گریبایدوف نقش موثرى داشت . او با رفتار سراسر نخوت و پرتکبرى که داشت ماموریت یافت که به عنوان وزیر مختار به ایران آمده ، ماده سیزدهم عهدنامه ترکمنچاى را که با اصرار خود در آن گنجانیده بود، عملى سازد. یادآور مى شود که بر طبق این برنامه باید همه کسانى که از دو سو در جنگ اسیر شده اند – خواه از نبرد اخیر و جنگهاى سابق – به فاصله چهار ماه باز پس گردانده شوند. گریبایدوف که در تاریخ یکشنبه ۵ رجب ۱۲۴۴ ق . براى استرداد اسراء و دریافت غرامت به ایران آمد مى خواست به ضرب و زور و از سر غرور و جاه طلبى هر چه سریع تر کار خود را انجام دهد به همین بهانه به تحقیر و توهین مردم پرداخت و نسبت به شیعیان و علماى دینى رفتار بدى از خود بروز داد. او بدون اینکه لحظه اى در فرجام کار خویش اندیشه کند با گستاخى تمام به بهانه جستجوى گرجیان و روسهاى پناهنده ، به حریم خانه هاى مسلمین تجاوز کرد و در پى تعقیب زنان گرجى برآمد، غافل از آنکه بسیارى از این زنان در زمان آغا محمد خان قاجار به ایران آورده شده و در پى حقانیت اسلام و تشیع و موقعیت مذهبى جامعه ایران مسلمان شده و ازدواج کرده و صاحب چندین فرزند شده بودند. حاج میرزا حسن حسینى فسایى مى نویسد:… (گریبایدوف ) اسراى گرجستان و ارمنستان را که از زمان قدیم در حرمسراى دولت ارباب شوکت صاحب اولاد بودند از فرط غرور مطالبه مى نمود. جهانگیر میرزا هم در تاریخ خود آورده است که گریبایدوف زنان اهل اسلام را به زور و با حالتى توام با ضرب و جرح به خانه خود برده ، شبها نگهدارى مى کرد، که این اعمال او در نظر اهل اسلام ناپسند آمد. حوادث اسفناکى که از سوى گریبایدوف و همکاران وى روى داد و ضمن آن اهالى مومن تهرانى تحت فشارهاى سخت قرار گرفتند از نظر علماى ایران خصوصا مجتهد ژرف اندیش و فقیه وارسته ، میرزا مسیح تهرانى دور نبود و سکوت کارگزاران دربار قاجار نسبت به این وقایع اسف انگیز او را بشدت عصبانى نمود و به موجب بیانات افشاگرانه او و دیگر علماى مقیم تهران ، شهر یکپارچه جوش و خروش گردید و حمیت مذهبى و تعصب دینى زمینه هاى اقتدار شایان تحسینى را به وجود آورد. مردم و روحانیان با همبستگى بى نظیر، براى سوزانیدن ریشه این تجاوز آماده شدند و علما وظیفه خود دیدند که از شرف دینى در مقابل آن شقاوت پیشگان دفاع کنند. طبیعى بود که مردم به سراغ مجتهدى مى روند که پیشتر با سخنان خردمندانه خود مخالفت خویش را با تجاوز و سلطه اعلام کرده بود و او کسى غیر از میرزا مسیح نبود. وى که نمونه کاملى از مراجع عامل ، عالیقدر و زاهد بود موفق شد شکوه مذهب تشیع را به استکبار نشان دهد و غبار شرم و درماندگى از رخسار مردم شکست خورده ایران بزداید. حامد الگار مى نویسد: مقابله اى که بین مردم به رهبرى میرزا مسیح و سفارت روس به وقوع پیوست حالتى از جنگ و ستیز با دربار قاجار را به همراه داشت زیرا حکومت بیش از پیش در معرض اتهام ، خیانت و همکارى با قدرتهاى بیگانه بود. جمعیتى که به فرمان میرزا مسیح از مسجد جامع به سوى سفارت روس حرکت کرد در آغاز بیش از هزار نفر نبود ولى وقتى به در سفارت رسیدند رقم آنان به صد هزار نفر بالغ گردید. آنان با خشم و هیجان ، خواسته بر حق و منطقى خود را مبنى بر آزاد سازى زنان مطرح کردند اما گریبایدوف به جاى بردبارى در مقابل مسلمانان خروشان دستور داد تا به وسیله تیراندازى جواب آنها را بدهند. بر اثر این تیراندازى نوجوان ۱۴ ساله اى که بین جمعیت بود به شهادت رسید! مردم خشمگین جسد او را به مسجدى در آن حوالى برده ، بر سر نعشش به سوگوارى پرداختند و براى گرفتن انتقام به سوى سفارت یورش بردند و با هجوم دسته جمعى در سفارت را باز کردند و با افراد سفارت درگیر شدند. بر اثر این نبرد خونین که در یک طرف گروهى مهاجم و مسلح و در سوى دیگر عده اى مسلمان معتقد بودند ۸۰ نفر از مردم در راه دفاع از حق و ایستادگى در مقابل تجاوز و اجراى حکم اسلامى و عملى ساختن فتواى مجتهدى مبارز به شهادت رسیدند و ۳۸ نفر از ساکنان سفارت کشته شدند که در بین آنان جنازه گریبایدوف دیده مى شد. دولت روسیه در همین ایام بر سر مساله اداره سرزمینهاى تصرف شده عثمانى در بالکان و حقوق مسیحیان یونان با قواى عثمانى در حال نبرد بود و چون در قیام مردم علیه سفارت روس تنها (مالتسف ) دبیر اول سفارت از گزند حادثه جان سالم بدر برده و رفتار تحریک آمیز گریبایدوف را در دربار روس روشن کرده بود، از این نظر مصلحت ندید در این خصوص پافشارى نموده ، درگیرى تازه ایجاد نماید. از همین رو بر آن شدند که روش ملایم ترى در پیش بگیرند. البته از سوى تزار روس درخواست شده بود که رهبر قیام (میرزا مسیح ) دستگیر و تبعید شود که متاسفانه دربار تصمیم تبعید میرزا مسیح گرفت . وقتى خبر تبعید میرزا مسیح در تهران پیچید بار دیگر توفانى از خشم مردم برانگیخته شد. تظاهرات وسیعى صورت گرفت و موج انسانها از معابر و خیابانها به راه افتادند و مخالفت خود را با این برنامه اعلام کردند. مزدوران قاجاریه به جاى عملى ساختن خواسته مردم ، به حملات وحشیانه اى علیه آنان پرداخته ، به ضرب و جرح مسلمانان اقدام کردند. سرانجام در هشتم صفر ۱۲۴۵ ق . میرزا مسیح را به مسجد شاه (مسجد امام خمینى کنونى ) در تهران آوردند و وى را مجبور ساختند تا در انظار عمومى با مریدان و خانواده خود وداع کند، اما به دلیل خشم و اعتراض اهالى تهران در آن روز موفق نشدند میرزا مسیح را به تبعید بفرستند و این ماجرا چند روزى به تعویق افتاد و در روز بیستم صفر ۱۲۴۵ ق این مجتهد خیراندیش شهر تهران را به مقصد عتبات عالیات ترک کرد. وى در یکى از آثار خود به ماجراهاى سخت و سراسر رنج دوران تبعید اشاره دارد. بارقه معنوى بارگاه مقدس حضرت امام حسین علیه السلام و انوار ملکوتى مرقد مطهر حضرت على علیه السلام در نجف چنان آرامش و اطمینان خاطرى را براى میرزا مسیح فراهم ساخت که در پرتو آن توانست تحقیقات علمى خود را گسترش داده ، آثارى نیک را به انجام رساند. ولى ضعف بینایى و روى آوردن امراض و تشنجات و ناامنى حاکم بر عراق سبب شد که وى مدتى پس از این در بستر بیمارى افتد و سرانجام در سال ۱۲۶۳ هجرى دار فانى را وداع گوید و به سوى سراى باقى بشتابد. گلشن ابرار جلد ۱//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم |
زندگینامه آیت الله سید محمد مجاهد(متوفاى ۱۲۴۲ ق)
در این نوشته گوشه هایى از زندگانى یکى از علماى متعهد و دلسوز که به سهم خود در تحولات سیاسى عصر خویش تاثیر گذار بوده بازگو خواهد شد. آیت الله سید محمد طباطبایى (معروف به سید مجاهد) عالمى دیگر از منادیان جهاد و دعوت کنندگان به عزت در برابر هجوم بیگانگان در عصر سکوت قاجار به شمار مى رود.
ولادت
وى در سال ۱۱۸۰ ق . در خانه یکى از سادات دانشور کربلا چشم به دنیا گشود. پس از گذشت سالها و رسیدن به سن تمییز رفته رفته دریافت که در چه خانواده اى نشو و نما یافته است بستگان نزدیک محمد همه از علما و دانشمندان زمان بودند. پدر بزرگ مادرى اش علامه محمد باقر بهبهانى (متوفى ۱۲۰۱ ق ) معروف به وحید بهبهانى فقیه برجسته و بى نظیر آن عصر بود. در دوران مرجعیت وحید بهبهانى جان تازه اى در کالبد حوزه درسى کربلا دمیده شد. حوزه کربلا در آن عصر به مرکز علمى جهان شیعه تبدیل گشت و شاگردان مکتب کربلا سلسله جنبانان علم و فقاهت در سراسر عالم تشیع شدند و در جاى جاى جهان اسلام ، مشهد، کاشان ، قم ، کاظمین ، نجف ، کربلا، تبریز و هندوستان اقدام به تشکیل حوزه هاى علمى نمودند. دو پسر وحید بهبهانى (دایى هاى محمد) یعنى آقا محمد على طباطبایى و آقا عبدالحسین طباطبایى نیز از علماى ممتاز بودند.
پدر محمد، آیت الله سید على طباطبایى با اینکه تحصیلات را دیر آغاز کرد اما خیلى زود مراحل مختلف علمى را پشت سر نهاده و به مرحله عالى قدم گذاشت و از شاگردان خاص و شاخص وحید بهبهانى گشت . حضور زود هنگام او در درس عالم برجسته اى چون وحید بهبهانى حکایت از هوش سرشار وى و توفیقهاى الهى در حق او داشت . وى در همین زمان تالیف کتاب فقهى اش (ریاض المسائل ) را که اکنون نیز از متون فقهى مطرح و مورد توجه در حوزه هاى دینى است ، تالیف نمود.
و اما مادر محمد نیز از زنان دانشمند و فاضل بود. گفته شده که وى همسرش را در تدوین بخشى از کتاب ریاض المسائل یارى مى کرده است . در آن هنگام بیش از یازده سال از عمر محمد نمى گذشت . از آنجا که در خانواده اى اهل علم و فضیلت پرورش مى یافت تحصیلات ابتدایى را به حسب ظاهر در این سنین تمام کرده بود و در همین ایام بود که قدم به مرحله جدیدى از زندگیش مى گذاشت .
تحصیلات سید
وجود کسان دانشمند و فرزانه در میان بستگان نزدیکش بر افکار و آرمانها و او تاثیر گذار بود. تعلیم و تربیت او تحت نظر پدرش آغاز شد و تا مراحل عالى ادامه یافت .
محمد گرچه توفیق حضور در مجلس درس پدربزرگش وحید بهبهانى را نیافت لیکن از محضر شاگردان شاخص و برجسته وى بهره برد. علاوه بر پدرش از علامه بحرالعلوم (متوفى ۱۲۱۲ ق ) در نجف بهره جست و از علم و زهد و کرامات توشه هاى آسمانى برگرفت و به افتخار ازدواج با دختر آن عالم گرانقدر نائل آمد. اما توفیق بهره بردن از آن بزرگ دیرى نپایید و علامه بحرالعلوم هفت سال پس از وفات وحید بهبهانى دیده از دنیا فروبست .
سید محمد در نجف اشرف چندى نیز از محضر فقیه توانا شیخ جعفر کاشف الغطاء (متوفى ۱۲۲۸ ق ) بهره برد. شیخ جعفر کاشف الغطاء (ره ) در استنباط مسائل و فروع فقهى بسیار مسلط و توانا بود. وى فردى بسیار متواضع بود و علاوه بر ریاست دینى ، پیشواى شجاع ملى نیز به شمار مى آمد. درک زمان و نیازهاى زمان نیز از خصوصیات شایسته کاشف الغطاء بود. تالیف کتابى در رد اخبارى گرى و نیز کتابى در رد فرقه وهابى بر همین اساس بود.
سید محمد طباطبایى از اساتید خود تنها فقه نیاموخت ، احساس مسئولیت در برابر مسائل اجتماع و شهامت نیز آموخت . پس از آن خود عالمى فاضل گشته بود که دیگر از تحصیل نزد استاد بى نیاز مى نمود. بعد از آن نیز آنچه بود گذشت زمان بود و غناى هر چه بیشتر علمى در رهگذر تحقیق و تدریس و تالیف . این فصل از زندگانى او به طور مشخص در اصفهان آغاز شد.
در سال ۱۲۱۶ ق . کربلا مورد هجوم وحشیانه وهابیها قرار گرفت و بیش از سه هزار نفر از جمله بسیارى از علما کشته شدند. بخش اعظم بارگاه امام حسین علیه السلام و اماکن بسیارى مورد تخریب قرار گرفت و اموال مردم به غارت رفت . آنان پس از قتل و غارت و تخریب ، شهر را ترک کردند. (۹۸۲) این واقعه عمده موجب مهاجرت سید محمد طباطبایى به اصفهان شد.
در اصفهان
زمانى که سید محمد طباطبایى در اصفهان اقامت اختیار کرد حوزه اصفهان همچنان یکى از حوزه هاى معتبر جهان شیعه به شمار مى آمد و با حضور برخى از علماى تراز اول کربلا و شاگردان برجسته وحید بهبهانى یا تربیت یافتگان شاگردان او از رونق و اعتبار برخوردار بود. بزرگانى چون محمد اصفهانى ، تقى اصفهانى ، سید محمد باقر شفتى معروف به (حجت الاسلام ).
سید محمد طباطبایى در مدت ده سال اقامت در اصفهان در جو مناسب حوزه اصفهان تنها به تدریس و تالیف مشغول بود و از پذیرش دیگر مناصب چشم پوشیده بود. نقل شده است یکى از امورى که باعث شهرت سید محمد باقر شفتى از (مراجع بزرگ اصفهان ) شد و توصیف آیت الله سید محمد طباطبایى از وى بود. مى گویند از او پرسیده شد آیا سید محمد باقر شفتى مجتهد است ؟ او در جواب گفت : (شان او بالاتر از آن است که من او را تایید کنم ، بلکه از او بپرسید که آیا سید محمد مجتهد است یا نه .)
مجلس درس او بسیار مورد استقبال و توجه دانش پژوهان حوزه اصفهان قرار داشت . آنگاه که تالیف کتاب (لمفاتیح فى الاصول ) خود را آغاز نمود قبل از آنکه تالیف کتاب به اتمام رسیده باشد فصلهاى مختلف آن نزد طلاب و فضلا دست به دست مى گشت و از آن رونویسى مى کردند.
باید گفت سیزده سال اقامت آیت الله سید محمد طباطبایى در اصفهان سالهاى تعمیق نظرات علمى و غناى فقهى از رهگذر تحقیق ، تالیف و تدریس بود.
شاگردان
او از اساتید برجسته حوزه کربلا و اصفهان به شمار مى آمد، به گونه اى که همه علما در مجلس درس او حاضر مى شدند. بیانى زیبا و شیوا داشت و مسایل پیچیده و مطالب دقیق را به بهترین شیوه بیان مى کرد، به طورى که هر کس حتى افراد مبتدى ، درس او را مى فهمیدند.
برخى از شاگردان سید که از خرمن دانش او بهره ها جستند از این قرارند:
۱٫ سید ابراهیم موسوى قزوینى معروف به صاحب کتاب ضوابط (متوفى ۱۲۶۲ ق )
۲٫ مولى محمد صالح برغانى (متوفى ۱۲۸۳ ق )
۳٫ ملا محمد نورى
۴٫ ملا حسن یزدى (متوفى بعد از ۱۲۴۲ ق )
۵٫ شیخ احمد کرمانشاهى (متوفى ۱۲۳۵ ق )
۶٫ ملا اسد الله بروجردى (متوفى ۱۲۶۴ ق )
۷٫ ملا صفر على لاهیجانى (متوفى قبل از ۱۲۶۴ ق )
۸٫ شریف العلما مازندرانى (متوفى ۱۲۶۴ ق )
۹٫ سید شفیع بروجردى (متوفى ۱۲۸۰ ق )
تالیفات
آثار قلمى او که از تتبع و بررسى نظرات دیگران آکنده است به این شرح است ، دو تالیف عمده ایشان در اصول فقه و فقه که اولى (المفاتیح فى الاصول ) و دیگرى (المناهل فى فقه آل الرسول ) مى باشد.
(الوسائل الى النجاه ) در اصول فقه ، (اصلاح ) در فقه که به صورت ذکر فتوا و رساله عملیه وى بوده و تلخیصها و ترجمه هاى متعددى به فارسى داشته است . (جامع الاخبار) در فقه که به منزله دایره المعارفى در زمینه فقه شیعه بوده است ، (الجهادیه ) رساله اى در زمینه احکام ، جهاد و نیز (مشکوه الجهاد فى ترجمه مصابیح الجهاد) در زمینه جهاد و احکام آن .(۹۸۶)
زعامت
آیه الله سید محمد طباطبایى سال ۱۲۳۲ ق . در پى وفات پدر بزرگوارش به کربلا بازگشت در حالى که غم از دست دادن پدرى که سالها در جوار افاضه اش بالیده بود بر دلش سنگینى مى کرد.
پس از گذشت روزها رفته رفته گذشت زمان بر داغ از دست دادن پدر مرهم مى نهاد و نیازها و مسائل زمان که از سوى مردم ابراز مى شد وى را به بازگشت به فعالیت و قبول مسوولیتهاى جدید وادار مى کرد.
پس از چندى به کاظمین شهر امام کاظم علیه السلام و امام جواد علیه السلام مهاجرت کرد و در آن شهر مقدس اقامت کرد. در حالى که مقام مرجعیت جهان تشیع را بر عهده داشت .
عزم جهاد
در دوران زعامت آیت الله سید محمد طباطبایى دوره دوم جنگ ایران و روسیه آغاز گردید و روحانیت به زعامت آن فقیه گرانقدر در آن نقش موثر به عهده داشت و به همین سبب نیز ایشان به آیت الله مجاهد شهرت یافت .دوران سلطنت فتحعلى شاه که بخشى از آن معاصر با زندگانى آیت الله مجاهد بود یکى از حساس ترین و بحرانى ترین مراحل تاریخ ایران و جهان محسوب مى شود. در آن زمان در میان دولتهاى قدرتمند جهان رقابت شدیدى در دست یابى به مناطق آسیا و آفریقا شروع شده بود این سیاست از سوى دول قدرتمند (سیاست مستعمرانى ) نام گرفته بود. نقش ایران در آسیا به موجب رابطه با اهمیتى که با هند زرخیز داشت از اهمیت خاصى برخوردار بود و از این رو ایران در آغاز عصر سیاست استعمارى در میدان رقابت قدرتهاى استعمارى قرار داشت .
پس از جنگهاى دوره اول ایران و روسیه و شکست ایران در سال ۱۲۲۸ ق . پیمان متارکه جنگ موسوم به عهدنامه گلستان بین ایران و روسیه به امضا رسید و به موجب آن ، دربند، باکو، شیروان ، قراباغ و قسمتى از خاک ایران جدا و به روسیه ملحق شد و دولت ایران از هر گونه ادعایى نسبت به گرجستان و داغستان و مینگرلى و آبخازى صرف نظر کرد.
اما در اثر تعیین نشدن خط مرزى بین دو کشور، بار دیگر از سوى روسها اختلافات بروز کرد و مساعى عباس میرزا ولیعهد فتحعلى شاه ، که از آغاز جنگهاى دوره اول در آذربایجان فرماندهى جنگ را بر عهده داشت ، نیز براى تعیین مرز به جایى نرسید. مذاکرات در این باره بى نتیجه بود و قواى روسیه در اثناى جنگ ایران و عثمانى (۱۲۳۶ – ۱۲۳۸ ق ) به فرماندهى ژنرال برمولف از فرصت استفاده کرده ، قطعه هایى از خاک ایران را در بالغ لووگوگجاى تصرف کردند.
اما از آنجا که روسیه به جنگ با فرانسه مشغول بود تحرکات شدیدى از سوى روسها صورت نمى گرفت و صلح سیزده ساله اى (از عهدنامه گلستان تا آغاز جنگهاى دوره دوم ) بین ایران و روسیه به وجود آمد. در طى این سالها فتحعلى شاه بارها سعى کرده بود از طریق مسالمت آمیز مناطق اشغالى ایران را باز پس بگیرد اما دولت مقتدر زورگوى روسیه از این امر خوددارى مى کرد. در سال ۱۲۴۱ اخبار ناگوارى تهران را برآشفت .
روسها محصولات زراعت کاران اهالى مناطق اشغال شده را به اجبار از آنان مى گرفت . روسها مسلمانان را مجبور مى کردند که کودکان خود را به مدارس مسیحى بفرستند. آنان به مساجد و قرآن اهانت مى کردند و اهالى مسلمان را از هر جهت در تنگنا قرار داده بودند.اهالى مناطق اشغالى با ارسال نامه اى به مرجع دینى زمان آیت الله سید محمد مجاهد وضع خود را تشریح کرده و از او مى خواستند که فکرى به حال آنها بکند.
از سوى دیگر عباس میرزا توسط برخى از نزدیکان خود آیت الله مجاهد را از وضعیت موجود مطلع کرد و از وى استمداد نمود. هدف عباس میرزا از این کار جلب نظر مرجعیت شیعه و آنگاه وادار کردن شاه به مقابله با تجاوزات و تعدیات قواى روس بود. همان گونه که شاه و ولیعهدش در جنگ دوره اول نیز از علما استمداد کردند.
در آن برهه ، علما از جمله آیت الله سید على طباطبایى ، (پدر آیت الله مجاهد) و شیخ جعفر کاشف الغطاء نیز به دعوت حکومت ایران پاسخ مساعد دادند و با نوشتن رساله هاى جهادیه و ترغیب مردم به جنگ با نیروهاى روسیه ، حیاتى تازه به قواى ایران بخشیدند. در آن حال نیز چشم امید وطن دوستان و دین خواهان به کاظمین دوخته شده بود. در چنین موقعیتى آیت الله مجاهد دیگر علما را از وقایع مطلع کرد و همه در صدور فتواى جهاد علیه روسیه متفق شدند.
پس از آن وى با ارسال نامه هایى به فتحعلى شاه از او خواست تا جلو ظلم و تعدى قواى روس را بگیرد، که اگر او این کار را نکند خود براى آن قیام خواهد کرد. شاه به موجب نفوذ شخصیت مذهبى و وجهه مردمى آیت الله مجاهد که حتى تاج و تخت او را تحت الشعاع خود قرار مى داد مجبور به پذیرفتن نبرد شد. او دو راه در پیش روى خود مى دید، رویارویى با ملت یا جنگ با روسیه .
پس از صدور فتواى جهاد آیت الله مجاهد به همراه جمعى از علما و طلاب به ایران مهاجرت کرد و در تهران علما را به پایتخت دعوت نمود. به دنبال این دعوت علما در تهران گرد آمدند و در جنگ با روسیه متفق گردیدند. حضور روحانیت به رهبرى آیت الله مجاهد شور و جنبش همگانى و زایدالوصفى را در ایران موجب گشته و نیروهاى عظیم مردمى را از سراسر ایران گردآورده بود.
پس از آمادگى و اعزام نیروها آیت الله مجاهد و جمعى از علما از جمله آیت الله محمد جعفر استر آبادى ، ملا محمد تقى برغانى ، میرزا عبدالوهاب قزوینى ، ملا احمد نراقى ، سید نصرالله استر آبادى ، سید محمد قزوینى ، سید عزیزالله مجتهد طالشى و آخوند ملا محمد مامقانى به تبریز مهاجرت کردند.
جنگهاى دوره دوم ایران و روسیه بدون اعلان رسمى شروع شد. در عوض نیروهاى ایران در سه هفته موفق شدند اغلب نقاطى را که به موجب عهدنامه گلستان به روسیه تسلیم شده بود به کمک اهالى محل باز پس بگیرند.
اما فتحعلى شاه که در آن هنگام در چمن سلطانیه (مرکز فرماندهى نیروهاى ایران در نزدیکى تبریز) اردو زده بود با عجله تصمیم گرفت از فتوحاتى که نصیبش شده بود، استفاده کرده ، هر چه زودتر با روسها صلح کند ولى سفیر ویژه وى حتى موفق به ورود به خاک روسیه از مرز قفقاز نشد و پس از چند ماه سرگردانى در کشور عثمانى و لهستان ، و تقاضاى میانجیگرى از اتریش و لهستان بدون نتیجه به ایران بازگشت . مشکل اصلى و عمده اى که در این زمان وجود داشت این بود که فتحعلى شاه به دلیل بى کفایتى و دون همتى قصد جنگیدن نداشت .
فرجام جنگ
اولین شکست فاحش نیروهاى ایران در ۲۳ صفر سال ۱۲۴۲ در حوالى گنجه صورت گرفت . این شکست در اثر اشتباهى جزئى در سپاه ایران به وقوع پیوست . (۹۹۳) پس از آن به فاصله کمى ، دربند و گنجه بار دیگر به دست روسها افتاد یک ستون از سربازان روسى از رود ارس عبور کرده ، و به طرف تبریز روانه شد. اما عباس میرزا توانست به زحمت بسیار در اول جمادى الاخر ۱۲۴۲ ق . روسها را به آن سوى ارس براند.
فتحعلى شاه پس از گذشت کمتر از دو ماه از این وقایع به جنگ پشت کرد و به تهران بازگشت . در واقع آهنگ عقب نشینى و شکست از طرف شاه زده شده بود.روحانیون در طول این مدت در جبهه هاى جنگ حضور داشتند و محل ثابت استقرار آنان در تبریز بود. لیکن برخى افراد مغرض و نادان پس از شکست هاى اولیه نسبت به آیت الله مجاهد، جسارت به گردن را آغاز کردند.
بى گمان تبلیغات پنهان عمال شاه و دربار، که از ابتدا با جنگ موافق نبودند در این امر بى تاثیر نبود. شاه پس از اینکه در تبریز به دیدار علما رفته بود جبهه هاى جنگ و حامیان راستین مملکت و حافظان حقیقى اسلام و ایران را رها کرد و این امر بر جرات مخالفان و نادانان افزود.
بانگ رحیل
سید محمد مجاهد همچنان در تبریز ماند اما پس از چندى دچار سوءهاضمه سختى گردید و مجبور به ترک تبریز شد. در طول راه در شهر قزوین نیز مظلومانه مورد اسائه ادب جاهلان و آماج توهین و تمسخر نااهلان قرار گرفت . وى در ۱۳ جمادى الثانى ۱۲۴۲ ق در شهر قزوین در اثر همان بیمارى ، در اوج مظلومیت و اندوه چشم از جهان فرو بست و پیکر مطهرش به کربلا انتقال داده و در آنجا به خاک سپرده شد و بارگاهى بزرگ بر مزار او بنا گردید که اکنون نیز وجود دارد.
پس از وفات آیت الله مجاهد تا یک سال دیگر جنگ ادامه داشت . آنچه که در این مدت مشخص گردید کارشکنیها و سهل انگاریهاى شاه در جنگ بود.وى از ارسال کمک مالى به عباس میرزا خوددارى مى کرد و مى گفت مخارج جنگ باید از مالیات آذربایجان تامین شود. این در حالى بود که روسها نیز از اختلافات شاه و ولیعهد مطلع شده بودند، تحرکات جدید روسها و ضعف مالى سپاه ایران و به تبع آن تقلیل نیروهاى ایرانى باعث شد که پس از هشت روز جنگ خونین ، ایروان به دست ژنرال پاسکویج فتح گردد و به این ترتیب سراسر زمینهاى ماوراى رود ارس به دست روسها افتاد. آنگاه تبریز نیز در سال ۱۲۴۳ ق . بدون زحمت به تصرف نیروهاى روس درآمد. سپس روسها به منظور اعمال فشار بیشتر براى پذیرفتن شرایط خود از سوى ایران ، اردبیل و آستارا را تصرف کردند و آماده حمله به تهران شدند.
عاقبت عباس میرزا که از سوى روسیه تهدید به رسمیت شناختن ولیعهدى و ناامید و از ادامه جنگ شده بود با وساطت انگلستان در پنجم شعبان ۱۲۴۳ ق . (دهم فوریه سال ۱۸۲۸ م ) عهدنامه ترکمنچاى را با دولت روسیه به امضا رساند.به موجب عهدنامه ترکمانچاى سراسر اراضى آن سوى ارس ملحق به روسیه گردید و امتیازات دیگرى نیز به آن دولت واگذار گردید.
اکنون با گذشت نزدیک به دو قرن از آن واقعه تلخ ، حقیقت از میان ابرهاى تزویر و ریا سر برآورده و واقعیت روشن گردیده است ، گرچه آن روز مقام آیت الله مجاهد را پاس نداشتند و منزلت او را حرمت ننهادند، خداوند او را رحمت کند و به نیت پاکش اجر صابران و مجاهدان عنایت فرماید.
گلشن ابرار جلد ۱//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم
زندگینامه علامه محمدباقر اصفهانى«علامه مجلسى»«مجلسى دوم»( ۱۰۳۷- ۱۱۱۰ه. ق)(به قلم استادعلامه على دوانى)
علامه بزرگ ملا محمد باقر اصفهانى معروف به «علامه مجلسى» و «مجلسى دوم» سومین پسر دانشمند ملا محمد تقى مجلسى اول است. بگفته میر عبد الحسین خاتونآبادى در تاریخ «وقایع الایام و السنین» علامه مجلسى در سال ۱۰۳۷ در دار العلم اصفهان دیده بدنیا گشود، ولى در مرآت الاحوال ولادت او را بسال ۱۰۳۸ نوشته است.
علامه مجلسى از همان اوان کودکى با هوشى سرشار و استعدادى خدا داد و پشت کارى مخصوص، بتحصیل علوم متداوله عصر پرداخت. چون در سایه تعلیمات و مراقبت پدر علامهاش که خود نمونه کامل یک فقیه بزرگ و عالم پارسا بود، شروع بکار نمود، در اندک زمانى مراحل مختلفه علمى را یکى پس از دیگرى طى کرد. از همان سنین جوانى آثار نبوغ از سیماى جالبش آشکار بود، و هر کس او را میدید آینده درخشانى را برایش پیشبینى میکرد.
بطورى که از تألیفات انبوهش مخصوصا دائره المعارف «بحار الأنوار» و «مرآت- العقول» شرح اصول کافى آن علامه روزگار استفاده مىشود و از اشاره و تصریحى که خود در خلال بعضى از بیانها و توضیحات بحار میکند، و از مجموع آنچه استادان و شاگردان و معاصرانش در باره او گفته اند، و آنچه خود در دیباچه جلد اول بحار نوشته است، بخوبى استفاده مى شود که آن مرد فزون مایه بعد از تکمیل تحصیلات خود در فنون و علوم: فقه، حدیث، رجال، درایه، ادبیات عرب، کلام، حکمت و فلسفه، ریاضى و طب و غیره با واقع بینى مخصوصى به تحقیق در اخبار اهل بیت عصمت و طهارت پرداخت، و با استفاده از شرائط مساعد و قدرت سلطان وقت شاه سلیمان صفوى، بجمع آورى کتابهاى مربوطه و مدارک لازمه، از هر مرز و بومى که بود همت گماشت.
آنگاه براى تأمین هدف بزرگ و منظور عالى خود و مسئولیتى که بعهده گرفته بود، یک دوره کامل اخبار روایات ائمه اطهار را در هر باب و هر موضوعى از نظر گذرانید.
سپس در زمانى که درست وارد چهل سالگى عمر گرانبهایش شده و بکمال عقل رسیده بود، با بنیه اى سالم و نشاطى عجیب و دانشى پر مایه و اطلاعى وسیع، دست بیک اقدام دامنه دار و اساسى زده، شالوده بناى عظیمى را که میباید تا ظهور قرین- السرور امام زمان ارواحنا فداه باقى و برقرار بماند، پى ریزى کرد و با تکمیل این بناى محکم و تأمین آن منظور ضرورى که همانا تألیف کتاب بزرگ «بحار الأنوار» است نام نامیش در همه جا پیچید و آوازه فضل و علم و همت بلندش در سراسر دنیاى اسلام بگوش دوست و دشمن و عالى و دانى رسید. بطورى که در حیات خودش آثار قلمى و فکریش، در اقصى نقاط دنیاى اسلام و بلاد کفر منتشر گشت، و همچون قند پارسى به بنگاله بردند!
استادان علامه مجلسى
علامه مجلسى از محضر بسیارى از علماى نامى و فقهاى بزرگ کسب علم و فضیلت نموده، و مقامات علمى و عملى را طى کرده یا از آنان بدریافت اجازه نائل گشته است که از جمله این عده میباشند:
۱- پدر عالیقدرش ملا محمد تقى مجلسى رضوان الله علیه.
۲- ملا محمد صالح مازندرانى سابق الذکر متوفى بسال ۱۰۸۱
۳- دانشمند بزرگ مولى حسین على فرزند عالم نامور ملا عبد الله شوشترى که فقیهى اصولى و مؤلف کتاب «تبیان» در فقه است.
۴- حکیم مدقق میر رفیع الدین محمد بن حیدر حسینى حسنى طباطبائى نائینى متوفى بسال ۱۰۹۹ که از اجله حکما و محققین بوده است.
۵- دانشمند متبحر میر محمد قاسم طباطبائى کوهپائى.
۶- سید بزرگوار محمد بن شریف بن شمس الدین رویدشتى اصفهانى.
۷- عالم جلیل القدر میر شرف الدین على بن حجه الله حسنى حسینى شولستانى مقیم مشهد مقدس و مدفون در آنجا.
۸- شیخ على بن حسن بن تاج الفقهاء شهید ثانى مؤلف شرح کافى، الدر المنثور حواشى بر شرح لمعه، و غیرها. که در سن نود سالگى بسال ۱۱۰۳ رحلت نمود.
۹- دانشمند محدث میر محمد مؤمن بن دوست محمد استرآبادى مؤلف کتاب «رجعت» مجاور مکه معظمه که در سال ۱۰۸۸ همان جا بدست دشمنان شهید شد، وى داماد محدث مشهور ملا محمد امین استرآبادى، و مؤلف کتاب «فوائد المدنیه» است.
۱۰- محدث بزرگوار سید محمد مشهور به سید میرزاى جزائرى.
۱۱- شیخ بزرگوار عبد الله بن جابر عاملى که از بستگان مادر مادر علامه مجلسى بوده است.
۱۲- محدث عالیمقام نامى شیخ حر عاملى مؤلف کتاب «وسائل الشیعه» چنان که خود در فائده پنجم آخر وسائل مینویسد: علامه مجلسى آخرین کسى است که بمن اجازه داد و من هم بوى اجازه دادم!
۱۳- محدث عظیم الشأن و عالم جلیل القدر ملا محمد طاهر قمى که از مفاخر علماى ماست، و در قم شیخ الاسلام بوده است. مؤلف کتاب «تحفه الاخیار» در رد صوفیه.
۱۴- دانشمند بزرگوار قاضى میر حسین، چنان که در ریاض العلماء او را با همین تعبیر یاد کرده و میگوید: «وى از اساتید اجازه استاد استناد (مجلسى) ادام الله فیضه است و استاد در صحت کتاب فقه الرضا بوى اعتماد جست».
۱۵- حکیم محقق و محدث بلند قدر ملا محسن فیض کاشانى متوفى ۱۰۹۱ مؤلف کتاب وافى و غیره که از بزرگترین دانشمندان ذو فنون ماست.
۱۶- دانشمند بزرگ و نقاد بصیر و متبحر در انواع علوم: سید علیخان شیرازى متوفى بسال ۱۱۲۰٫
۱۷- دانشمند جلیل القدر محمد محسن بن محمد مؤمن استرآبادى رحمه الله علیه.
شاگردان علامه مجلسى
در این بخش شاگردانى که نزد وى تحصیل کرده اند، یا از وى بدریافت اجازه نائل گشته اند، مذکور میگردند. محدث نورى در فیض القدسى مینویسد:
اینان دانشمندانى هستند که من آنها را شناخته ام، در حالى که شاگردان علامه مجلسى بیش از اینهاست که من بگویم توانسته ام با کمى اطلاع و فقدان وسیله، بر اسامى همه آنها اطلاع یابم. میرزا عبد الله اصفهانى شاگرد مجلسى در «ریاض العلماء» مینویسد: «شاگردان استاد بالغ بر هزار نفر بودند! و شاگرد دیگرش سید نعمت الله جزائرى در «انوار نعمانیه» مینویسد: بیش از هزار نفر بودند!! و اینان:
۱- سید بزرگوار و محدث عالی مقام سید نعمت الله جزائرى نامبرده است، که بگفته نوهاش سید عبد الله جزائرى در اجازه کبیره خود: چند سال روز و شب در خدمت علامه مجلسى حضور داشته و آن مرد بزرگ براى او همچون پدرى مهربان بود.
۲- علامه محقق میر محمد صالح بن عبد الواسع داماد مجلسى مؤلف کتاب شرح استبصار و شرح من لا یحضره الفقیه متوفى بسال ۱۱۱۶٫
۳- دخترزادهاش میر محمد حسین خاتون آبادى فرزند دانشمند میر محمد صالح سابق الذکر مؤلف کتاب «حدایق المقربین» که سابقا گفتار او را در باره جدش علامه مجلسى نقل کردیم.
۴- عالم متبحر خبیر حاج محمد اردبیلى مؤلف کتاب مشهور «جامع الروات».
۵- دانشمند عظیم الشأن و عالم متتبع بصیر میرزا عبد الله اصفهانى معروف به افندى مؤلف کتاب «ریاض العلماء».
۶- علامه مدقق و محدث عالیقدر مولى ابو الحسن شریف بن محمد طاهر عاملى اصفهانى نجفى این مرد بزرگ خواهرزاده میر محمد صالح سابق الذکر و جد مادر شیخ اعظم شیخ محمد حسن نجفى صاحب «جواهر الکلام» است.
۷- سید جلیل میرزا علاء الدین گلستانه شارح نهج البلاغه.
۸- عالم ربانى حاج محمد طاهر بن حاج مقصود على اصفهانى.
۹- شیخ فاضل فقیه مولى محمد قاسم بن محمد رضا هزار جریبى.
۱۰- محقق عالیمقام و مدقق بزرگوار ملا محمد اکمل پدر استاد کل آقا محمد باقر بهبهانى- چنان که در اجازه علامه بحر العلوم تصریح کرده است.
۱۱- علامه متبحر نامى شیخ سلیمان ماحوزى بحرینى مؤلف کتاب «البلغه»
و «المعراج» در رجال و سایر تألیفات ارزنده.
۱۲- عالم نحریر ملا رفیع بن فرج گیلانى مقیم مشهد مقدس معروف به «ملا رفیعا».
۱۳- دانشمند جلیل القدر شیخ احمد بن محمد حظى بحرینى مؤلف کتاب «ریاض الدلائل».
۱۴- فقیه پاکسرشت شیخ محمد بن یوسف نعیمى بلاذرى.
۱۵- عالم بزرگوار مولى مسیح الدین محمد شیرازى.
۱۶- دانشمند جلیل ملا محمد ابراهیم سریانى.
۱۷- سید عالیقدر میر محمد اشرف حسینى مؤلف کتاب بزرگ «فضائل السادات» ۱۸- فاضل نیکو خصال ملا عبد الله یزدى (با ملا عبد الله یزدى صاحب حاشیه اشتباه نشود).
۱۹- دانشمند متبحر شیخ محمد فاضل که از شاگردان پدرش نیز بوده است ۲۰- حاج ابو تراب که درست از وى اطلاع نداریم.
۲۱- فاضل نبیل حاج محمد نصیر گلپایگانى.
۲۲- محدث بلند قدر شیخ حر عاملى سابق الذکر صاحب وسائل الشیعه ۲۳- دانشمند بزرگوار سید علیخان شیرازى سابق الذکر، دو نفر اخیر از نظرى استاد و از لحاظى شاگرد مجلسى بودهاند.
۲۴- فاضل پرهیزکار حاج محمود بن حاج غیاث الدین محمد اصفهانى.
۲۵- سید عالیقدر میر محمد معصوم قزوینى پدر سید بزرگوار آقا سید حسین قزوینى معاصر وحید بهبهانى و استاد اجازه علامه بحر العلوم.
۲۶- علامه محقق مولى محمد بن عبد الفتاح تنکابنى معروف به «سراب» مؤلف کتاب «سفینه النجاه» در کلام و تألیفات بسیارى دیگر.
۲۷- دانشمند فاضل میر محمد صادق مازندرانى.
۲۸- عالم پارسا شیخ حسن بن ندى بحرینى.
۲۹- ملا عبد الله مدرس، که مدرس یکى از مدارس مشهد مقدس بود.
۳۰- دانشمند بزرگ سید على بن محمد اصفهانى معروف به «امامى» مؤلف کتاب «التراجیح» در فقه که بگفته مؤلف ریاض العلماء تمام اقوال فقها را در آن آورده است، ترجمه شفا و اشارات شیخ الرئیس ابن سینا بفارسى، کتاب هشت بهشت که ترجمه هشت کتاب معروف علماى ماست. مانند: خصال، کمال الدین، عیون اخبار الرضا، امالى شیخ صدوق و غیره.
۳۱- عالم متبحر ملا محمد حسین طوسى استاد شهید سعید: سید نصر الله حائرى ۳۲- فاضل متتبع خبیر شیخ عبد الله بن نور الدین.
۳۳- سید عظیم الشأن میر محمد مهدى بن سید ابراهیم قزوینى سابق الذکر.
۳۴- محقق بصیر میر محمد صالح حسینى قزوینى.
۳۵- حکیم متکلم مولى على اصغر مشهدى.
۳۶- محدث بزرگ و فقیه نامى آقا محمد صادق تنکابنى اصفهانى.
۳۷- عالم بزرگوار محمد بن مرتضى مشهور به نور الدین و مؤلف تفسیر «الوجیز» برادرزاده ملا محسن کاشانى. قبلا هم گفتیم که وى بحار الانوار را مختصر کرده و «درر البحار» نامیده است.
۳۸- دانشمند فاضل محمد قاسم بن محمد صادق استرآبادى.
۳۹- عالم خبیر ملا محمد رضا بن محمد صادق بن مقصود على مجلسى پسر عم علامه مجلسى.
۴۰- دانشمند مفسر بزرگوار میرزا محمد مشهدى صاحب تفسیر «کنز الدقائق» در چهار جلد که بهترین تفسیرهاست.
۴۱- فاضل دانشمند ملا محمد داود.
۴۲- سید فاضل میر عبد المطلب که اصول کافى را نزد علامه مجلسى خوانده است.
۴۳- عالم ربانى مولى ابراهیم گیلانى.
۴۴- فاضل کامل مولى جمشید بن محمد زمان کسکرى.
۴۵- سید ادیب لبیب میر علیخان گلپایگانى.
۴۶- دانشمند فقیه ملا محمود طبسى.
علامه مجلسى و منصب شیخ الاسلامى
یکى از کارهاى معروف علامه مجلسى اینست که وى متصدى شکستن بتهاى هندوها در دولتخانه شاهى بود. این واقعه را معاصر او میر عبد الحسین خاتونآبادى در وقایع ماه جمادى الأولى سال ۱۰۹۸ در تاریخ خود «وقایع السنین» نگاشته است.
همچنین محدث بزرگوار سید نعمت الله جزائرى که از شاگردان مشهور علامه مجلسى است در کتاب «مقامات» مینویسد: باستاد ما خبر دادند که بتى در اصفهان هست که کفار هند آن را پنهانى میپرستند. استاد هم دستور داد آن را خورد کنند.
بت پرستان هند حاضر شدند، مبالغ هنگفتى بشاه ایران بدهند که نگذارد آن بت شکسته شود و اجازه دهد آنها بت مزبور را بهندوستان ببرند، ولى شاه ایران (شاه سلیمان صفوى) نپذیرفت.
وقتى بت شکسته شد، خادمى که ملازم و مراقب آن بت بود، تاب نیاورد ریسمانى بگردن خود آویخت و انتحار کرد .
در همین سال که علامه مجلسى با تألیف کتاب «بحار الانوار» و دیگر کتب نافع و مؤثر خود و نفوذ روز افزونش، شخصیت ممتاز و مقام علمى و عملیش زبانزد خاص و عام بود، تا جایى که ارکان دولت و شخص شاه صفوى نیز تحت تأثیر جامعیت و موقعیت وى قرار گرفتند، از میان آن همه دانشمند مشهورى که در اصفهان و سایر شهرهاى ایران میزیستند، فقط او که در آن موقع شصت و یک سال داشته است، از طرف شاه سلیمان صفوى بمنصب شیخ الاسلامى که بزرگترین مقام دینى بود برگزیده شد و تا پایان عمر نیز در این سمت باقى بود.
میر عبد الحسین خاتون آبادى نامبرده در تاریخ فارسى خود (وقایع السنین) مینویسد: در سنه ۱۰۹۸ که معروف بسال شکستن بتهاست، پادشاه سلیمان جاه پادشاه ایران، ایشان را شیخ الاسلام باستقلال کردند. مد الله تعالى فی عمره و اطال بقاه و تا حال که روز پنجشنبه نوزدهم صفر است از سنه ۱۱۰۴ بحمد الله تعالى عامه و خاصه اهل روزگار از افادات و کتب مصنفه او مستفید میشوند».
و نیز در ضمن وقایع همان سال مینویسد: «روز شنبه چهارم شهر جمادى الاولى سنه ۱۰۹۸ نواب اشرف اقدس همایون شاه سلیمان صفوى بهادر خان از راه تصلبى که داشت از براى ترویج امور شرعیه مقدسه و تنسیق امور شیعیان مولانا محمد باقر مجلسى را تعیین فرمودند به «شیخ الاسلامى» دار السلطنه اصفهان و از راه رعایت علما و استرضاء خواطر ایشان مکرر بر زبان خجسته بیان لفظ التماس جارى ساختند!
علامه مجلسى با احراز منصب شیخ الاسلامى قدرت مهمى بهم زد، و از آن فرصت، حد اکثر استفاده را نمود و تا سر حد امکان، در رونق و رواج علم و حدیث شیعه، و حمایت از اهل علم و مردم بىپناه و امر بمعروف و نهى از منکر و محدودیت بیگانگان اسلام، و مبارزه با ظلم و زور گوئى که پیش از وى کسى قدرت جلوگیرى آن را نداشت کوشید، و بهمین جهت او یگانه ملجأ ستمدیدگان و مایه امید بىپناهان و خانه او مجمع فضلاء هر دیار اعم از عرب و عجم بود، و به بهترین وجه از طالبان علم و فضل دستگیرى و دلجوئى مینمود. بعلاوه او از لحاظ خانوادگى نیز واجد همه شرائط مرجعیت و ریاست دینى و علمى بود، بطورى که ارکان دولت و ملت پیش از آنکه وى شیخ الاسلام شود و بعد از آن، هیچ گاه از مساعدت و معاونت وى در راه ترویج افتخارات دین و مذهب مضایقه نمیکردند.
دانشمند محقق متتبع مرحوم سید عبد الله شوشترى در آخر اجازه کبیره از پدرش نور الدین و او از پدرش محدث مشهور رسید نعمت الله جزائرى که از شاگردان دانشمند علامه مجلسى بوده است نقل میکند که گفته است: چون علامه مجلسى اقدام بتألیف کتاب «بحار الأنوار» نمود و همه جا در جستجوى کتب قدیمه بود و سعى بلیغ براى بدست آوردن آنها مبذول میداشت، بوى خبر دادند کتاب «مدینه العلم» شیخ صدوق در یکى از شهرهاى یمن است.
علامه مجلسى هم موضوع را باطلاع شاه (گویا شاه سلیمان صفوى) رسانید.
شاه نیز یکى از امراى دولت را با هدایاى بسیار بمنظور بدست آوردن کتاب مزبور، به یمن فرستاد بعلاوه پادشاه صفوى قسمتى از املاک مخصوص خود را وقف تألیف بحار الانوار و استنساخ آن، و هزینه طلاب علوم دینیه کرده بود»!
دیگران در باره او چه گفتهاند؟
شناسائى هر کسى، بسته به شخصیت و آثار وجودى اوست که موقعیت ممتازى باو میدهد، و او را در جامعه از دیگران مشخص میگرداند. از این رو یگانه راه براى شناسائى مردان بزرگ گذشته، یا معرفى آنان بدیگران، مراجعه ب آثار آنها است ولى تردید نیست که گاه هست گفتار استادان و شاگردان و معاصران یک دانشمند دینى یا فیلسوف الهى و حکیم طبیعى و امثالهم در باره وى، نماینده شخصیت دینى و علمى و فلسفى اوست، بخصوص اگر معرف را خوب بشناسیم و مقام دین و دانش او را کاملا بدانیم بهتر میتوانیم پى بمقام معرف ببریم.
نظر بزرگان درمورد علامه مجلسی
بهمین جهت مختصرى از آنچه دانشمندان معاصر و شاگردان بزرگ و نزدیکان علامه مجلسى در باره او گفته اند، براى مزید اطلاع خوانندگان در زیر مى آوریم، و توجه آنها را بمنظور آشنائى با این نابغه بزرگ شیعه بمفاد آن معطوف میسازیم.
زیرا مطالعه این قسمت، ما را تا حد زیادى با علامه مجلسى و موقعیت و نفوذ معنوى و علم و دانش و تقوى و همت عالى او آشنا میسازد، و جز از این راه نمیتوانیم آن مطالب را چنان که مىباید بدست بیاوریم.
۱- محدث عالی مقام شیخ حر عاملى مؤلف کتاب با عظمت «وسائل الشیعه» که خود از مفاخر علماى ما و هم عصر علامه مجلسى است و شیخ الاسلام مشهد مقدس بوده در کتاب «أمل الامل» بدین گونه از وى یاد میکند: «مولانا الجلیل: محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، عالم فاضل ماهر، محقق مدقق، علامه فهامه، فقیه متکلم، محدث ثقه، جامع همه خوبیها و فضائل، جلیل القدر عظیم الشأن اطال الله بقاءه داراى تألیفات سودمند بسیارى است، مانند «بحار الأنوار» در اخبار ائمه اطهار که احادیث تمام کتب شیعه را غیر از کتب اربعه (کافى، من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار) و نهج البلاغه که کمتر از آن نقل میکند، با ترتیبى پسندیده در آن جمع نموده و مشکلات آن را شرح کرده است …»
۲- محقق بزرگوار حاج محمد اردبیلى مجاز در سنه ۱۰۹۸ که خود از شاگردان مشهور علامه مجلسى است در کتاب گرانمایه «جامع الرواه» استاد عالیقدرش را بدین گونه توصیف میکند: «محمد باقر بن محمد تقى بن مقصود على ملقب به مجلسى مد ظله العالى، استاد ما، شیخ الاسلام و المسلمین، امام علامه، محقق مدقق، جلیل- القدر، عظیم الشأن و الا جایگاه، وحید عصر و یگانه زمان خود بوده. ثقه بزرگوار علمش بسیار، تصانیفش نیکوست. شخصیت وى از نظر علو قدر و بزرگى شأن، و مقام عالى و تبحرش در علوم عقلى و نقلى، و دقت نظر و رأى صائب و وثاقت و امانت در نقل مطالب و عدالت، مشهورتر از آنست که گفته شود و ما فوق آنست که در عبارت بگنجد.
۳- محدث محقق و فقیه عالیمقام مرحوم شیخ یوسف بحرانى متوفى بسال ۱۱۸۶ در کتاب «لؤلؤه البحرین» مینویسد: در خصوص ترویج دین و احیاى شریعت حضرت سید المرسلین صلى الله علیه و آله و تصنیف و تألیف و امر و نهى مردم و ریشه کن ساختن متجاوزین و مخالفین و هوا پرستان و بدعتگذاران، بخصوص فرقه صوفیه، هیچ کس نه قبل و نه بعد از وى بپایه او نرسیده است. او امام جمعه و جماعت بود، و هم او بوده که احادیث اهل بیت را در شهرهاى ایران منتشر ساخت.
تا آنجا که مینویسد: مملکت شاه سلطان حسین (صفوى) بواسطه کثرت ضعف و قلت تدبیر شاه بوجود شریف او محروس بود، و چون او برحمت ایزدى پیوست، اطراف مملکت درهم شکست، و ظلم و تعدى همه جا را فرا گرفت، بطورى که در همان سال که او وفات یافت (۱۱۱۰) شهر «قندهار» از دست شاه سلطان حسین بیرون رفت، و پیوسته خرابى بر کشور مستولى گردید تا آنکه تمام مملکت را از دست داد!
۴- مرحوم آقا احمد کرمانشاهى که از علماى نامى و ذو فنون بوده و با چهار واسطه خواهرزاده علامه مجلسى است در کتاب نفیس «مرآت الاحوال» مینویسد:
اگر بخواهم ذرهاى از آفتاب مکرمت و فضیلت و جامعیت و حالات و کرامات و مجاهدات و ضبط اوقات و طور معاش و مکارم اخلاق آن زبده آفاق را شرح دهم، کتابى مبسوط شود، و بسیارى از مطولات باید که بمختصرى از احوالاتش اشاره شود.
از بعضى ثقات شنیدم که ملا محمد تقى (پدر وى) نقل کرده که شبى از شبها بعد از نماز و تهجد و گریه و زارى بدرگاه قادر على الاطلاق خود را بحالتى دیدم که دانستم هر چه از درگاه احدیت مسألت کنم، باجابت مقرون، و عنایت خواهد شد، و فکر میکردم که از خدا چه بخواهم؟
آیا از امر دنیوى یا از امر اخروى؟ که ناگاه صداى گریه محمد باقر از گهواره بلند شد. من گفتم الهى بحق محمد و آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین این طفل را مروج دین و ناشر احکام سید المرسلین گردان و او را بتوفیقات بینهایت خود موفق بدار! سپس آقا احمد مینویسد: شکى نیست که این خوارق عادات که از آن بزرگوار بظهور رسیده، نیست مگر از دعاى چنین بزرگوارى. چه آنکه وى از قبل سلاطین (صفویه) در بلدى مثل اصفهان شیخ الاسلام بود و جمیع مرافعات و دعاوى مردم را بنفس نفیس خود رسیدگى میکرد، و فوت نمیشد از او نماز بر اموات و جماعات و ضیافات و عبادات!! و آن جناب را شوق شدیدى بتدریس بود، و از مجلسش جماعت بسیارى برخاستند و در ریاض است که عدد ایشان بهزار نفر میرسید.
مکرر بیت الله و ائمه عراق علیهم السلام را زیارت کرد، و متوجه امور معاش خود میشد و حوائج دنیاى او در نهایت انضباط بود، و با این حال تألیفات او رسید به آنچه رسید. در ترویج دین بمرتبهاى رسید که عبد العزیز دهلوى که از جمله معاصرین و از اهل سنت و جماعت است در «تحفه اثنى عشریه» که در این اوقات در ابطال مذهب شیعه نوشته گفته است: اگر دین شیعه را دین مجلسى بنامند رواست، زیرا که این مذهب را او رونق داد و سابق بر این (بر اثر سلطه حکومت اهل تسنن) آنقدر عظمتى نداشت.
۵- مطابق نقل عالم بزرگوار مرحوم سید محمد باقر خوانسارى مؤلف کتاب مشهور «روضات الجنات» از کتاب «حدائق المقربین» تألیف میر محمد حسین خاتونآبادى دخترزاده علامه مجلسى که شرح حال سى نفر از بزرگترین علماى شیعه را که داراى تألیف و تصنیف بودهاند گرد آورده، و از شیخ کلینى مؤلف کتاب کافى شروع و به علامه مجلسى ختم نموده، در شرح حال استاد و جدش مجلسى، شرح مفصلى نوشته است که چون داراى مطالب مفیدى است، ترجمه آن را در اینجا مى آوریم:
… «وى از همه اعاظم فقهاء و افاخم محدثین و علماى ما برتر و بزرگتر، و در فنون فقه و تفسیر و حدیث و رجال و اصول عقائد و اصول فقه، سر آمد تمام فضلاى روزگار و بر کلیه علماى مشهور ما تقدم داشت.
حقوقى که علامه مجلسى بر جامعه شیعه دارد
هیچ یک از دانشمندان گذشته و متأخرین آنها، در جلالت قدر و عظمت شأن و جامعیت بپاى او نرسیدند. وى از جهاتى چند بر مذهب شیعه حق دارد که از همه روشنتر شش حق است که ذیلا بدان اشاره مى شود:
اول- اینکه علامه مجلسى شرح کتب اربعه شیعه را که در تمام اعصار، مدار استفاده دانشمندان ما بوده است، تکمیل کرد و مشکلات آن را حل نمود، و مطالب پیچیده آنها را که بر فضلاى اقطار پوشیده بود، روشن ساخت. او کافى و تهذیب را شرح کرد. در شرح من لا یحضره الفقیه اکتفا بشرح پدرش (مجلسى اول) نمود و مرا مأمور ساخت که استبصار را شرح کنم، و از برکت اشاره آن بزرگوار من هم آن را شرح کردم. هنگام وفاتش وصیت کرد که بقیه شرح او را بر کتاب کافى نیز تمام کنم، و اینک بر حسب امر شریف او مشغول بشرح آن هستم.
دوم- اینکه وى سایر اخبار ما را که از ائمه اطهار روایت شده و اخبار کتب اربعه، در مقابل آن مانند قطره در برابر دریاست، در مجلدات بحار الانوار گرد آورد. بحار الأنوار کتابى است که تألیف یکجلد آن براى علما طاقت فرسا است و از لحاظ جمع آورى و ضبط و فوائدى که دارد، و احاطه بادله و اقوال علماء در هر باب، در جامعه شیعه مانند آن نوشته نشده است. این کتاب بیست و پنج جلد است.
هفده جلد آن پاکنویس شده و هشت جلد دیگر همچنان مسوده مانده، و لذا این هشت جلد «بیان» و «توضیح» مؤلف را ندارد. آن بزرگوار بمن وصیت فرمود که موارد لازم آن را با بیان و توضیح خود شرح دهم، من هم بخواست خداوند بعد از تکمیل شرح کافى بآن خواهم پرداخت.
سوم- اینکه مؤلفات فارسى بسیار سودمند او داراى نفع دنیوى و اخروى است، و باعث هدایت غالب عوام اهل عالم شده، بطورى که کمتر خانه اى از شهرهاى شیعه نشین است که یکى از تألیفات وى بآنجا نرسیده باشد!
چهارم- اینکه آن مرد بزرگ امام جمعه و جماعت بود و اهمیت بسزائى بمجامع عبادت میداد، اکنون پنج سال از رحلت او میگذرد و تقریبا مجمعى براى عبادت و نماز جمعه و جماعت مانند زمان او منعقد نگردیده. غالب آن مراسم که در لیالى شریفه و شبهاى احیاء معمول بود و هزاران نفر از مؤمنین در مواضع و اوقات عبادت اجتماع مینمودند، و از مواعظ بلیغه و نصایح شافیه آن جناب استفاده میکردند متروک شده است!.
پنجم- اینکه فتاوى و جوابهاى مسائل دینى که از آن وجود نافع صادر میگشت طورى بود که تمام مسلمانان در نهایت سهولت از آن بهرهمند میشدند، ولى امروز مردم حیران و سرگردانند و نمیدانند چه کنند! گاهى مراجعه به زید میکنند، و زمانى پیش عمرو میروند، و جوابهاى درهم و برهمى که ناشى از جهالت و تجاهل جواب- دهندگان و از قانون منطق و کتابت تهى است میشنوند! ششم- اینکه وى در بر آوردن نیازمندیهاى مؤمنین و دفاع از حقوق آنان چنان بود که نمیگذاشت ستمگران بآنها ظلم کنند، و شر آنها را از سر ایشان بر طرف میساخت، و خواسته هاى بیچارگان را بگوش اولیاى امور میرسانید، تا بکار آن درماندگان بى دست و پا آن طور که میباید رسیدگى کنند.
و بالجمله حقوقى که آن منبع کمالات و معدن خیرات بر این دین حنیف بلکه بر همه مردم دارد بسیار است. من احادیث بسیارى را نزد حضرتش خواندم و او با خط شریف خود در سال ۱۰۸۵ اجازه روایت مؤلفات خودش و سایر کتبى که خود براى روایت آنها اجازه گرفته بود، براى من نوشت، و در آن تصریح باجتهاد من کرد.
من در آن موقع در حدود هفده سال داشتم! حقى که آن بزرگوار بر من دارد، نمیتوان احصاء کرد. او حق پدرى و تربیت و هدایت مرا براى تحصیل کمالات و نیل بسعادات در گردن من دارد.
من در اوائل سن شوق زیادى به تحصیل حکمت و معقول داشتم، ولى به تحصیل و تکمیل آن نپرداخته بودم، تا اینکه در سفر حج با وى همراه گشتم و براهنمائى او شروع به تتبع کتب فقه و حدیث و علوم دینى نمودم، و چهل سال عمر خود را در خدمتش بسر آوردم! در حالى که از فیض وجودش و مشاهده کرامات و استجابت دعاهایش بى نهایت بهرهمند میگشتم.
تألیفات پر ارزش علامه مجلسى
شهرت علامه مجلسى گذشته از مقام علمى و جامعیت و مرجعیتى که در دولت صفویه داشته است، اصولا مرهون تألیفات بسیار اوست که همه مفید و قابل استفاده عموم و در نهایت سلاست نوشته است. مخصوصا کتابهاى فارسى آن مرد بزرگ همه سودمند و از زمان تألیف و در عصر حیات مؤلف تاکنون مورد استفاده تمام شیعیان فارسىدان بوده و میباشد.
کتابهاى حیات القلوب، حلیه المتقین، حق الیقین، عین الحیوه، جلاء العیون توحید مفضل، زاد المعاد آن علامه جلیل القدر از کتبى است که هنوز هم در اغلب خانههاى مردم ایران و افغانستان و پاکستان و هندوستان و عراق و غیره موجود و مرد و زن شیعه با رغبت تمام و میل فراوان آنها را میخوانند، و از آثار فکرى و راهنمائى هاى آن رهبر عالیقدر استفاده مینمایند.
اغلب آنها بارها بچاپ رسیده و بزبانهاى عربى و فارسى وارد و ترجمه شده، چنان که در خلال عبارت گذشته مذکور گشت، و در آینده هم ذکر مىشود، علامه مجلسى و پدرش مجلسى اول نخستین دانشمندانى هستند که احادیث شیعه را بفارسى قابل استفاده و سلیس و ساده ترجمه کردند. چه پیش از آنها هر چند کتبى از طرف علماى دینى بفارسى ترجمه میشد، ولى قلم آنها روانى قلم این دو بزرگوار را نداشت و اغلب هم موضوعات غیر اخبار و روایات بود. مانند «النقض» عبد الجلیل قزوینى، تفسیر ابو الفتوح رازى، گوهر مراد «و سرمایه ایمان» ملا عبد الرزاق لاهیجى، و جامع عباسى شیخ بهائى.
محدث نورى در فیض القدسى مینویسد: یکى از اساتید بزرگ ما بیک واسطه از علامه بحر العلوم نقل میکرد که وى آرزو داشت تمام تصنیفات او را در نامه عمل مجلسى بنویسند، و در عوض یکى از کتب فارسى مجلسى که ترجمه متون اخبار، و مانند قرآن مجید، در تمام اقطار شایع است در نامه عمل او نوشته شود! سپس محدث عالیقدر مزبور میگوید: چرا علامه بحر العلوم این آرزو را نداشته باشد، با اینکه روزى و ساعتى از اوقات شبانه روزى مخصوصا در ایام متبرکه و اماکن مشرفه نمیگذرد مگر اینکه هزاران نفر از عباد و صلحا و زهاد چنگ بریسمان تألیفات وى زده و متوسل به تصنیفات او میگردند یکى از روى کتاب او دعا میخواند، و دیگرى با نوشته هاى وى مناجات میکند، سومى زیارت مینماید، و چهارمى ناله و گریه سر میدهد …»
همچنین آقا احمد کرمانشاهى نواده استاد کل وحید بهبهانى که گفتیم مردى فقیه و ذو فنون و در سال ۱۲۱۹ از راه بندر عباس بمسقط و از آنجا بهندوستان سفر کرده و مدت پنج سال شهرهاى بمبئى، لکهنو، حیدرآباد دکن، عظیم آباد، مرشدآباد بنگاله و غیره را سیاحت نموده است، در تاریخ مرآت الاحوال جهان نما که سفرنامه اوست و چنان که گفتیم از کتب نفیس خطى است، در ضمن شرح حال دائى خود علامه مجلسى مینویسد:
«مصنفات آن عالى درجات بحدى مقبول طباع شده و بدرجه اشتهار رسیده که از بلاد کفر و اسلام جایى نخواهد بود که از آنها خالى باشد. از جمعى ثقات شنیدم که در ازمنه سابقه یک کشتى طوفانى شد و مردمان کشتى بعد از رنج و محنت بسیار در جزیره- اى فرود آمدند که اصلا از اسلام اثرى نبود، و در خانه شخصى مهمان شدند. هنگام صحبت معلوم شد که آن شخص مسلمان است.
باو گفتند با وجود آنکه این قریه دار الکفر است و از اسلام در آن نشانى نیست و تو نیز بشهر مسلمانان نرفته اى باعث بر اسلام تو چیست؟! آن شخص به- درون- خانه رفته کتاب «حق الیقین» مرحوم مجلسى را آورد و گفت: من و قبیله من بشرافت و ارشاد این کتاب بدرجه اسلام رسیدهایم»!!
گرچه تألیفات علامه مجلسى نوعا در اخبار ائمه طاهرین است، ولى از موضوعاتى که وى بمناسبت اخبار وارده در تألیفات و تصنیفات خود مورد بحث قرار داده، پیداست که شخصا در تمام علوم وارد بوده و از هر علمى بهرهاى وافر داشته است. اگر روزى دانشمند با کمالى همت کند و کلیه «بیان» ها و توضیحها و نکات جالب و مطالب پر- مغز و گاهى منحصر بفرد او را از میان تألیفات وى بیرون بکشد، و بعد از تهذیب و تنقیح در کتابى، بلکه کتابهائى، مرتب و منظم کند، آن وقت است که میتوانیم کاملا پى بمقام شامخ علم و فضل و تتبع و احاطه آن رادمرد با کفایت شیعه ببریم، در آن وقت است که او را فقیهى اصولى، و محدثى اخبارى، و حکیمى الهى، و فیلسوفى منطقى، و مهندسى ریاضى، و واعظى مطلع، و متکلمى زبر دست، داراى علوم غریبه، و فنون نادره، با ذوقى سرشار، و قریحهاى سیال، و قلمى سریع مىبینیم، و چنانچه بخواهیم از روى انصاف و کمال بىطرفى این معانى را در کسى مجسم کنیم، حقا کسى جز علامه مجلسى را نخواهیم دید! اینک فهرست کامل تألیفات و تصنیفات فارسى و عربى او را مطابق نقل فیض القدسى علامه نورى و مقدمه آقاى ربانى شیرازى در اول بحار طبع جدید، بنقل از «الذریعه» علامه جلیل القدر آقاى شیخ آقا بزرگ تهرانى در زیر از لحاظ خوانندگان محترم میگذرانیم و هر کدام چاپ شده در پاورقى توضیح میدهیم.
خوشبختانه اغلب آثار قلمى مجلسى از دست فنا محفوظ مانده و آنها که چاپ نشده نیز نسخ خطى آن یافت مى شود.
تألیفات فارسى علامه مجلسى
۱- حیات القلوب سه جلد
۲- حلیه المتقین
۳- عین الحیات
۴- مشکلات الأنوار مختصر عین الحیات
۵- زاد المعاد
۶- تحفه الزائر
۷- حق الیقین که آخرین تصنیف او بوده است
۸- جلاء العیون
۹- ربیع الاسابیع
۱۰- مقباس المصابیح
۱۱- رساله اختیارات
۱۲- رساله دیات
۱۳- رساله در اوقات
۱۴- رساله در رجعت
۱۵- رساله در شکوک
۱۶- رساله در خصوص مال ناصبى
۱۷- رساله در آداب ماههاى رومى
۱۸- رساله در نماز شب
۱۹- رساله در فرق بین صفات ذاتى و فعلى خداوند
۲۰- رساله بهشت و دوزخ
۲۱- رساله در مناسک حج
۲۲- رساله در مناسک حج
۲۳- رساله در کفارات
۲۴- رساله در زکاه
۲۵- رساله در آداب نماز
۲۶- ترجمه توحید مفضل
۲۷- رساله در بداء
۲۸- رساله در نکاح
۲۹- شرح دعاى جوشن کبیر
۳۰- رساله مختصرى در تعقیب نماز
۳۱- ترجمه فرمان امیر المؤمنین علیه السلام بمالک اشتر
۳۲- رساله السابقون السابقون
۳۳- مفاتیح الغیب در استخاره
۳۴- ترجمه «فرحه الغرى» سید عبد الکریم بن طاوس.
۳۵- ترجمه حدیث رجاء بن ابى ضحاک که در راه خراسان نوشته.
۳۶- رساله در جبر و تفویض ۳۷- رساله صواعق یهود، در جزیه و احکام دیه
۳۸- رساله در سهام.
۳۹- مناجات نامه
۴۰- رساله در زیارت اهل قبور
۴۱- ترجمه توحید امام رضا علیه السلام
۴۲- ترجمه دعاى مباهله
۴۳- ترجمه حدیث عبد الله بن جندب
۴۴- ترجمه زیارت جامعه
۴۵- ترجمه دعاى کمیل
۴۶- ترجمه جوشن صغیر
۴۷- ترجمه دعاى سمات
۴۸- ترجمه قصیده دعبل خزاعى
۴۹- مشکاه الانوار در آداب قرائت قرآن و دعا و شروط آن
۵۰- انشائاتى که بعد از مراجعت از نجف بواسطه شوقى که بآن سرزمین مقدس داشت نوشته است.
۵۱- ترجمه حدیث: «سته اشیاء لیس للعباد فیها صنع: المعرفه و الجهل و الرضا و الغضب و النوم و الیقظه»
۵۲- ترجمه نماز
۵۳- جوابهاى مسائل متفرقه
۵۴- کتاب اختیارات کتاب بزرگى است و غیر از آنست که ذکر شد
۵۵- تذکره الائمه
۵۶- کتاب صراط النجاه، شرح گناهان کبیره و صغیره
۵۷- کتاب تعبیر خواب
۵۸- رساله جنت و نار (بهشت و دوزخ) غیر از آنچه ذکر شد.
پنج کتاب اخیر را نسبت بوى میدهند و درست روشن نیست که تألیف او باشد .
تألیفات عربى علامه مجلسى
نخست کتاب بزرگ و دائره المعارف «بحار الأنوار» در بیست و پنج جلد بشرح زیر است:
۵۹- جلد اول- مشتمل بر کتاب عقل و جهل، فضیلت علم و علما و طبقات آنها، حجیت اخبار و قواعدى که از آنها استخراج مىشود، نکوهش قیاس، با مقدمه مفصل در باره مصادر کتاب، و توثیق مصادر و مطالب سودمندى. این جلد شامل چهل باب است.
۶۰- جلد دوم- کتاب توحید (یگانگى خداوند) و صفات خداوند، و اسماء حسناى ذات الهى، توحید مفضل، رساله اهلیلجه ۳۱ باب.
۶۱- جلد سوم- کتاب عدل، مشیت، اراده، قضا، قدر، هدایت، ضلالت امتحان، طینت، میثاق، توبه، علل احکام، مقدمات مرگ و مؤخرات آن ۵۹ باب.
۶۲- جلد چهارم- کتاب احتجاجات و مناظرات ۸۳ باب و تمام کتاب على بن جعفر علیه السلام.
۶۳- جلد پنجم- احوال پیغمبران و سرگذشت آنها ۸۲ باب.
۶۴- جلد ششم- احوال پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله و جمعى از پدران آن حضرت، شرح حقیقت معجزه، و چگونگى اعجاز قرآن، شرح حال ابو ذر، سلمان، عمار مقداد و برخى دیگر از بزرگان اصحاب آن سرور، ۸۲ باب.
۶۵- جلد هفتم- در مشترکات احوال ائمه علیهم السلام و شرائط امامت و چگونگى ولادت آنها، و شئون غریبه و علوم و برترى آنها نسبت به پیغمبران سابق، و ثواب دوستى آنان و فضیلت ذریه آن ذوات مقدسه، و پارهاى از مناظرات علماء، ۱۵۰ باب.
۶۶- جلد هشتم- فتنههائى که بعد از پیغمبر صلى الله علیه و آله روى داد، سیرت خلفا و آنچه در روزگار آنها اتفاق افتاد، جنگ جمل، جنگ صفین، جنگ نهروان، غارتگرى معاویه در اطراف عراق، احوال بعضى از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام، شرح قسمتى از اشعار منسوب بآن حضرت، و شرح بعضى از نامههاى آن وجود اقدس ۶۲ باب.
۶۷- جلد نهم- احوال امیر المؤمنین على علیه السلام، از ولادت تا شهادت، سرگذشت ابو طالب پدر آن حضرت و ایمان او، گروهى از اصحاب امیر المؤمنین، و روایات وارده در امامت امامان دوازدهگانه ۱۲۸ باب.
۶۸- جلد دهم- احوال حضرت فاطمه زهرا علیها السلام و امام حسن مجتبى و امام حسین علیهما السلام، خروج مختار و خونخواهى از قتله کربلا، ۵۰ باب.
۶۹- جلد یازدهم- احوال ائمه چهارگانه بعد امام حسن یعنى: امام زین- العابدین، امام محمد باقر، و امام جعفر صادق و امام موسى کاظم علیهم السلام و جماعتى از اصحاب و فرزندان آنها، ۴۶ باب.
۷۰- جلد دوازدهم- شرح حال چهار امام قبل از حجت منتظر علیه السلام یعنى حضرت امام رضا، امام محمد تقى، امام على النقى، امام حسن عسکرى علیهم السلام و شرح حال بعضى از اصحاب آنان، ۳۹ باب.
۷۱- جلد سیزدهم- احوال حجت منتظر عجل الله تعالى فرجه، ۳۶ باب .
۷۲- جلد چهاردهم- آسمان و جهان (سماء و عالم) پیدایش آنها، اجزاء آنها مانند: فلکیات، فرشتگان، جن، انسان، حیوان، عناصر، صید و طریق کشتار حیوانات، خوردنىها و آشامیدنىها، و تمام کتاب طب النبی، و کتاب طب الرضا: ۲۱۰ باب.
۷۳- جلد پانزدهم- ایمان و کفر- در سه بخش، اول: ایمان و شرائط آن و صفات مؤمنین و فضل آنها و فضل شیعه و اوصاف آنان. دوم اخلاق حسنه و آنچه موجب نجات آدمى از مهالک دنیاست. سوم کفر و شعب آن، و اخلاق رذیله، ۱۰۸ باب.
۷۴- جلد شانزدهم- در آداب و سنن، زینتها، تجملات، نظافت، سرمهکشیدن، استعمال عطریات، شبزندهدارى، خواب، سفر، منهیات، گناهان کبیره، ۱۳۱ باب.
۷۵- جلد هفدهم- مواعظ و حکم، ۷۳ باب.
۷۶- جلد هیجدهم- در دو بخش: بخش اول طهارت، مشتمل بر شش باب بخش دوم صلاه (نماز) در صد و شصت و یک باب بعلاوه رساله «ازاحه العله» شاذان بن جبرئیل قمى.
۷۷- جلد نوزدهم- نیز در دو بخش: بخش نخست فضائل قرآن و آداب آن و ثواب تلاوت و اعجاز آن. همچنین تمام تفسیر نعمانى. ۱۳۰ باب. بخش دوم در باره ذکر و انواع آن و آداب دعا و شروط آن، تعویذات، حرزها، دعا براى دردها، صحیفه ادریس و غیره، ۱۳۱ باب.
۷۸- جلد بیستم-: زکاه، صدقه، خمس، نماز، اعتکاف، اعمال سال، ۱۲۲ باب.
۷۹- جلد بیست و یکم: حج، عمره، احوال شهر مدینه و غیره، ۸۴ باب.
۸۰- جلد بیست و دوم: زیارتهائى که از ائمه معصومین نقل شده است، ۶۴ باب.
۸۱- جلد بیست و سوم: عقود و ایقاعات ۱۳۰ باب.
۸۲- جلد بیست و چهارم: احکام شرعى تا کتاب دیات، ۴۸ باب.
۸۳- جلد بیست و پنجم: اجازات و تمام فهرست شیخ منتخب الدین رازى، منتخب کتاب «سلافه العصر» سید علیخان شیرازى، اوائل کتاب اجازات سید بن طاوس، اجازه کبیره علامه حلى براى «بنى زهره» و اجازه شهید اول و دوم و غیر آن.
۸۴- کتاب «مرآت العقول فی شرح اخبار آل الرسول» در دوازده جلد شرح کتاب «کافى» ثقه الاسلام کلینى که در یک جلد بسیار بزرگ در ایران بطبع رسیده است.
۸۵- ملاذ الاخیار، شرح تهذیب الاخبار شیخ طوسى، از اول تا کتاب صوم (روزه) و از کتاب طلاق تا آخر آن.
۸۶- شرح اربعین.
۸۷- الفوائد الطریفه در شرح صحیفه سجادیه تا آخر دعاى چهارم.
۸۸- الوجیزه در رجال.
۸۹- رساله اعتقادات.
۹۰- رساله در شکوک.
۹۱- رساله در اذان که صاحب حدائق در لؤلؤه البحرین از آن نام برده است.
۹۲- رساله در بعضى از دعاهائى که از صحیفه کامله سجادیه افتاده است.
۹۳- حواشى متفرقه بر کتب اربعه: کافى، تهذیب، من لا یحضره الفقیه و استبصار.
۹۴- المسائل الهندیه- مسائلى است که برادرش ملا عبد الله از هند از وى پرسیده بود.
۹۵- رساله در اوزان که نخستین تألیف اوست.
این بود فهرست تألیفات و تصنیفات علامه مجلسى که بدست آمده است، چنان که گفتیم بحمد الله غالب این کتابها موجود، و نوعا نیز بچاپ رسیده است. ولى باید دانست که تألیفات آن مرحوم بعضى کتب بسیار بزرگى است مثلا جلد ششم و چهاردهم و هیجدهم بحار، و مرآت العقول شرح کافى هر یک چندین جلد است.دوره بحار الانوار در چند سال اخیر از طرف «دار الکتب الاسلامیه» طبع حروفى مى شود.و قریب ۴۰ جلد آن منتشر شده است، امید است این خدمت بزرگ بزودى انجام پذیرد.
کلیه مجلدات بحار الأنوار که به ترتیب چاپ جدید است جمعا در صد جلد انتشار خواهد یافت. اگر سایر تألیفات آن مرحوم را نیز بسبک جدید، چاپ کنند، کلیه تألیفات عربى و فارسى علامه مجلسى را میتوان بالغ بر دویست جلد بقطع وزیرى در چهار صد صفحه تخمین زد! و اگر این تألیفات را با گرفتارىها، درس و بحثها، و صدور فتوى، اجراى حدود، و کارهاى بسیار، و مسئولیتهاى مهم مرجعیت و مسافرتهاى مکرر آن رادمرد عالم علم و دین مقایسه کنیم اعتراف خواهیم کرد که جز توفیق الهى، عامل دیگرى نمیتواند منشأ این همه کارهاى طاقت فرسا باشد.
[تألیف بحار الانوار]
چگونگى تألیف بحار الانوار
بطورى که از نظر خوانندگان گذشت مشهورترین تألیفات علامه مجلسى دوره کتابهاى «بحار الأنوار» است. در باره چگونگى تألیف این کتاب بزرگ میان مردم مختلف گفتگوى بسیار است. عدهاى معتقدند که علامه مجلسى شاگردان بسیارى داشته و آنها بودند که اخبار بحار را جمع آورى نموده و مرتب میکردند و نشان استاد خود میدادند و او نیز در ذیل بعضى از روایات بیان یا توضیح مینوشت، و عناوین بعضى از بابها را نیز شخصا مینگاشته است. عده دیگر هم اظهار عقیده میکنند که او شخصا اخبارى را از مظان خود بیرون آورده، و در یک جا جمع کرده و این نشانه علمیت نیست! علامه محدث مرحوم حاج میرزا حسین نورى که او را «مجلسى دوم» خوانده اند
، در کتاب فیض القدسى میگوید: این سخن کسى است که اهل تألیف و تصنیف نیست زیرا بیرون آوردن اخبار از کتابها و جمع کردن در یک جا نمیتواند شخصى را فقیه کند، در صورتى که ما علامه مجلسى را با دانش و فقه و علم بسیار مى بینیم، تا جایى که بزرگانى چون استاد کل وحید بهبهانى و علامه بحر العلوم و استاد اعظم حاج شیخ مرتضى انصارى در آثار خود از وى به «علامه» تعبیر میکنند.
این نظریه علامه نورى بود، ما نیز با قلت اطلاع و بضاعت مزجاه در این باره مطالعات زیادى نمودیم و مخصوصا نسخه هاى خطى بحار الانوار را مشاهده کرده، خصوصیات آن را ملاحظه نمودیم و اینک خلاصه مطالعات خود را در زیر مى آوریم:
اولا در هیچ یک از کتب «تراجم» علما و هیچ کتاب دیگرى ندیده ایم که نوشته باشند علامه مجلسى این کتاب را با کمک شاگردان خود نوشته، و این حرف شایعه اى بیش نیست، و شاید اشخاص مغرض باعث انتشار آن در بین عوام مردم شده باشند و بعد هم سرایت به بعضى از خواص کرده، و آنها نیز بدون تعمق و تتبع و رنج مطالعه، این سخنان واهى را بر زبان رانده و میرانند.
ثانیا بسیار دور مینماید که هیئتى از فضلا و شاگردان مجلسى مأمور این کار پر زحمت شده باشند، و با این وصف علامه مجلسى با آن مقام شامخ علمى و دینى در مقدمه بحار و یا در خاتمه کار اشاره بآن اشخاص مؤثر نکرده باشد! علامه مجلسى در جلد بیست و پنجم صریحا مینویسد: یکى از شاگردانم اخیرا کتابهائى را پیدا کرده و بمن اطلاع داده است. که بظن قوى مقصود نابغه نامى میرزا عبد الله اصفهانى مؤلف «ریاض العلماء» بوده است. کسى که از این یک کار کوچک شاگردش تمجید میکند، و از نوشتن آن ابا ندارد، چطور ممکن است از زحمات کلى آنها در تألیف بحار نام نبرد؟
ثالثا- میرزا عبد الله اصفهانى نامبرده که شرح حال استادش را در «ریاض- العلماء» نوشته و همچنین میرزا محمد اردبیلى شاگرد دانشمند دیگرش در کتاب «جامع الرواه»، و سید نعمت الله جزائرى در تألیفات خود، و شیخ حر عاملى همعصر او در «امل الامل» از وى و کتاب بحار الانوارش نام میبرد، هیچ کدام از هیئتى که مأمور تألیف بحار بوده اند نامى نمیبرند! جاى تردید نیست که اگر مطلب چنین بود، بهیچ وجه از نظر دانشمندان معاصر وى و شاگردان انبوهش پوشیده نمیماند، و بالاخره در بین معاصرین و استادان و شاگردانش بخصوص بعضى از علماى طرفدار فلسفه و تصوف و فرقه هاى صوفیه که دشمن وى بودهاند، سر و صدائى براه میانداخت ولى مى بینیم دوست و دشمن و معاصرین و شاگردانش همه او را مؤلف کتاب بحار الانوار دانسته اند.
خود او هم در اول و آخر تمام مجلدات بحار این کتاب را تألیف خود دانسته است و با هیچ منطقى نمیتوان اثبات کرد که او فقط نظارتى داشته، و بعد نتیجه زحمات دیگران را بنام خود تمام کرده، بدون اینکه اشاره باین مطلب نماید و شاگردان او هم بعدها اسمى از این موضوع نبرند، و او را به بهترین وجه با معنویت تمام و شخصیت ممتاز بستایند!
رابعا- ما مجلدات بحار را دیده ایم. بسیارى از دانشمندان هم دیده اند، دیگران هم میتوانند در کتابخانه هاى بزرگ و نزد متصدیان طبع جدید آن به بینند، و در کلیشه هائى که در برخى از مجلدات بحار چاپ جدید و از جمله دو کلیشه که در همین کتاب چاپ شده بنگرند، تا عرایض ما را تصدیق کنند.
خامسا- از مشاهده مجلدات مختلف بحار الانوار بخوبى پیداست که علامه مجلسى تمام آیات و دعاها و عناوین بابها و سند روایات را شخصا مینوشته، و بسیارى از روایات را نیز تا آخر ذکر میکرده، بعدا در شرح بعضى از روایات «بیان» یا «توضیح» و یا «ایضاح» و غیرها داشته که آنها را نیز خود مینگاشته است. در برخى از موارد در باره دانشمندان و کتاب آنان نیز سخن میگوید و توضیحات لازم میدهد که تمام این موضوعات در اغلب مجلدات بحار بقلم خود وى هم اکنون موجود است، حتى در بسیارى از موارد ده بیست صفحه را از اول تا آخر شخصا نوشته است!
آرى در بعضى از مجلدات بحار، علامه مجلسى عنوان باب و سند روایت و کتابى را که باید از آن نقل کرد خود مینوشته و بعد بدیگرى میداده که روایت را مطابق راهنمائى او از همان کتاب بنویسد، و کاملا پیداست که این افراد همه از دانشمندان نبودهاند. زیرا: اگر اینان عدهاى از فضلا بودند جهت نداشت که آیات و دعاها را خود وى بنویسد، و تمام اعراب کلمات را بگذارد، این بخوبى میرساند که آن افراد کاتب عادى بودهاند و مجلسى اطمینان بآنها نداشته و فقط گاهى از آنها براى نوشتن متن روایت استفاده میکرده است.
بهمین جهت مىبینیم بعد از نوشتن روایت چون کاتب اشتباه کرده، آن را خط زده و در ذیل و حاشیه همان صفحه شخصا روایت را بطور صحیح نوشته است، چنان که در کلیشه دوم این کتاب ملاحظه میکنید.
بعضى اوقات هم دستور میداده کاتب متن روایتى را بنویسد و زیر آن را براى بیان و توضیحات وى خالى بگذارد، و چون فرصت نمیکرده بعضى از بیانها و توضیحات نوشته نشده و جاى آن همچنان سفید مانده است!
سادسا- از بیانها و توضیحات علامه مجلسى در ذیل بعضى از اخبار این کتاب بخوبى پیداست که شخصا با دقت و مطالعه کامل تمام اخبار را میدیده. مثلا در بیان یک روایت در جلد سوم میگوید: در این باره در فلان کتاب بحث خواهم کرد یا در وسط جلد چهارم مینویسد روایاتى در این خصوص در فلان باب هم خواهد آمد، یا سابقا در فلان باب و فلان کتاب گذشت، یا در جلد چندم گفتیم که همه حاکى از این است که تمام امور مربوط بتألیف کتاب بعهده خود وى بوده. از خطوط بعضى از مجلداتى که بنظر ما رسیده پیداست که علامه مجلسى قلمى سریع داشته و تمام آیات و دعاها را اعراب میگذاشته است. نویسنده با دقت ملاحظه کردم و ندیدم که در میان آن همه مطالب و آن همه کسره و ضمه و فتحه و تشدید و مد و غیره اشتباهى روى داده باشد! و راستى باید مجلس را یک دانشمند کار کشته بتمام معنى موفق دانست.
سابعا- دانشمند بزرگوار سید عبد الله پسر سید نور الدین جزائرى در اجازه کبیره خود در شرح حال جدش علامه متتبع سید نعمت الله جزائرى مینویسد: وى از کسانى بوده که در تألیف بحار و مرآت العقول باستادش علامه مجلسى کمک میکرد» همین مضمون را سابقا هم در باره آمنه بیگم خواهر دانشمند مجلسى از کتاب ریاض الجنه زنوزى و ریاض العلماء نقل کردیم که آن بانوى فاضله هم در تألیف بحار و غیره به برادرش کمک میکرد.
این مطلب بر ارباب تألیف و تصنیف پوشیده نیست که هنگام تألیف خواه ناخواه مؤلف از همکارى بعضى از نزدیکان و شاگردان خود استفاده مى نماید، این امور هیچ گونه دلیلى بر کسر شأن مؤلف نیست، و از وزن او نمیکاهد. مثلا اگر مجلسى نوشتن قسمتى از متن روایتى را بخواهرش یا بیکى دو نفر از شاگردانش محول میکرده و آنها در طول این چند سالى که او مشغول تألیف این کتاب بزرگ بوده بعضى اوقات بوى کمک کردهاند، دلیل این نیست که علم و اطلاع آنها بحار را بوجود آورده و کتاب را باید تألیف عدهاى دانست! بهمین جهت ما نیز مانند تمام دانشمندان متتبع و مطلع و اهل فن عقیده داریم که این کتاب با عظمت تألیف آن علامه روزگار است و این شهرت عوامانه یا مغرضانه کوچکترین تأثیرى در دگرگون ساختن واقعیات ندارد.
آنچه باختصار در این جا نوشتیم نتیجه تتبعات شخصى خود ما بود، بعد از نگارش این مطالب که تدریجا بچاپ میرسد مکتوبى از مرحوم آیت الله حجت که از مراجع تقلید و مجتهدین بزرگ عصر اخیر بودند، و در سال ۱۳۷۱ قمرى در قم برحمت ایزدى پیوستند، بنظر رسید که هر چند نظریات نویسنده مفاد برخى از نظرات آن مرحوم است، ولى چون نظریه ایشان با تعمقى بیشتر و تتبعى بسیار کاملتر میباشد، و داراى مطالب تازهاى است، عینا درج مىکنیم و توجه خوانندگان را بدان معطوف میسازیم.
نظریه مرحوم آیت الله حجت در باره چگونگى تألیف بحار الانوار
کتاب «بحار الانوار» از متنهاى جامعى است که سلسله تألیفات طائفه (شیعه) و مفردات محدثین، ثانى او را در میان خود نداشته، و اخبار انبوهش از منابع عصمت سلام الله علیهم که در وى ودیعه گذارده شده، در هیچ جامعى از جوامع بمقام تجمع نیامده.البته تنهائى و بى نظیرى اولین شاهد ارجمندى مقام و اهمیت موقع میباشد.
و او را (چنانچه میتوان گفت) تالى اعجاز قرار داده، علاوه بر جودت نظم و حسن ترتیب و جمع اشتمال بر آیات کریمه مربوطه باخبار، باز بعلاوه بیانات و توضیحات و تذئیلات اخبار منقوله که پر از جهات ادبیه و نکات تاریخیه و مباحث نظریه بوده و مثل دریاهاى متلاطم با تراکم امواج حیرتآور خود پیش چشم مراجع و متتبع جلوه- گر شده و خود نمائى مینماید.
چنانچه از قرائن پیداست، منظور اصلى از تألیف کتاب بحار جمع متفرقات اخبار و حفظ اصول از تفرق و انقراض بوده، چنانچه عده زیادى از اصول امامیه بواسطه عوامل تفرقه و مجهولیت با مرور دهور از بین رفته، و متتبع در معاجم و تراجم رجال و محدثین بکمیت زیادى از رسائل و اصول و تألیفات بر میخورد که اکنون در دست ما از آنها نشانى بجز نام و عینى بجز اثر بیادگار نمانده.
بهمین جهت است که در این کتاب اخبارى پیدا مىشود که ظاهر الضعف هستند یا از کتب و جزواتى نقل شدهاند که شأن شخصى، مثل مجلسى (ره) اجل از اینست که از آنها نقل نماید، فضلا از اینکه اعتماد هم بفرماید، خاصه در قسمت فضائل و مناقب ائمه (ع).
ولى عذر مؤلف واضح و منظورش تنها جمع و حفظ بوده، علاوه بر کثرت مشاغل ایشان، چنانچه بعضى از قرائن وى خواهد آمد، و همچنین کثرت تألیف ایشان مشهور است، و همچنین در دسترس نبودن نسخ بعضى از کتب و تراجم مؤلفین آنها بسا موجب مجهولیت مؤلفش شده مثل کتاب «ثاقب المناقب» که مؤلف (مجلسى ره) از صاحبش بلفظ «بعض قدماء» تعبیر میکند.
و عجبتر از آن کتاب «الامامه و التبصره» است که نسبت میدهد به على بن بابویه، با اینکه سند کتاب مساعد نیست، بلکه این کتاب «جامع الاحادیث» على بن احمد بن جعفر قمى مؤلف کتاب «العروس» است.
و از همین باب است اینکه نسبت میدهد کتاب «ازاحه العله فی معرفه القبله» را به فضل بن شاذان (کتاب «العشره» چاپ کمپانى صفحه ۱۵۲) با اینکه در جاى دیگر بخلاف همین کلمه بشاذان بن جبرئیل قمى نسبت میدهد (کتاب العشره چاپ کمپانى صفحه ۱۵۳) و مثل همین اشتباه و تناقض بصاحب وسائل هم رخ داده و همین کتاب را در وسائل بفضل بن شاذان، و در فهرست وسائل بشاذان بن جبرئیل نسبت داده! و همچنین محدث نورى در مستدرک، طعن بر صاحب وسائل زده و غفلت از فهرست کرده است. پیش ما سه جزء از اجزاء بحار از نسخه مؤلف موجود است که همان سه جزء کتاب الایمان و الکفر و مکارم الاخلاق میباشند.
آنچه تدبر در آنها بدست میدهد و در غیر آنها از نسخ اصل بحار مشاهده نموده- ایم، اینست که: حال این کتاب در چگونگى تألیف و وضع و کتابت غیر از وضعیت حال سایر تألیفات میباشد. کسى که در یکى از این مجلدات تأمل بکند خواهد دید که جزوات چندى است که هم از حیث کاتب مختلف و هم از حیث خط و قلم مختلف میباشد و بسا حجم و اندازه صفحات و گاهى مقدار و عدد اوراق جزوات هم مختلف و بعضى بزرگ و بعضى کوچک هستند.
و بسا در میان یک جزوه چند صفحه سفید یا در صدر یا ذیل یک صفحه مقدارى سفید دیده مىشود و با این اختلاف فاحش از حیث خط و قلم غالبا خط مؤلف نیستند فقط غالب عناوین ابواب و آیات در صدر ابواب دارند و بیانات که در ذیل اخبار ثبت شدهاند به خط خود مؤلفاند. با این همه بیاناتى که در جلد مکارم الاخلاق ذکر شده با خط غیر است و نوعا ازکتاب مرآت العقول (شرح کافى تألیف مجلسى) نقل شده حتى اینکه لفظ مصنف که در مرآت العقول بعد از نقل، لازم التغییر بود، بهمان حال باقى است (مثل اینکه لفظ مصنف که در مرآت العقول مراد صاحب کافى است بهمان حال باقى مانده) و گاهى بیانات مختصره دو کلمه سه کلمه با خط غیر مؤلف پیدا مى شود و گاهى بعضى از اغلاط هم بحال خود بیمقابله باقى مانده. و از همین قبیل گاهى بعضى از روایات در غیر باب خود ذکر شده و بهمان حال باقى مانده (مثل اینکه در جلد (۱۱) طبع کمپانى صفحه ۹۷ باب ۸- احوال اصحاب ابى جعفر الباقر علیه السلام در حاشیه دارد «کا» محمد بن یحیى و محمد بن احمد الروایه) روایتى است متعلق بحال ابى جعفر محمد جواد علیه السلام و عجبتر اینکه عینا همان روایت را در همین کتاب در احوال حضرت ابى جعفر محمد جواد وارد کرده (جلد ۱۱- چاپ کمپانى صفحه ۱۲۹ «باب فضائله و مکارم اخلاقه» روایت ثانیه- کا- عن محمد بن یحیى الخ) و نظیر این در جاهاى متفرق بحار زیاد است.
و در بعضى جاهاى ابواب صدر روایات و اسناد چند کلمه از سند بخط مؤلف و ما بقى سند و متن بخط غیر میباشد.
و از اختلاط خطوط و کتاب که گاهى بخط نسخ و گاهى ثلث و گاهى تحریر و گاهى خوب و گاهى بد میباشد، و همچنین از تفویض مؤلف امر نقل روایت را بصاحبان خطوط، پر روشن است که آنها عدهاى از تلامذه و اطرافیان مؤلف بودهاند که امر نظم را بآنها واگذار نموده و استعانت مىجسته و از طبقه کتاب و نویسندگان بوده اند.
و از مجموع این خصوصیات و ضم این قرائن بهمدیگر میتوان گفت که مؤلف کتاب را جزوه جزوه کرده و میان تلامذه و اطرافیان خود پخش کرده و بموجب دستورى که بآنها میداده، اخبار را از مظانش نقل میکردهاند و بترتیبى که اشاره مینمودهاند و عناوین بابها را مینوشته بهمان ترتیب وضع اخبار در ابواب مینمودهاند و مواردى که محتاج ببیان بوده در ذیل اخبار سفید میگذاشتند و مؤلف بحسب اقتضاء
بیانى با خط خود در مورد- آن- مینوشته، و در همه این احوال گاه در یک مجلس و گاه متفرق بوده اند.
و همچنین استفاده مىشود که تمام کتاب در زمان مؤلفش از مسوده به مبیضه منتقل نشده بلکه بعضى مجلدات آخرى بهمان عنوان مسوده مانده است و براى این مطلب علاوه بر شواهدى که گذشت که دلالت داشتند بعدم فراغت و کثرت اشتغالات تألیفى و مشاغل شرعى مؤلف، که غالبا ممکن نکرده که بچیزى که مینوشته مرتبه دیگر مرور نموده و اصلاح نماید این موضوع را شاهد میتوان گرفت که در طبع کمپانى (که اول چاپ است) در بسیارى از موارد در ذیل بعضى ابواب بیاض اصل بهمان نحو باقى مانده و از این عجیبتر جزء اول چاپ تبریز است و الحمد لله قم- حجه الکوهکمرى
نظر علامه مجلسى در تألیف بحار الانوار
یکى از موضوعاتى که در خصوص «بحار الانوار» علامه مجلسى دستاویز بعضى ازمردم پر مدعاى بى اطلاع قرار گرفته و بدان وسیله بنظر قاصر خود میخواهند از وزن این کوه سنگین بکاهند، وجود بعضى از مطالب ضعیف و غیر مناسب، یا مکررات خسته کننده و مدارک و منابع ضعیف، در این کتاب است.
در صورتى که این نیز نشانه عدم آشنائى و انصاف این قبیل افراد (اعم از دوست و دشمن و خودى و بیگانه و عالم و جاهل) میباشد. زیرا اگر اینان با یک مطالعه سطحى علل تألیف بحار و زمان و مکان و شرائطى را که موجب تصمیم علامه مجلسى براى انجام این منظور گردید، در نظر میگرفتند، نه تنها این طور در باره این کتاب فکر نمیکردند، بلکه مانند افراد مطلع و اهل فن، به روح بزرگ و همت عالى علامه مجلسى درود میفرستادند.
گرچه علامه مجلسى خود در مقدمه جلد اول بحار علل تألیف کتاب را شرح میدهد، و احتیاج به توضیح بیشتر ندارد ولى با این وصف لازم میدانیم که مختصر توضیحى در این باره بدهیم: علامه مجلسى در عصرى میزیسته که فلسفه و عرفان، فقه و حدیث اهل بیت را تقریبا تحت الشعاع قرار داده بود، علما و فقهاى شیعه بیشتر میل بفلسفه داشتند، و فقه و حدیث در درجه دوم أهمیت قرار داشت.
اندکى پیش از وى فیلسوف نامى میرداماد و بعد از او شاگردش صدر المتألهین شیرازى و فرزند وى و دامادهایش ملا عبد الرزاق لاهیجى و ملا محسن فیض از کسانى بودند که عمر خود را در فلسفه و عرفان صرف کرده و در اوائل کار و پیش از احساس خطر بمنقول و حدیث و اخبار کمتر توجه داشتند. ادامه این وضع مکتب اهل بیت و رواج افکار نورانى آنها را سخت مورد تهدید قرار میداد، و آینده وخیمى را براى علوم دینى مجسم میساخت.
بعلاوه کتابهاى اخبار شیعه بر اثر تاخت و تازها و جنگها و غارتهائى که مکرر در ایران روى داده بود، و محدودیتهائى که شیعیان پیش از ظهور صفویه داشتند، نوعا از میان رفته و آنها که باقى مانده بود چندان در دسترس نبود. بهمین جهات شیعه از نظر حدیث و اخبار و فرایض و سنن سخت در مضیقه بود، و بمیزان زیادى محتاج به یک دائره المعارف شامل همه گونه اخبار در هر باب و موضوع بودند.
این علل و عوامل بود که موجب تصمیم علامه مجلسى براى تألیف بحار الانوار گردید. علامه مجلسى میدانست که عمر زودگذر فرصت اینکه او بتواند تمام اخبار را جمع، و بعد مرتب و منظم و تهذیب و تنقیح نماید بوى نخواهد داد، پس چه بهتر که تمام اخبارى که در کتب معتبر شیعه است، همه را یک جا جمع کند، حتى اگر سند آنها ضعیف و احیانا کتاب غیر معتبرى باشد، مشمول نظر وسیع او که حفظ تمام اخبار از زوال و نیستى است قرار گیرد و هر جا فرصت کرد بدون اینکه خود را معطل کند، با نوشتن «بیان» و «توضیح» و «ایضاح» باجمال و تفصیل توضیحى داده و بگذرد، و تحقیق و تفکیک و تهذیب و دقت و تعمق بیشتر را به فرصتهاى مناسب موکول کند، یا براى نسلهاى بعدى بگذارد! بهمین جهت مى بینیم بعضى از نسخه ها را که مغلوط بوده، یا جملاتى از آن سقط شده، با همان صورت در بحار آورده است تا مبادا «بحار الانوار» از آن خالى بماند حتى در بعضى از بیانها میگوید: «نسخه مغلوط و غیر مرتب و مشوش است، ولى ما آن را نقل کردیم تا اگر بعد از ما نسخه اصل پیدا شود، از روى آن مقابله و تصحیح گردد و گر نه همین نسخه هم که احیانا خالى از فائده نیست، از بین نرود، و اسمى از آن باقى بماند»!! در حقیقت مجلسى با تألیف بحار الانوار دریائى بوجود آورده که همه گونه گوهرهاى قیمتى و درهاى گرانبها، در کنار خزفها و لجنهاى دریائى، یک جا در آن یافت مىشود، و البته دریا هم جز این نمیتواند باشد! آرى بحار الانوار علامه مجلسى دریاست، و در دریا همه چیز پیدا مى شود!
مستدرک و منتخب و فهرستهاى بحار الانوار و سایر کتب مجلسى
گذشته از ترجمه آثار علامه مجلسى، بعضى از آنها نیز توسط جمعى از علماء استدراک، و انتخاب شده، و فهرسهائى نیز بر آن نوشته اند که همه را علامه تهرانى دام بقائه در «الذریعه» نگاشته است، و ما نیز در زیر مى آوریم:
۱- جامع الانوار- مختصر جلد هفتم بحار- تألیف آقا نجفى اصفهانى.
۲- نیز مختصر جلد هفتم- از آقا رضى بن ملا محمد نصیر بن ملا عبد الله بن ملا محمد تقى مجلسى، نوه برادر علامه مجلسى.
۳- جوامع الحقوق- منتخب جلد شانزدهم بحار- آقا نجفى اصفهانى.
۴- درر البحار- تألیف ملا محمد بن محمد بن المرتضى مشهور به نور الدین برادرزاده ملا محسن فیض کاشانى که مکررات و سندهاى آن را حذف کرده و احادیث متقن و موثق را انتخاب نموده و بعضى از مجلدات آن را مختصر کرده است، و بعضى از آنها هم طبع شده است.
۵- مختصر المزار، مختصر جلد بیست و دوم بحار- توسط یکى از فضلاى گرگان.
۶- الشافى- جمع بین بحار و وافى در هفت جلد بزرگ، تألیف ملا محمد رضا ابن ملا عبد المطلب تبریزى که مکررات و بیانهاى آن را انداخته است.
۷- منتخب تمام بحار الانوار
۸- مستدرک بحار- تألیف علامه متتبع مرحوم میرزا محمد تهرانى مقیم سامره که تمام بحار را استدراک کرده است.
۹- جنه المأوى- مستدرک جلد سیزدهم- تألیف علامه نورى.
۱۰- معالم العبر- نیز تألیف علامه نورى استدراک جلد هفدهم- که بضمیمه دو کتاب مزبور بطبع رسیده است.
۱۱- سفینه البحار- تألیف محدث جلیل مرحوم حاج شیخ عباس قمى در دو جلد- این کتاب بترتیب حروف تهجى فهرست کامل تمام دوره بحار الانوار است. سفینه- البحار از کتابهاى ذى قیمت و پر مطلب و متقن شیعه است. علاوه بر اینکه فهرست بحار الانوار است، داراى مطالب متنوع و سودمند میباشد، و در کمال اعمال سلیقه و حسن قریحه توسط محدث بزرگوار مزبور، در مدت بیست سال تنظیم و تألیف شده است. ولى متأسفانه این کتاب براى بحار طبع جدید ایجاد اشکال مینماید. زیرا سفینه به ترتیب بیست و پنج جلد طبع سابق بحار تنظیم شده و تطبیق آن با مجلدات بحار چاپ جدید، مشکل و چندان قابل استفاده نخواهد بود. بسیار بجا است که یک یا چند تن از دانشمندان همت کنند، و رموز آن را بچاپ جدید برگردانند که در این صورت خدمتى بسزا بعلم و دین کردهاند، و زحمات آن محدث جلیل القدر نیز همچنان محفوظ خواهد ماند.
۱۲- مفتاح الابواب- فهرست ابواب بحار- در سال ۱۳۵۲ در تهران چاپ شده است.
۱۳- فهرست احادیث بحار با تعیین کتبى که بحار از آنها گرفته است.
۱۴- فهرست کتبى که مدارک و مصادر بحار بوده است.
۱۵- فهرست بعضى از مطالب بحار.
۱۶- مصابیح الانوار- فهرست ابواب بحار براى سهولت استدراک آن.
ترجمه هاى بعضى از کتب علامه مجلسى
بعضى از کتابهاى علامه مجلسى از عربى بفارسى و از فارسى بعربى و زبان اردو ترجمه شده، بعضى از آنها هم بطبع رسیده و برخى هم چندین ترجمه شده که ذیلا از نظر خوانندگان میگذرد:
۱- ترجمه جلد اول و دوم بحار الانوار- که یکى از علماء براى یکى از شاهزادگان سلاطین هند بنام شاهزاده سلطان محمد بلند اختر بفارسى ترجمه کرده است.
۲- نیز ترجمه جلد اول بحار بنام «عین الیقین»
۳- ترجمه جلد دوم بحار- موسوم به جامع المعارف که در ایران بطبع رسیده است .
۴- ترجمه جلد ششم بحار- توسط یکى از علماى اعلام
۵- ترجمه جلد هشتم بحار- بنام «مجارى الانوار»
۶- ترجمه جلد نهم بحار- مترجم: آقا رضى بن ملا محمد نصیر بن ملا عبد الله بن محمد تقى اصفهانى
۷- ترجمه جلد دهم بحار- مترجم: مفتى میر محمد عباس شوشترى لکهنوئى
۸- ترجمه جلد دهم بحار- مترجم: میرزا محمد على مازندرانى
۹- ترجمه جلد دهم بنام محن الابرار.
۱۰- ترجمه بزبان اردو
۱۱- ترجمه جلد سیزدهم- مترجم: شیخ محمد حسین بن محمد ولى ارومى طبع طهران.
۱۲- ایضا ترجمه جلد سیزدهم مترجم: میرزا على اکبر ارومى
۱۳- ترجمه دیگرى که یکى از علماى هند بدرخواست «شاه بیگم» زوجه سلطان نصیر الدین حیدر، ترجمه نموده است
۱۴- ترجمه جلد چهاردهم مترجم: آقا شیخ محمد تقى اصفهانى معروف بآقا نجفى متوفى بسال ۱۳۳۴
۱۵- ترجمه جلد هفدهم بنام «حقایق الاسرار» نیز ترجمه آقا نجفى مزبور
۱۶- ترجمه اعتقادات: بوسیله یکى از علماء.
۱۷- نیز ترجمه اعتقادات. مترجم: ملا محمد کاظم هزار جریبى
۱۸- نیز ترجمه اعتقادات بزبان اردو مترجم: مولى عابد حسین هندى، در هند بطبع رسیده
۱۹- ترجمه جلاء العیون بزبان اردو- مترجم: سید محمد باقر هندى معاصر.
۲۰- ترجمه جلاء العیون بعربى. مترجم: علامه نامى سید عبد الله شبر متوفى بسال ۱۲۴۲٫
۲۱- مختصر ترجمه جلاء العیون بنام «منتخب الجلاء» و مختصر دیگرى نیز از سید عبد الله شبر نامبرده
۲۲- ترجمه تحفه الزائر بعربى- مترجم: نیز سید عبد الله شبر
۲۳- ترجمه حق الیقین بزبان اردو- مترجم: سید محمد باقر هندى سابق الذکر
۲۴- ترجمه حق الیقین «بزبان عربى»: مترجم: سید عبد الله شبر سابق الذکر
۲۵- ترجمه حق الیقین «بزبان عربى»: مترجم: ملا محمد مقیم بن درویش محمدخزاعى
۲۶- ترجمه حلیه المتقین بزبان اردو- مترجم: سید مقبول احمد دهلوى معاصر، بنام تهذیب الاسلام
۲۷- ترجمه حلیه المتقین بعربى
۲۸- ترجمه عین الحیات بزبان اردو، مترجم: سید محمد باقر سابق الذکر
۲۹- ترجمه عین الحیات بزبان عربى، مترجم: یکى از علماء
وفات علامه مجلسى
علامه مجلسى بعد از یک عمر گرانبها و تعلیم و تربیت صدها شاگرد دانشمند، و تألیف و تصنیف و ترجمه دهها کتاب سودمند و مؤثر دینى بعربى و فارسى، و آن همه آثار خیرى که از خود بیادگار گذارد، مطابق نقل «روضات الجنات» از میر محمد حسین خاتون آبادى سابق الذکر که خود نوه مجلسى بوده است، در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان سال ۱۱۱۰ هجرى، اوائل سلطنت شاه سلطان حسین صفوى در سن هفتاد و سه سالگى چشم از این جهان فانى فرو بست و روح پر فتوحش بآشیان جنان پرواز نمود، و در مسجد جامع اصفهان پهلوى پدر علامه اش ملا محمد تقى مجلسى مدفون گردید. آرامگاه مجلسى از زمان درگذشتش تا کنون همواره مزار مجاورین و مسافرین از زن و مرد مسلمان بوده است.
این فرد شعر ماده تاریخ روز و ماه و سال رحلت آن مرحوم است و الحق که نیکو سروده شده است:
ماه رمضان چو بیست و هفتش کم شد
تاریخ وفات باقر اعلم شد
توضیح اینکه جمله «ماه رمضان» بحساب ابجد (۱۱۳۷) مى شود که اگر بیست و هفت از آن کم کنیم (۱۱۱۰) خواهد شد! ضمنا شاعر نکته سنج با کسر بیست و هفت از ماه رمضان اشاره بروز و ماه واقعه فوت او هم کرده است! بعلاوه این دو دلیل دلیلهاى دیگر هم در دست است، و همه شواهد زنده است که علامه مجلسى در سال ۱۱۱۰ دیده از این جهان فرو بسته، بنا بر این جاى بسى تعجب است که در پشت مجلدات بحار الانوار طبع جدید صریحا (۱۱۱۱) نوشته اند که بدون شک اشتباه است.
مقدمه ؛مهدى موعود ( ترجمه جلد ۵۱ بحار الأنوار) //استاد على دوانى
زندگینامه ملا محسن فیض کاشانى (۱۰۰۷- ۱۰۹۱ ق)
ولادت و نسب
محمد مشهور به ملا محسن و ملقب به فیض در چهاردهم ماه صفر سال ۱۰۰۷ ق . در یکى از معروف ترین خاندان علم ، عرفان و ادب ، که سابقه درخشان آنان به حدود چهار قرن مى رسد در کاشان به دنیا آمد.
پدرش رضى الدین شاه مرتضى (۹۵۰ – ۱۰۰۹ ق ) فقیه ، متکلم ، مفسر و ادیب در کاشان حوزه تدریس داشته و از شاگردان ملا فتح الله کاشانى (متوفى ۹۸۸ ق ) و ضیاء الدین محمد رازى (متوفى ۱۰۹۱ ق ) بوده است .
مادر او زهرا خاتون (متوفى ۱۰۷۱ ق ) بانویى عالم و شاعر، دختر ضیاء الدین العرفا رازى (از عالمان بزرگ شهررى ) بوده است . جد فیض تاج الدین شاه محمود فرزند ملا على کاشانى ، عالم و عارفى شاعر از ناموران زمان خویش در کاشان بوده و در آنجا مدفون است .
دوران کودکى و تحصیلات
ملا محسن چهارمین فرزند شاه مرتضى در دو سالگى پدر خود را از دست داد. از آن پس دایى و عمویش تعلیم و تربیت او و دیگر برادرانش را به عهده گرفتند و چون فیض از برادران خود باهوش تر بود مقدمات علوم دینى و بخشهایى از آن را تا سن بلوغ در کاشان نزد عمو و دایى اش نورالدین محمد مشهور به حکیم و آخوند نورا (متوفى ۱۰۴۸ ق ) فرا گرفت .
بیست ساله بود که با برادر بزرگش عبدالغفور براى ادامه تحصیل به اصفهان که در آن روزگار پایتخت کشور و مرکز تجمع علماى بزرگ و اساتید ماهر در رشته هاى مختلف علوم اسلامى بود، رهسپار گردید و از این موقعیت مناسب که در هیچ یک از شهرهاى ایران و دیگر ممالک اسلامى یافت نمى شد بیشترین بهره ها و استفاده هاى علمى را برد.
مشهورترین استادان و ناموران اجازه اجتهاد و نقل روایت فیض در اصفهان ، ملا محمد تقى مجلسى (متوفى ۱۰۷۰ ق )، شیخ بهایى (متوفى ۱۰۳۱ ق )، در علوم فقه و حدیث و تفسیر و میرداماد (متوفى ۱۰۴۰ ق ) میرفندرسکى (متوفى ۱۰۵۰ ق ) و ملاصدرا (متوفى ۱۰۵۰ ق ) در فلسفه ، عرفان و کلام بوده اند. پس از آن ملا محسن با شنیدن خبر ورود سید ماجد بحرانى (متوفى ۱۰۲۸ ق ) به شیراز، از اصفهان به آنجا رفت و مدت دو سال نزد ایشان به تکمیل علم حدیث و روایت پرداخت و از او نیز اجازه نقل روایت گرفت و به اصفهان بازگشت و بار دیگر در حلقه درس و بحث شیخ بهایى حاضر شد و استفاده هاى شایان برد.
در این سالها که فیض از تقلید مستغنى و براى حج مستطیع شده بود عازم بیت الله الحرام گردید و در آنجا به ملاقات شیخ محمد فرزند حسن فرزند زین الدین عاملى (متوفى ۱۰۳۰ ق ) رفت و از آن بزرگوار پس از استفاده هاى علمى ، اجازه روایت و نقل حدیث دریافت کرد.
او پس از مراجعت از مکه به شهرهاى دیگر ایران مسافرت کرد و از دانشمندان آن شهرها بهره برد تا زمانى که ملاصدرا از شیراز به قم مهاجرت کرد و در کهک قم اقامت گزید. در این موقعیت که ملاصدرا دوره ریاضت و علم باطنى را شروع کرده بود ملا محسن و ملا عبدالرزاق لاهیجى به سویش شتافته ، مدت هشت سال مونس تنهایى او بودند و در مصاحبتهاى شبانه روزى با استاد استفاده کامل معنوى مى بردند.
در این دوران (۱۰۴۰ – ۱۰۲۹ ق ) ملاصدرا دو دختر فاضل و عالم خود را به دو شاگردش ملا محسن و ملا عبدالرزاق تزویج کرد و آن دو شاگرد و داماد را به (فیض ) و (فیاض ) لقب داد. در همین زمان از سوى حاکم شیراز از ملاصدرا تقاضاى مراجعت به شیراز شد. او این دعوت را پذیرفت . فیض نیز همراه استاد و پدر همسرش به شیراز رفت و نزدیک به دو سال در آنجا ماند. بعد از این مدت او به کاشان بازگشت و به امر تدریس ، تعلیم ، تبلیغ و ترویج و تالیف و تصنیف مشغول گردید و گاه در قمصر و کاشان با جمعى از دوستان نماز جمعه اقامه نمود.
شاگردان معروف فیض
ملا محسن شاگردان فراوانى داشت . آنان علاوه بر استفاده هاى علمى و معنوى از او به کسب اجازه هاى اجتهاد و نقل حدیث نیز مفتخر گردیده بودند .
معروفترین شاگردان ایشان عبارتند از:
محمد مشهور به علم الهدى (۱۰۲۹ – ۱۱۱۵ ق ): فرزند فیض که از دوران کودکى تا پایان عمر نزد پدر حضور داشته و تالیف و تصنیف کتاب و رساله ها با او همکارى مى کرده است . علم الهدى از پدر چندین اجازه مختصر و طولانى دریافت نموده و خود او داراى آثار علمى فراوان مى باشد.
احمد مشهور به معین الدین (۱۰۵۶ – ۱۱۰۷ ق ): فرزند دیگر فیض که او نیز در فقه و حدیث متبحر و داراى تالیفاتى بوده است .
محمد مومن فرزند عبدالغفور (برادر فیض ): از فقیهان و مدرسان عصر خود که در یکى از شهرهاى مازندران به تعلیم و تدریس طلاب و محصلان علوم دینى اشتغال داشته است .
شاه مرتضى دوم : پسر برادر فیض و دو فرزند او به نامهاى محمد هادى و نورالدین محمد که هر سه از فاضلان عصر خود و داراى کتاب و رساله هاى متعدد بوده اند.
ضیاء الدین محمد: او فرزند حکیم نورالدین دایى فیض (متوفى ۱۰۴۷ ق ) است که عالمى حکیم و عارفى دانشمند و شاعر بوده است .
ملا شاه فضل الله و ملا علامى : خواهر زادگان فیض و فرزندان ملا محمد شریف . این دو در علوم عقلى و نقلى صاحبنظر بودند و شاه فضل الله حدود چهل تالیف در موضوعات فقه ، تفسیر و کلام داشته است .
ملا محمد باقر مجلسى (۱۰۳۷ – ۱۱۱۱ ق ) مولف بحارالانوار.
سید نعمت الله جزایرى (متوفى ۱۱۱۲ ق ).
قاضى سعید قمى (متوفاى ۱۱۰۳ ق ).
ملا محمد صادق خضرى – شمس الدین محمد قمى – شیخ محمد محسن عرفان شیرازى و…
تالیفات و تصنیفات
فیض کاشانى عمر خود را صرف تعلیم ، تدریس و تالیف کرد. او پس از کسب معارف و استفاده علمى و معنوى از استادان بزرگ خود نوشتن کتاب و رساله را از هیجده سالگى آغاز نمود و در طى ۶۵ سال نزدیک به دویست جلد اثر نفیس در علوم و فنون مختلف تالیف کرد.
خدمت پر ارج ایشان در این آثار نسبت به ترویج مذهب شیعه با خدمات و زحمات مردان زیادى از عالمان دینى برابرى مى کند. فیض در فهرست هاى متعددى که خود نگاشته تعداد تالیفات و تصنیفات را تا هشتاد جلد ذکر کرده و فرزندش علم الهدى تعداد آثار او را یکصد و سى جلد نام برده است . اما برابر فهرست تهیه شده از سوى ادیب و شاعر معاصر آقاى مصطفى فیضى تعداد کتابها و رساله هاى فیض قریب به یکصد و چهل مجلد بالغ مى گردد (۶۲۱) که اکثر آنها به زیور طبع آراسته شده است در اینجا به چند تالیف مهم فیض که در علوم مختلف نگاشته شده اشاره مى کنیم :
الف – در تفسیر قرآن
۱٫ تفسیر صافى : از کتب معتبر در تفسیر قرآن است . فیض این تفسیر را در سال ۱۰۷۵ ق با مطالعه اکثر تفاسیر قرآن (از سنى و شیعه ) نوشته و در ضمن بیان آیات ، روایات معتبر و مستند شیعه را گردآورده است .
۲٫ تفسیر اصفى : این تفسیر تلخیص صافى است که در سال ۱۰۷۷ ق نوشته شده است .
۳٫ تفسیر مصفى : برگزیده مطالب تفسیرى (تفسیر اصفى ) مى باشد.
ب – حدیث و روایت
۱٫ الوافى : محدث کاشانى براى نوشتن کتاب وافى چهار کتاب معتبر حدیث شیعه (کافى ، تهذیب ، استبصار، من لایحضره الفقیه ) را در سال (۱۰۶۸ ق ) تنقیح و با حذف احادیث مکرر، آن را یکجا در اجزاى متعدد جمع کرده و پس از آن فرزندش علم الهدى با نوشتن و افرودن یک جزء که شامل معرفى رجال حدیث ، کشف رموز و… بوده آن را تکمیل کرده است . هم اکنون کتاب (الوافى ) در مجلدات متعدد چاپ گردیده است .
۲٫ الشافى : منتخبى از احادیث (الوافى ) است که در سال (۱۰۸۲ ق ) نگاشته شده است .
۳٫ النوادر: مجموعه احادیث نقل نشده در کتب معتبر را گردآورده است .
۴٫ المحجه البیضاء: فیض در سال ۱۰۴۶ ق کتاب احیاء العلوم غزالى را تنقیح و تصحیح کرد و با استفاده از احادیث و روایات معتبر شیعه آن را شرح و تکمیل و به نام (الحقایق ) ارائه کرد.
۵٫ مفاتیح الشرایع : از کتب روایى فقهى و استدلالى فیض است که در سال ۱۰۴۲ ق نگاشته شده این کتاب در بردارنده همه ابواب فقه است . فیض با عنایت شدید به کتاب و سنت معصومین علیه السلام و گریز از به کارگیرى دلایل عقلى و اجتهاد به راى ، راه نوى فرا روى پژوهشگران در علم فقه قرار داده است .
این کتاب از آغاز تالیف مورد توجه مجتهدان و محدثان بوده و تاکنون چهارده شرح و چندین حاشیه بر آن کتاب نگاشته شده که از جمله آنها شرح آقا محمد باقر بهبهانى (بزرگ مجتهد قرن دوازدهم ) شایان ذکر است .
ج – کلام و عرفان
از کتب کلامى و عرفانى حکیم و عارف کاشانى کتاب (اصول المعارف ) در چند جلد (تالیف سال ۱۰۴۶ ق )، (اصول العقائد) (۱۰۳۶ ق )، رساله هاى (علم الیقین ) و، (الحق الیقین )، (عین الیقین )، (الحق المبین ) و (الجبر و الاختیار) و… مى باشند.
د – اخلاق و ادب
در موضوع اخلاق و ادب کتاب و رساله هاى متعددى به زبان فارسى و عربى نگاشته است . از آنها (ضیاء القلب ) (تالیف در سال ۱۰۵۷ ق )، (الفت نامه ) و (زاد السالک ) (بین سالهاى ۱۰۴۰ – ۱۰۳۰ ق )، (شرح الصدر) (۱۰۶۵ ق )، (راه صواب )، (گلزار قدس )، (آب زلال )، (دهر آشوب )، (شوق الجمال )، (شوق المهدى )، (شوق العشق ) و دیوان قصائد و غزلیات و مثنویات مى باشند.
روحیات فیض
از مطالعه و سیر در کتابهاى و رساله هاى اخلاقى ، عرفانى و شرح حالهاى که به قلم خود فیض یا شاگردان و دیگر علما نوشته اند این گونه دریافت مى شود که فیض به دلیل کثرت تالیفات و تصنیفات و تنوع آنها عالم و دانشمندى پر کار و جامع در علوم و فنون بوده و سالهاى متمادى به امر تعلیم و تعلم و افاضه اشتغال داشته است .
او داراى منشى عالى و نظراتى بلند و از عناوین و القاب گریزان بوده و از به دست آوردن شهرت و قدرت با وجود امکانات خوددارى مى کرده است . وى گوشه گیرى و انزوا را براى کسب علم باطنى و دانش و تفکر مفید، بر همه چیز ترجیح داده است .
از رفتن به مهمانى و مجالست با اصحاب و انصار دیوان (حکومت ) فاصله مى گرفته و در جستجوى اهل کمال و کاوشهاى علمى مسافرتهاى زیاد کرده است .
فیض در بیان آراء و نظریات خود صریح بوده و از ریاء و تظاهر و تملق پرهیز مى کرده و نارضایتى خود را از هر گونه بى بند بارى ، تظاهرات صوفیانه ، تقدس خشک ، عالم نماهاى دنیاپرست ابراز مى نموده است .
در راه اعتلاى کلمه حق و عقاید راستین شیعه هیچ تراسى و هراسى به خود راه نداده و آرزوى او این بوده است که مسلمانان همه سرزمینها بدور از تفرقه و پراکندگى همزیستى داشته باشند. این حکیم فرزانه خود را مقلد حدیث و قرآن و تابع اهل بیت علیه السلام معرفى کرده و مى گوید:
من هر چه خوانده ام از یاد من برفت
الا حدیث دوست که تکرار مى کنم
در سرودن اشعار مختلف به زبان فارسى و عربى توانا و این فن را فرع بر علوم و دانستنى هاى دیگر خود شمرده و به تبعیت از اساتید خود ملاصدرا، میرداماد و شیخ بهایى که نیکو شعر مى سرودند رباعیات ، غزلیات ، قصاید و مثنوى هایى دارد که در چند کتاب و رساله گردآورى شده است .
در اینجا به یکى از اشعار معروف فیض و به نمونه اى از نثر او اشاره مى کنیم :
الفت و یگانگى
بیا تا مونس هم ، یار هم ، غمخوار هم باشیم
انیس جان غم فرسوده بیمار هم باشیم
شب آید شمع هم گردیم و بهد یکدیگر سوزیم
شود چون روز دست و پاى هم در کار هم باشیم
دواى هم ، شفاى هم ، براى هم ، فداى هم
دل هم ، جان هم ، جانان هم ، دلدار هم باشیم
به هم یکتن شویم و یکدل و یکرنگ و یک پیشه
سرى در کار هم آریم و دوش بار هم باشیم
جدایى را نباشد زهره اى تا در میان آید
به هم آریم سر، برگردهم ، پر کار هم باشیم
حیات یکدیگر باشیم و بهر یکدگر مى ریم
گهى خندان زهم گه خسته و افکار هم باشیم
به وقت هوشیارى عقل کل گردیم به هم
چو وقت مستى آید ساغر سرشار هم باشیم
شویم از نغمه سازى عندلیبى غم سراى هم
به رنگ و بوى یکدیگر شده گلزار هم باشیم
به جمعیت پناه آریم از باد پریشانى
اگر غفلت کند آهنگ ما هشیار هم باشیم
براى دیده بانى خواب را بر یکدیگر بندیم
ز بهر پاسبانى دیده بیدار هم باشیم
جمال یکدیگر گردیم و عیب یکدیگر پوشیم
قبا و جبه و پیراهن و دستار هم باشیم
غم هم ، شادى هم ، دین هم ، دنیاى هم گردیم
بلاى یکدیگر را چاره و ناچار هم باشیم
بلا گردان هم گردیده گرد یکدیگر گردیم
شده قربان هم از جان و نیت دار هم باشیم
یکى گردیم در گفتار و در کردار و در رفتار
زبان و دست و پا یک کرده خدمتکار هم باشیم
نمى بینم بجز تو همدمى اى ، فیض ، در عالم
بیا دمساز هم گنجینه اسرار هم باشیم
نمونه نثر
بسم الله الرحمن الرحیم
یا محسن قد اتاک المسنى : فیض احسان بى پایان تو را چگونه شکر گزارم که از من ناتوان نمى آید و زبان ثناى عظمت و کبریاى تو از کجا آرم . چون این زبان آن را نمى شاید. طوطى جان در هواى هواى تو با شکر، شکر تو مى جوید و بلبل روح در گلزار فتوح به نواى عجز و انکسار، ثناى کبریاى تو مى گوید. خیال جمال رخسارت قهرمان عشق را بر قلوب مشتاقان دیدارت گماشته تا جز تو نبینند و کلک بدایع آثارت از قلم حقایق انجام الهام بر الواح ارواح اهل عرفان نگاشته تا با غیر ننشینند…
… در این مجموعه که گلزارى است از عالم قدس ، گلهاى رنگارنگ شکفته و در آن گلها، مل هاى گوناگون نهفته ، از آن گلها تحفه هاى جانفزاى روحانى به مشام اهل دل مى وزد تا هزار دستان چمن انس را بر تنم دارد و از آن مل ها طریهاى حیات بخش ربانى به روان مشتاقان مى رسد تا مى پرستان میکده قرس را در اهتزاز آرد…
آراء و اندیشه هاى فیض
در لابه لاى نوشته ها و گفته هاى فیض نظرات و آراء ویژه اى در مسائل فقهى ، فلسفى و کلامى به چشم مى خورد که گویاى شخصیت واقعى اوست و نیز از این آثار به سیر تطور افکار و اندیشه هاى او و زمانش پى مى بریم .
ایشان در تمامى ابواب فقه چنانچه از کتاب فقهى روایى او مفاتیح الشرایع استفاده مى شود نظراتى خاص دارد. یکى از فتاوا و نظریات مهم فیض که در موضوع غنا و شهرت دارد بدین شرح است .
فیض به استناد روایاتى معتبر غنا و (آواز خوانى ) را در مجالس عروسى جایز و همچنین در رساله (مشواق ) خود غنا و خواندن اشعار دینى و اخلاقى را به صورت خوش براى ترویج روح مومنان جایز دانسته است . اما در همه آثار او با بیانى روشن مردم را از هر گونه استفاده باطل از غنا و لهو و لعب بر حذر داشته و گفته است : در عصر حکومت اسلامى اموى و عباسیان که با ائمه طاهرین علیه السلام همعصر بوده اند غنا به گونه مبتذل در درباریان رواج داشت به طورى که زنان مغنیده در مجالس خلفا و وزرا در میان رجال به لهو و لعب مشغول بودند و بدون شک این نوع غنا نمى توانسته است مورد قبول پیشوایان بر حق امامیه باشد.)
فیض در نظر بزرگان
درباره شخصیت و آثار گوناگونى از سوى علما و بزرگان همعصر و بعد از او ابراز شده که به نمونه هایى از آنها اشاره مى شود.
محمد اردبیلى (متوفى قرن یازدهم ):
(آن ) علامه محقق و مدقق ، جلیل القدر و عظیم الشان و بلند مرتبه ، فاضل کامل ، ادیب و متبحر در همه علوم است .
شیخ حر عاملى (متوفاى ۱۱۰۴ ق ):
محمد فرزند مرتضى مشهور به فیض کاشانى ، فاضل ، عالم ، ماهر، حکیم ، متکلم ، محدث ، فقیه ، محقق ، شاعر و ادیب بود و از نویسندگان خوب عصر ماست که داراى کتابها و نوشته هاى فراوانى است .
سید نعمت الله جزایرى (متوفاى ۱۱۱۲ ق ):
استاد محقق ما ملا محمد محسن فیض کاشانى صاحب کتاب الواقى و دویست کتاب و رساله دیگر مى باشد.
سید محمد باقر خوانسارى (متوفاى ۱۲۱۳ ق ):
بر علما و بزرگان دینى پوشیده نیست که فیض در فضل و فهم و خبره بودن در فروغ و اصول دین و زیادى نوشته ها با عبارات و جملات زیبا و رسا سرآمد دیگر عالمان دین است .
محدث قمى (متوفى ۱۳۱۹ ق ):
… او در دانش و ادب و زیادى معلومات و دانستها و به کارگیرى تعبیرات و عبارات نیکو در نوشته ها واحاطه کامل به علوم عقلى و نقلى مشهور است . (۶۳۵)
محدث نورى (متوفاى ۱۳۲۰ ق ):
از مشایخ علامه مجلسى ، عالم بافضل و متبحر، محدث و عارف حکیم ، ملا محسن فرزند شاه مرتضى مشهور به فیض کاشانى است
علامه امینى (متوفاى ۱۳۴۹ ق ):
… (فیض ) علمدار فقاهت و پرچمدار حدیث و گلدسته رفیع فلسفه و معدن معارف دینى و اسوه اخلاق و سرچشمه جوشان علم و دانشسهاست … بعید است که روزگار به مثل او دیگر فرزندى را بیاورد.
شیهد استاد مطهرى (شهادت ۱۳۵۸ ه):
… فیض کاشانى … هم یک مرد محدث فقیهى است و گاهى در آن کار محدثى و فقاهتش خیلى قشرى مى شود و هم ضمنا یک مرد حکیم و فیلسوفى است .
علامه طباطبایى (متوفى ۱۳۶۰ ه):
… این مرد جامع علوم است و به جامعیت او در عالم اسلام کمتر کسى سراغ داریم و ملاحظه مى شود که در علوم مستقلا وارد شده و علوم را با هم خلط و مزج نکرده است . در تفسیر صافى واصفى و مصفى وارد مسائل فلسفى و عرفانى و شهودى نمى گردد. در اخبار، کسى که وافى او را مطالعه کند مى بیند یک اخبارى صرف است و او گویى اصلا فلسفه نخوانده است در کتابهاى عرفانى و ذوقى نیز از همان روش تجاوز نمى کند و از موضاعات خارج نمى شود تا اینکه در فلسفه استاد و از مبرزان شاگردان صدر المتالهین بوده است .
استاد سید محمد مشکوه :
… خاندان فیض سرشار است از عالم ، فاضل که در هیچ خاندانى مساوى او نیست . او با تصنیف کتاب وافى که جامع احادیث شیعه است آن را در ردیف منابع اولیه قرار داده و سایر تالیفات اخلاقى و فقهى او چنین است . فیض در فلسفه و زیادى تالیف بر همعصران خود پیشى گرفته است .
فرزندان و وفات
فیض کاشانى از همسر و دختر فاضل و عالم خود (متوفى ۱۰۹۷ ق ) داراى شش فرزند بوده است .
۱٫ علیه بانو (۱۰۳۱ – ۱۰۷۹ ق ) فاضل و شاعر
۲٫ علامه محمد علم الهدى (۱۰۳۹ – ۱۱۱۵ ق ) متولد قم و ساکن و مدفون در کاشان است . عالمى فقیه و محدث و متکلى است که از نسل او تا کنون عالمانى ادیب و فقیه در شهرهاى کاشان ، قم ، تهران ، کرمانشاه و شیراز برخاسته اند.
۳٫ سکینه بانو که کنیه اش ام البر بوده و سال تولدش ۱۰۴۲ ق . ذکر شده است .
۴٫ ابو حامد محمد ملقب به نورالهدى متولد ۱۰۴۷ ق ، عالم و شاعر و مدفون در کاشان است .
۵٫ ام سلمه (متولد ۱۰۵۳ ق .) زاهد و حافظ قرآن بوده است .
۶٫ ابو على معین الدین احمد (۱۰۵۶ – ۱۱۰۷ ق ) فقیه و محدث که مدفون در کاشان است .
ملا محسن فیض در ۸۴ سالگى در کاشان بدرود حیات گفت و در قبرستانى که در زمان حیاتش زمین آن را خریدارى و وقف نموده بود، به خاک سپرده شد. بر طبق وصیت ایشان ، بر روى قبر وى سقف و سایبان ساخته نشده است ولى اهالى مسلمان آن دیار، هر صبح جمعه به (قبرستان فیض ) رفته ، با قرائت فاتحه و توسل به او، روح ملکوتى اش استمداد مى کنند.
گلشن ابرار//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم
زندگینامه علامه محمد تقى اصفهانى«مجلسى اول» (۱۰۰۳- ۱۰۷۰ ق)(به قلم استادعلامه على دوانى)
علامه مجلسى اول
ملا محمد تقى پسر مقصود على اصفهانى معروف به «مجلسى اول» یا «علامه مجلسى اول» پدر علامه ملا محمد باقر مجلسى مؤلف کتاب بحار الانوار از اعاظم علماى نامى شیعه و مفاخر دانشمندان عصر صفوى است. بزرگ مردى است که با همت بلند و پشت کار پر ارزش او مذهب تشیع رونقى بسزا گرفت و شیعیان این آب و خاک از برکت وجود کثیر النفعش بهرهها بردند. فقیه بزرگ و محدث نامى شیخ حر عاملى مؤلف کتاب «وسائل الشیعه» در أمل الامل مینویسد: «ملا محمد تقى مجلسى فاضلى عالم، محققى متبحر، زاهدى عابد، ثقه متکلم و فقیه از معاصرین است».
مطابق نقل «روضات الجنات» میر محمد حسین خاتونآبادى که خود نوه مجلسى دوم است در کتاب «حدائق المقربین» در باره جد خود نوشته است: «ملا محمد تقى شاگرد ملا عبد الله شوشترى و شیخ بهاء الدین عاملى رحمهما الله بوده، در روزگار خویش در زهد و تقوى و عبادت و پارسائى، نسخه ثانى استادش ملا عبد الله بوده است. در ایام حیات خود پیوسته مشغول بریاضیات و مجاهدات و تهذیب اخلاق و عبادات و ترویج احادیث خاندان پیغمبر صلى الله علیه و آله و سعى در بر آوردن حوائج مؤمنین و هدایت خلق بوده، و به یمن همتش احادیث اهل بیت علیهم السلام انتشار یافت، و بنور هدایتش جمع بسیارى هدایت یافتند».
محدث قمى در «فوائد الرضویه» مینویسد: مرحوم مجلسى در شرح فقیه در باب نماز میت فرموده: «… و الحمد لله رب العالمین که بنده در چهار سالگى همه اینها را مىدانستم. یعنى خدا و نماز و بهشت و دوزخ، و نماز شب میکردم در مسجد «صفا» و نماز صبح را بجماعت میکردم و اطفال را نصیحت میکردم بآیه و حدیث به تعلیم پدرم رحمه الله تعالى» علامه جلیل آقا احمد کرمانشاهى سابق الذکر که خود با پنج واسطه نوه دخترى مجلسى اول است در کتاب نفیس «مرآت الاحوال» در باره جدش ملا محمد- تقى مجلسى مینویسد: «ابا عن جد مروج دین و مشید شریعت سید المرسلین بودهاند.
از اجازات او معلوم مىشود که مادر وى عالمه صالحه دختر ملا درویش محمد اصفهانى، فاضل عامل و مقدس کامل از شاگردان شهید ثانى، و پدر درویش محمد مجتهد کامل اوحدى شیخ حسن عاملى، و پدر آن جناب ملا مقصود على عارفى صاحب- کمال و مقدسى نیکو مقال بوده است.
اشعار بسیار خوب میگفته «و مجلسى» تخلص داشته، لذا سلسله او مشهور به «مجلسى» شدهاند. ملا محمد تقى شاگرد شیخ بهائى و ملا عبد الله شوشترى و غیرهما بوده … در کسب اخلاق و تهذیب باطن بحدى کوشید که به تصوف متهم گردید»! مرحوم مجلسى اول در سنه ۱۰۷۰ در سن شصت و هفت سالگى رخت بجهان باقى کشید. این شطر شعر ماده تاریخ فوت اوست: «افسر شرع اوفتاد و بىسر و پا گشت فضل» و عکس این تاریخ وفات شیخ بهائى است! «شرح من لا یحضره الفقیه» بعربى و فارسى، شرح تهذیب، شرح زیارت جامعه، حاشیه بر اصول کافى، شرح صحیفه کامله سجادیه از تألیفات آن مرد بلند- قدر است.
فرزندان مجلسى اول
بطورى که آقا احمد مینویسد و نوشته او نیز مدرک «فیض القدسى» و سایر منابع شرح حال علامه مجلسى قرار گرفته است «مجلسى اول» سه پسر داشته که به ترتیب عبارتند از: ملا عزیز الله و ملا عبد الله و پسر کوچکتر ملا محمد باقر (مجلسى دوم) و چهار دختر باین شرح داشته است: دختر اول «آمنه بیگم» که همسر فقیه مشهور ملا صالح مازندرانى بوده، دختر دوم همسر علامه فاضل ملا محمد على استرآبادى، دختر سوم همسر محقق مدقق ملا میرزا شیروانى، و دختر چهارم همسر میرزا کمال الدین محمد فسائى شارح «شافیه» است. بطور خلاصه فرزندان مجلسى اول پسر و دختر همه از دانشمندان پارسا و با اخلاص بودهاند. خداوند همه گونه وسائل سعادت را براى این مرد بزرگ جمع کرده بود: فرزندان عالم، دامادهاى با شخصیت، دختران فاضله، و نوادهگان عالیقدرى که ذیلا بچند نفر آنها اشاره مىنمائیم.
اینها همه نشانه معنویت و رابطه روحانى آن عالم پاکسرشت با خداوند رؤف است، و نماینده روح بزرگ و عظمت قدر او در عالم ظاهر و معنى است.
آمنه بیگم دختر دانشمند مجلسى اول
یکى از دختران مجلسى چنان که گفتیم آمنه بیگم بوده است که باید از زنان نادره و نابغه روزگار بشمار آید. این بانوى فاضله بهمسرى ملا صالح مازندرانى یکى از افاضل شاگردان پدرش در آمد. این ازدواج داستانى شنیدنى و جالب دارد که ذیلا براى تنبه و سرمشق گرفتن مردان و زنان مسلمان خلاصه آن نوشته مى شود:
ملا صالح مازندرانى از طلاب تهیدستى بوده که با وضع رقت بارى اشتغال به تحصیل داشته بقسمى که قادر بخرید چراغ براى مطالعه خود نبوده است، و حتى پدرش بعلت فقر و تنگدستى او را جواب گفته بود! ولى او در اصفهان در سایه جهد و کوشش بسیار و پشت کار عجیب خود، و شوق زاید الوصفى که براى کسب علم و کمال داشت بجائى رسید که بمجلس درس علامه مجلسى اول راه یافت، و در اندک زمانى بعلل مذکور مورد توجه خاص استاد قرار گرفت و بر تمام شاگردان وى فائق آمد.
آقا احمد کرمانشاهى در مرآت الاحوال مینویسد: در این اثنا ایشان را میلى به تمتع نساء (ازدواج) حاصل شد. مرحوم مجلسى از احوال او این معنى را دریافت. روزى بعد از تدریس بایشان فرمودند: اگر اجازه میدهى زنى بعقد همسرى تو در آورم! ایشان بعد از حیاء و تحمل بسیار اجازه دادند. مرحوم مجلسى باندرون خانه خود رفت و دختر فاضله مقدسه خود «آمنه بیگم» را که در تمام علوم بسر حد کمال بود طلبیدند و فرمودند: اى دختر! شوهرى براى تو پیدا کردهام که در نهایت فقر و منتهاى فضل و صلاح و کمال است ولى این امر موقوف باجازه تو است.
آن مقدسه صالحه فرمودند: فقر عیب مردان نیست! پس در ساعت سعد نکاح را جارى فرمودند. در آن شب داماد با سعادت روى عروس را گشود و بعد از ملاحظه جمال بیمثال همسر خود و حمد قادر متعال، بگوشهاى رفته بمطالعه مشغول شدند.
اتفاقا مسأله بسیار مشکلى پیش آمده بود که حل نمیگردید. آمنه بیگم فاضله بهر تدبیرى که بود آگاهى بر آن یافته، چون فردا داماد براى تدریس از خانه بیرون رفت، آمنه بیگم مسأله را با شرح و بسط تمام نوشته و در جایش گذارد ملا صالح هنگام شب موقع مطالعه بنوشته آن مرحومه برخورد، دید که آن عقده لا ینحل بسر انگشت آن فاضله حل گردیده!! جبهه نیاز بدرگاه خالق بى نیاز سوده سجده شکر بجا آورد و تا صبح مشغول عبادت ذو الجلال شد، و مقدمه زفاف تا سه روز بطول انجامید!! چون مرحوم مجلسى مطلع گردید.
بداماد فرمود: اگر این زن باب طبع تو نیست دیگرى را برایت نکاح کنم؟! ملا صالح گفت: از این جهت نیست، بلکه تنها براى شکر الهى است که چنین نعمتى بمن عطا کرده است که هر چه کوشش کنم اداى شکر نعمت را نخواهم کرد. علامه مجلسى فرمود: اقرار کردن بعدم قدرت براى شکرگزارى نهایت شکر بندگان است
اکنون که از این بانوى فاضله سخن بمیان آمد نقل این دو مطلب پر اهمیت نیز کمال ضرورت را دارد: دانشمند بزرگوار مرحوم سید محمد حسن زنوزى که از شاگردان مشهور استاد کل وحید بهبهانى است در کتاب بزرگ «ریاض الجنه» ضمن شرح حال مرحوم علامه مجلسى اول مینویسد: «از استاد آقا محمد باقر بن محمد اکمل- وحید- بهبهانى شنیدم که میفرمود: «آمنه بیگم دختر مجلسى زنى صالحه عابده زاهده و فاضله عالمه عامله، و مجتهده جامع الشرائط بوده. کتابى بسیار خوب در فقه تا عبادات تألیف کرده است، و آن مخدره به برادرش ملا محمد- باقر (مجلسى دوم) در اکثر تألیفاتش کمک میکرد!» و نیز در «فیض القدسى» از «ریاض العلماء» نقل میکند که: نوشته است «آمنه خاتون دختر ملا محمد تقى مجلسى، فاضله عالمه پرهیزکار، همسر ملا صالح مازندرانى بود.
شنیدهایم که شوى آن بانوى فاضله با همه فضلى که داشت، در حل بعضى از عبارات کتاب «قواعد علامه» از وى استفاده میکرد»! شرح اصول کافى که میگویند بهترین شرح آن کتاب است، و شرح من لا یحضره الفقیه، شرح معالم الاصول، حاشیه بر شرح لمعه، حاشیه وجیزه شیخ بهائى از جمله تصنیفات پر مغز و مفید ملا صالح مازندرانى است.
مردان بزرگ شیعه که به علامه مجلسى میپیوندند
ملا صالح از «آمنه بیگم» همسر دانشمند خود داراى شش پسر دانشمند و فقیه و ادیب و یک دختر فاضله شد، و از آنها نیز نوادهگان بزرگى بوجود آمدند که بعضى از آنها از برازندهترین فقها و دانشمندان شیعه میباشند. مانند استاد کل آقا محمد باقر وحید بهبهانى، و آقا محمد على کرمانشاهى فرزند نابغه او و سایر رجال بزرگ این دودمان، و مانند فقیه نامى سید على صاحب ریاض و فرزندان عالى قدر او آقا سید محمد مجاهد و آقا سید مهدى طباطبائى، و مانند خاندان «شهرستانى» و رجال بزرگ اینان مانند مرحوم سید محمد حسین و میرزا جعفر شهرستانى که هر کدام در عصر خود از مراجع و رؤساى دینى و فقهاى طراز اول شیعه بوده اند.
و امروز هم حضرت آیت الله العظمى آقاى بروجردى زعیم بزرگ عالم تشیع که با همان شخصیت و دانش و تقوى و مرجعیت علامه مجلسى، بلکه با علم و فقه و نفوذى بیشتر، و ریاست و اهمیت و جامعیتى زیادتر، زعامت و پیشوائى شیعیان جهان را بعهده دارند، نیز از نوادهگان دخترى مجلسى اول و خواهرزاده علامه مجلسى دوم مؤلف «بحار الأنوار» میباشند، و بوسیله تنها دختر ملا صالح مازندرانى و «آمنه بیگم» بمرحوم مجلسى نسبت میرسانند.
و لذا حضرتش نیز مانند علامه بحر العلوم عموى جدشان و دیگر مفاخر خاندان خود و نوادهگان دخترى ملا صالح، در تقریرات و تألیفات خودشان از مجلسى اول به «جد» و از مجلسى دوم مؤلف بحار الأنوار به «دائى» تعبیر میکنند(۱) بارى تعالى سایه بلند پایهاش را بر سر کافه مسلمانان خصوصا شیعیان جهان و بالاخص حوزههاى علمى و دینى شیعه همچنان برقرار بدارد، و جامعه شیعه و حوزه روحانیت ما را که بوجود ذیجودش باقى است در کنف مرحمت خود حفظ کند.
( ۱) چگونگى این نسبت را نویسنده در کتاب« وحید بهبهانى» و کتاب مستقلى بنام« آیت الله بروجردى» که شرح حال و آثار وجودى حضرت آیت الله العظمى است، بتفصیل نوشته ام. امید است کتاب اخیر بزودى بضمیمه چاپ دوم کتاب نخست یا مستقلا چاپ شود و مورد استفاده عموم مسلمانان قرار گیرد» این قسمت را عینا تقریبا یکماه و نیم قبل از رحلت مرحوم آیت الله بروجردى نوشته و در این چاپ نیز همچنان گذاشتم، دریغا که طولى نکشید عالم اسلام رهبرى عالیقدر مانند« آیت الله بروجردى» از دست داد، و حوزههاى شیعه و بالاخص حوزه علمیه قم را تا ابد از مرگ وى اندوهناک کرد. کتابى را که در اینجا وعده داده ام، بعد از رحلت آن مرحوم بنام« شرح زندگانى آیت الله بروجردى» که نخستین کتاب در باره آن مرحوم است براى چهلم آن مرد بزرگ منتشر ساختم خوانندگان بآن کتاب مراجعه بفرمایند.
مقدمه ؛مهدى موعود ( ترجمه جلد ۵۱ بحار الأنوار) //استادعلامه على دوانى
زندگینامه ملاصدرا (متوفاى ۱۰۵۰ ق)
سخن از پر فروغ ترین خورشید معرفت و حکمت است که عقلها را به شگفت آورد و اندیشه تحقیق را در شکوه تفکر متحیر ساخت و بلنداى همتش سروهاى سرفراز را سر آمد و چینش زیباى کلامش عقده ها از عقاید برداشت . صراحت در بیان و مرامش دلق رنگ و ریا از چهره ها بر گرفت و چماقهاى توهم و تهمت با سندان پولادین اراده و استقامتش در هم شکست .
بزرگمرد حکمت برین و تک سوار افقهاى بیکران یقین ، صدرنشین مسند عرفان و آموزگار نخستین حکمت متعالیه که نامش فروغ بخش حلقه حکیمان است و یادش چشم اندازى از خاک تا خدا و همراهى با مرامش زورقى از نبوغ مى خواهد تا با قطب نماى وحى و بادبان اراده و ناخدایى قلبى پر از عشق در یم هستى گام نهد و سفرهاى چهارگانه از مبدا تا معاد را یکى پس از دیگرى در نوردد و کلیدهاى زمردین غیب و شهود را در فرازین قله حکمت به چنگ آرد.
طلوع خورشید
بنا به نقلى در ظهر روز نهم جمادى الاولى سال ۹۸۰ ق مژده تولد فرزندى را به میرزا ابراهیم بن یحیى قوامى شیرازى دادند و او که سالهاى دراز انتظار چنین روزى را داشت و بارها نذر و نیاز کرده بود از فرط خوشحالى سراسیمه خود را به منزل رسانید و بر طبق عهدى که نموده بود نام مبارک (محمد) را براى فرزندش برگزید و تا زمانى که خود زنده بود روزانه یک سکه به شکرانه این لطف الهى در راه خدا انفاق مى نمود.
میرزا ابراهیم از کارگزاران ولایت فارس یا بازرگانى سرشناس و امین در بازار بود. وى با انتخاب معلمان و اساتید خوب و مجرب در تربیت یگانه فرزندش کوشید و در آموزش علوم متعارف زمان کوتاهى نکرد تا آنکه در ۱۶ سالگى او را به کار تجارت به بصره فرستاد و محمد در مدت سه ماهى که آنجا بود به زیارت عتبات نیز مشرف شد و با شنیدن خبر مرگ پدر به شیراز برگشت و مدتى مشغول رسیدگى به امور داراییهاى پدر شد اما در همه این مدت دل در گرو تحصیل داشت تا سرانجام با سپردن مغازه و املاک پدر به دایى خود که مردى درستکار بود براى ادامه تحصیل راهى اصفهان شد.
همان گونه که روال عادى حوزه هاى علمیه آن زمان بوده است به احتمال قوى صدرا علاوه بر فقه و اصول و دیگر علوم اسلامى متعارف ، علوم دیگرى چون ریاضیات و نجوم و طب و هیئت و… بخصوص منطق و فلسفه را در شیراز آغاز نموده و به مرحله اى رسانده که مجبور شده است براى تکمیل رشته هاى مورد علاقه خود به مسافرت و حضور در محضر اساتید مشهور نواحى دیگر اقدام نماید.
آغاز سفر
کسانى که به زندگى صدر المتالهین پرداخته اند مقصد او را از شیراز به اصفهان نوشته اند اما به احتمال زیاد باید با ورود شاه عباس به شیراز در سال ۹۹۸ که قاعدتا شیخ بهایى نیز همراه او بوده است صدر المتالهین جوان با شیخ بهایى آشنا شده و بهمراه آنان یا مدتى پس از آنان به پایتخت که در آن تاریخ قزوین بوده ، آمده باشد. در این مورد نسخه اصلى کتاب حدیقه هلالیه شیخ بهایى که شرح دعاى چهل و سوم صحیفه سجادیه است راهگشاست . زیرا در پایان نسخه و پس از اتمام کتاب نوشته است : (عبده الراجى صدر الدین محمد شیرازى محروسه قزوین شهر ذى الحجه سنه الف و خمس من الهجره النبوه .) معلوم مى شود که ملاصدرا در تاریخ ۱۰۰۵ و شاید قبل از آن در قزوین مشغول تحصیل بوده و تا حدى با استادش آشنایى داشته که از روى کتابهاى او نسخه بردارى مى نموده است . بنابراین مى توان گفت یک سال پس از این تاریخ و با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان صدر المتالهین نیز راهى اصفهان شده باشد.
اساتید ملاصدرا
در عصر صدر المتالهین اصفهان – و پس از آن قزوین – پایتخت و مرکز علمى ایران بود و اکثر اساتید بزرگ در این شهرها اقامت داشتند و جاذبه ویژه اى براى دانش دوستان داشت .
صدر المتالهین ابتدا در محضر درس شیخ الاسلام شهر بهاء الحق و الدین محمد بن عبد الصمد عاملى – معروف به شیخ بهایى – که در علوم نقلى مورد اعتماد و دانشمند زمان و برناى عصر خویش بود حاضر شد و سنگ بناى شخصیت علمى و اخلاقى ملاصدرا توسط این دانشمند جهاندیده کم نظیر و علامه رهرو ذیفنون عصر بنا نهاده شد و تکمیل این بناى معنوى را استاد دیگرش دانشمند سترگ و استاد علوم دینى و الهى و معارف حقیقى و اصول یقینى سید بزرگوار و پاک نهاد حکیم الهى و فقیه ربانى امیر محمد باقر بن شمس الدین مشهور به – میرداماد – عهده دار گشت . این نوجوان خوش استعداد و پر شور حدیث و درایه و رجال و فقه و اصول را از شیخ بهایى و فلسفه و کلام و عرفان و دیگر علوم ذوقى را از محضر میرداماد آموخت و علوم طبیعى و ریاضى و نجوم و هیئت را نیز از محضر این دو استاد و احتمالا نزد حکیم ابوالقاسم میر فندرسکى عارف زاهد و ریاضى دان بنام عصر فرا گرفت .
مراحل سیر و سلوک
صدر الدین محمد بتدریج در علوم متعارف زمان و بویژه در فلسفه اشراق و مکتب مشاء و کلام و عرفان و تفسیر قرآن مهارت یافت . روشهاى گذشتگان را دقیقا بررسى نمود و موارد ضعف آنها را باز شناخت و مسائل مبهم مکاتب اشراق بهره ها برد ولى هرگز تسلیم عقاید آنان نشد و گر چه شاگرد مکتب مشاء گردید لیکن هرگز مقید به این روش نشد.
علامه محمد رضا مظفر این بخش از زندگى صدر المتالهین را اولین دوره زندگانى فکرى و سلوک روحانى او مى شمرد که در درس و بحث و تتبع آثار فلاسفه و سیر در افکار فلسفى و کلامى سپرى نموده و نشانى از ذوق عرفانى و ابتکارات فلسفى در او مشهود نبوده است . صدر المتالهین خود در مقدمه اسفار مى گوید: (من تمام نیرو و توان خود را در گذشته و از آغاز دوره جوانى صرف در فلسفه الهى نمودم تا حدى که به قدر امکان به آن دسترسى یافتم و در اثر سعى زیاد بخش شایان توجهى از آن نصیبم شد و در آن زیاد مراجعه کردم و از نتایج اندیشه هاى آنان بهره ها بردم و از ابتکارات فکرى و اسرار نهفته آنان سود فراوان یافتم و چکیده کتب و رسائل فلسفى یونان و دیگر معلمان بزرگ را به خاطر سپرده ، از هر بابى چکیده آن را اختیار نمودم … و در این مدت صدفهاى پر از مروارید گرانبهاى حکمت و معرفت را از دریاى حکمت به چنگ آوردم .)
البته در آخر همین مقدمه و در مقدمه تفسیر سوره واقعه این دوره یا حداقل بخشى از آن را براى خود نوعى وقفه مى شمرد، نه سیر، و غفلت محسوب مى نماید نه ذکر و فکر. و آن را از باب حسنات الابرار سیئات المقربین جزء ضایعات عمر خود مى داند و مى گوید: (من به دلیل اینکه مقدارى از عمر خود را در بررسى آثار فیلسوف نمایان و جدل و مناظره اهل کلام و دقتهاى علمى و تواناییهاى منطقى و شیوه هاى بیانى آنان ضایع نموده و بر باد دادم همواره به درگاه خدا استغفار مى نمایم . زیرا که در آخر کار و در اثر تابش نور ایمان و تایید و دستگیرى خداى منان بر من روشن شد که پاى استدلالیان چوبین و قیاسهاى منطقى آنان عقیم و راه آنان در معرفت حق غیر مستقیم است . آنگاه چشم باز نمودم و به حال خود گریستم و دیدم گر چه در شناخت ذات بارى تعالى و تنزیه او از صفات ضعف و نقص و حدوث و نیز در معرفت به معاد و حشر روح انسانى به اندوخته هایى دست یافتم اما از معرفت حقیقى و شهود حق که جز با ذوق الهى و دریافت قلبى حاصل نمى شود دستم خالى است .)
فرزانه اندیشمند حضرت آیه الله جوادى آملى پس از این دوره چهار دوره دیگر را در زندگى موسس حکمت متعالیه تصویر مى نماید و این مجموعه را مراحل تحول روحى و جوهرى او مى شمارد (۵۶۴) که اگر آن دوره اول را مقدمه سفر اول سالکان عارف حکیم شیراز با مراحل چهارگانه سلوک و اسفار اربعه عارفان منطبق خواهد بود.
آواره کوى دوست
ملاصدرا از دانشمندان کم نظیرى بود که از همراهى با صاحبان قدرت و زندگى با اهل دنیا و دنیا پرستان و تعریف و تمجید شاهان صفوى بیزار بود و عظمت روحى که در او وجود داشت به او اجازه سر فروآوردن در برابر مقامات پست دنیایى را نمى داد. و البته دنیا طلبان نیز چنین مزاحمى را نمى توانستند تحمل کنند و او را از حسادت و توهین و تهمت خود در امان نمى گذاشتند. صدر المتالهین پس از طى مراحل علمى در اصفهان و احتمالا آغاز حسادتها و مخالفتها به زادگاه خود باز مى گردد تا شاید در حمایت خانواده و خویشان خود بتواند در امان باشد.
تاریخ بازگشت صدر المتالهین به شیراز همچون کوچ قبلى و بعدى او از این شهر معلوم نیست . همچنانکه از مدت اقامت و فعالیتهاى علمى و اجتماعى او در این مرحله اطاعى نداریم و احتمالا در همین سالها که باید بین سالهاى ۱۰۱۰ تا ۱۰۲۰ باشد الله وردى خان فرمانرواى شجاع و آگاه و دلسوز فارس تصمیم مى گیرد تا مدرسه اى مخصوص به نام ملاصدرا بنا کند و آن مدرسه را پایگاه علوم عقلى در منطقه قرار دهد. اما اجل او را مهلت نمى دهد و در سال ۱۰۲۱ قبل از اتمام مدرسه به قتل مى رسد و مقارن همین احوال ملاصدرا نیز در اثر ناسازگارى علماى شیراز و شروع آزار و اذیت و اهانت او ناگزیر به ترک شیراز و بازگشت به اصفهان مى شود و یا به گفته آیه الله سید ابوالحسن قزوینى از همان جا به نواحى قم عزیمت مى نماید. ایشان در شرح حال ملاصدرا مى نویسد:
(… پس از مراجعت به شیراز چنانچه عادت دیرینه ابناى عصر قدیم و حدیث همین است محسود بعضى از مدعیان علم قرار گرفت و به قدرى مورد تعدى و ایذاء و اهانت آنان قرار گرفت که در نتیجه از شیراز خارج و در نواحى قم در یکى از قرا منزل گزید و به ریاضات شرعیه از اداى نوافل و مستحبات اعمال و صیام روز و قیام در شب ، اوقات خود را صرف مى نمود.)
صدر المتالهین حکیم خانه به دوشى بود که به جرم آزادگى روح و فکر مجبور شد تا از پایتخت و پایتخت نشینان روى گرداند و به زندگى در روستایى دورافتاده و خالى از امکانات رفاهى – که در آن روز و در بارگاه صفویان براى دانشمندان منظور شده بود – بسنده نماید و خود را براى (انقطاع الى الله ) آماده سازد. او خود در توجیه انتخاب این راه مى گوید: (من وقتى دیدم زمانه با من سر دشمنى دارد و به پرورش اراذل و جهال مشغول است و روز به روز شعله هاى آتش جهالت و گمراهى برافروخته تر و بد حالى و نامردمى فراگیرتر مى شود ناچار روى از فرزندان دنیا برتافتم و دامن از معرکه بیرون کشیدم و از دنیاى خمودى و جمود و ناسپاسى به گوشه اى پناه بردم و در انزواى گمنامى و شکسته حالى پنهان شدم دل از آرزوها بریدم و همراه شکسته دلان بر اداى واجبات کمر بستم .)
این مرحله از زندگى رادمرد حکمت و شهود سرآغاز چشم پوشى از مظاهر دنیوى و جاه و جلال مجازى و دل بریدن از دنیا و دنیا پرستان و رو به سوى جمال و جلال حق نمودن است که همواره با مشقتهاى فراوان و نیروى عزم و اراده اى آهنین تنها براى افرادى انگشت شمار حاصل مى گردد؛ که در اصطلاح سالکان سیر از خلق به سوى حق نام دارد.
در کنج غربت
دوره سوم زندگى صدر المتالهین مرحله دوم انقلاب روحى او و حرکت از وحدت به وحدت و سفر حق به سوى حق با یارى حق است . این مرحله طولانى ترین منازل در سفرهاى چهارگانه سیر و سلوک است و صدر الدین شیرازى براى این مرحله که دوران سخت ریاضتهاى جسمانى و مجاهدتهاى نفسانى و عبادت و طى مقامات کشف و شهود است محلى به نام کهک (در سى کیلومترى جنوب شرقى شهر مقدس قم ) را بر مى گزیند و یا در اثر توفیق جبرى و به عنوان تبعید از مرکز علمى و فرهنگى رسمى (اصفهان ) بر او تحمیل مى شود و در هر صورت فارغ از قیل و قال و جاه و رفاه شهر و شهرنشینى در جوار لطف و کریمه اهل بیت علیه السلام و حرم آنان پناه مى گیرد تا ضمن بهره گیرى از دریاى علوم آل محمد صل الله علیه و آله از گزند فتنه ها در امان باشد. چرا که از امام صادق علیه السلام نقل شده است : (به هنگام فراگیر شدن فتنه ها به قم و اطراف آن پناه ببرید.)
سال ورود و مدت اقامت ملاصدرا در کهک همانند ورود و اقامتش در اصفهان بخوبى روشن نیست . از تطبیق و انطباق بعضى یادداشتها مى توان نتیجه گرفت که بین سالهاى ۱۰۲۵ تا ۱۰۳۹ در کهک بوده است و البته از شیوه زندگى او در آن قریه اطلاعى نداریم جز مطالبى که از نوشته هاى خود او مى توان استفاده نمود. در مقدمه اسفار رنجنامه خود را چنین ادامه مى دهد:
(
با گمنامى و شکسته حالى به گوشه اى خزیدم . دل از آرزوها بریدم و با خاطرى شکسته با اداى واجبات کمر بستم و کوتاهیهاى گذشته را در برابر خداى بزرگ به تلافى برخاستم . نه درسى گفتم و نه کتابى تالیف نمودم . زیرا اظهارنظر و تصرف در علوم و فنون و القاى درس و رفع اشکالات و شبهات و… نیازمند تصفیه روح و اندیشه و تهذیب خیال از نابسامانى و اختلال ، پایدارى اوضاع و احوال و آسایش خاطر از کدورت و ملال است و با این همه رنج و ملالى که گوش مى شنود و چشم مى بیند چگونه چنین فراغتى ممکن است … ناچار از آمیزش و همراهى با مردم دل کندم و از انس با آنان مایوس گشتم تا آنجا که دشمنى روزگار و فرزندان زمانه بر من سهل شد و نسبت به انکار و اقرارشان وعزت و اهانتشان بى اعتنا شدم . آنگاه روى فطرت به سوى سبب ساز حقیقى نموده ، با تمام وجودم در بارگاه قدسش به تضرع و زارى برخاستم و مدتى طولانى بر این حال گذراندم .)
صدر المتالهین در طى نامه اى از کهک نیز به استادش میرداماد وضع روحى خود را چنین ترسیم مى کند:
(و اما احوال فقیر بر حسب معیشت روزگار و اوضاع دنیا به موجبى است که اگر خالى از صعوبتى و شدتى نیست … اما بحمدالله که ایمان به سلامت است و در اشراقات علمیه و افاضات قدسیه و واردات الهیه … خللى واقع نگشته … از حرمان ملازمت کثیر السعاده بى نهایت متحسر و محزون است . روى طالع سیاه که قریب هفت هشت سال است که از ملازمت استاد الاماجد و رئیس الاعاظم محروم مانده ام و به هیچ روى ملازمت آن مفتخر اهل دانش و بینش میسر نمى شود… به واسطه کثرت وحشت از صحبت مردم وقت و ملازمت خلوات و مداومت بر افکار و اذکار بسى از معانى لطیفه و مسائل شریفه مکشوف خاطر علیل و ذهن کلیل گشته …)
سفر عرشى
مرحله سوم سلوک روحانى صدر المتالهین شیرازى سفر از حق به سوى خلق است براى مشاهده آثار خداى سبحان در مظاهر جمال و جلال و مطالعه آیات الهى در طبیعت و انسان و آفاق و انفس که در اثر طى مراحل گذشته نصیب سالک مى شود. انسان در پایان این سیر به مقام خلافت الهى نایل مى شود و در اصطلاح فلاسفه جهانى مى شود بنشسته در گوشه اى .
شور و ابتهاج ملاصدرا در این مرحله مانند همه آنها که به این مقام رسیده اند در خور وصف نیست . او پس از سالها خون دل خوردن توانسته است دریچه اى به عالم قدس بگشاید و حقایق علمى را که از راه تفکر واستدلال به دست آورده بود از راه مکاشفات نورى مشاهده نماید. در مقدمه اسفار پس از یادآورى دوران زحمت و رنج و مصیبتهاى جانکاه ، این مرحله را دوران آرامش و استراحت خود مى شمرد و مى گوید:
(سر انجام در اثر طول مجاهدت و کثرت ریاضت نور الهى در درون جانم تابیدن گرفت و دلم از شعله شهود مشتعل گشت . انوار ملکوتى بر آن افاضه شد و اسرار نهانى جبروت بر وى گشود و در پى آن به اسرارى دست یافتم که در گذشته نمى دانستم و رمزهایى برایم کشف شد که به آن گونه از طریق برهان نیافته بودم و هر چه از اسرار الهى و حقایق ربوبى و ودیعه هاى عرشى و رمز و راز صمدى را با کمک عقل و برهان مى دانستم با شهود و عیان روشنتر یافتم . در اینجا بود که عقلم آرام گرفت و استراحت یافت و نسیم انوار حق صبح و عصر و شب و روز بر آن ورزید و آنچنان به حق نزدیک شد که همواره با او به مناجات نشست .)
معرفت عارفان
یکى از خاطرات بسیار آموزنده و شیرین و در خور تامل از ایام اقامت ملاصدرا در کهک نکته اى است که مرحوم شیخ عباس قمى ذکر کرده و حضرت استاد حسن زاده آملى آن را این گونه مستند نموده است که : (در یک نسخه خطى اسفار که به خط حاج ملامحمد طهرانى و محشى به تعلیقات ملا على نورى و ذوالعینین و بسیارى از حواشى خود ملاصدرا است و در اختیار راقم است و در حاشیه این افاضه – در بحث اتحاد عاقل به معقول – نوشته است :(تاریخ هذه الافاضه کان ضحوه یوم الجمعه سابع جمادى الاول سبع و ثلاثین و الف من الهجره و قد مضى من عمر المولف ثمان و خمسون سنه قمریه .)
(تاریخ این افاضه ، صبح روز جمعه هفتم جمادى الاول ۱۰۳۷ بود و ۵۸ سال قمرى از عمر مولف سپرى گشته بود) و در ذیل همین حاشیه ، حاشیه دیگرى مرحوم میرزا على اکبر حکمى یزدى در حاشیه اسفارش از جناب صدر المتالهین به عنوان (منه ) دارد که :(کنت حین تسویدى هذا المقام بکهک من قرى قم …)
این قسمت کتاب را در هنگام اقامتم در کهک قم نوشتم و روز جمعه براى زیارت قبر دختر موسى بن جعفر (س ) به قم آمدم و از او مدد و کمک خواستم . سپس این مطلب به یارى خدا برایم کشف شد.
خورشید جهان افروز
دوره پایانى سفرهاى چهارگانه ، سفر از خلق به سوى خلق به همراهى حق و براى رساندن پیام الهى از طریق تدریس و تالیف و تهذیب نفوس است تا با هدایت و ارشاد خود تشنگان هدایت را با آب گواراى حیات الهى سیراب نماید.
این دوره از زندگى صدر المتالهین همان بازگشت مجدد ایشان از روستاى کهک به شیراز و حوزه بحث و تدریس و تصنیف و تالیف است .
شهرت صدراى شیرازى عالمگیر شده بود و طالبان حکمت از نواحى و اطراف براى درک فیض به حضورش مى شتافتند. او خود در مقدمه اسفار مى گوید: (… بتدریج آنچه در خود اندوخته بودم همچون آبشارى خروشان فرود آمد و چون دریایى پر موج در منظر جویندگان و پویندگان قرار گرفت . از آب خوشگوار آن وادى ، فهم و ادراک سر سبز شد و از جریان زلال آن نهرهاى اندیشه جارى گشت … پس رحمت الهى اقتضا نمود که معانى منکشف از عالم اسرار و انوار و فائض از مقام نور الانوار بیش از این در پرده استتار نماند. و از سوى خدا ملهم شدم تا جرعه اى از افاضات ربانى را به تشنگان وادى طلب بچشانم و دل جویندگان انوار حقیقت را منور سازم تا جرعه نوشان را حیات ابدى و طالبان هدایت را روشنى قلب گردد.)
بعضى از تراجم نویسان علت بازگشت به شیراز را به امر شاه صفوى دانسته اند ولى اکثر آنان نوشته اند که امامقلى خان حاکم شیراز صدر المتالهین دعوت نمود تا به وطن خود برگردد و در مدرسه اى که پدرش به خاطر ملاصدرا بنا کرده به تعلیم و تدریس و تربیت طلاب بپردازد.
در شان و مقام این مرکز مهم علمى و سطح فرهنگى حوزه شیراز و همت پایه گذاران مدرسه همین بس که تدریس علوم عقلى یکى از مقررات الزامى آن مدرسه بوده است .
در هر صورت از نامه اى که حکیم الهى در سالهاى اول بازگشت به شیراز براى استادش میرداماد نوشته پیدا است که از این هجرت راضى نبوده و به یاد دوران خوش تنهایى و عزلت حسرت مى خورد و براى از دست دادنش متاسف بوده است . در بخشى از نامه چنین آورده است :
(قبل از ایام جدایى هرگز این شداید دست نداده بود و به صحبت جاهلان و ناقصان این بلاد گرفتار نشده بود. از طول مکث در اینجا ملول گشته ام و از صحبت معلولان این شهر معلول گشته و از کثرت عیال و پیوستگان و نامرادیهاى دور و زمان و عدم مساعدت چرخ و دوران و بى توجهى ارکان دولت این جهان و بى التفاتى اعیان این عهد و قران بغایت محزون و پریشان گشته … در مقام توحد و تفرد مى بودم و پاى در دامن غناى از خلق و تعزر کشیده داشتم و در خلوت تحصیل ملکات مى کردم و از مشاهده مکروهات از روى حزم و دور اندیشى هراسان و گریزان بودم .)
آفتاب آمد دلیل آفتاب
استعداد فوق العاده و روح حساس و زهد و عبادت و انس به خدا صدر المتالهین را زبانزد خاص و عام کرد و توجه همگان را به او جلب نمود. او از آغاز جوانى بى اعتنا به دنیا و مقامات دنیوى و شوون مادى بود و به قدر ذره اى هم به فکر جلب رضایت خاطر مردم نبود. او داراى معنویتى عمیق و روحى بلند بود که از نزدیکى به پادشاهان و امرا و ریاست بر عوام ننگ داشت و در آن عصر که نوع مصنفان و مولفان ، کتاب و رساله خود را به اسم پادشاه وقت یا حتى یکى از وزرا و رجال نامى مى نوشتند و گاهى کتاب را به آنان هدیه مى کردند، در نوشته هاى ملاصدرا نشانى از این گونه امور نیست و با تعداد فراوان کتابهایى که دارد در هیچ یک از آنان اسمى از کسى نبرده است . او به واقع علم را با عمل توام نمود و حکمت را در رفتار و کردار خود متجلى ساخت . محمد بن ابراهیم شیرازى در همان ایام جوانى از سوى استاد خود میرداماد به صدر الدین و صدرا ملقب شد و شاید اولین ستایش را نیز از همین استاد خود در قالب شعر شنید که :
صدرا جاهت گرفته باج از گردون
اقرار به بندگیت کرد افلاطون
بر مسند تحقیق نیامد چون تو
یکسر ز گریبان طبیعت بیرون
از فرزانگان معاصر، فیلسوف عظیم الشان حضرت آیه الله سید ابوالحسن قزوینى نیز مى گوید: (در فن فلسفه الهى و تحقق مسائل غامضه علم مافوق الطبیه و استقامت فهم و حسن سلیقه ، عدیل است و به اعتقاد حقیر در الهیات و فن معرفه النفس بر شیخ الرئیس راجح و مقدم است و در حسن تعبیر و سلاست کلام و جزالت منطق و تقریر کسى به پایه او نرسیده ، در علم فقه صاحب نظر و تحقیق است و در علم رجال وحید و فرید عصر بوده و در فن ریاضى از هندسه و هئیت ماهر بوده و بزرگترین فضیلت او تطبیق قواعد حکمت الهى با قواعد عرفان و طریقه عرفاست .)
علامه طباطبایى مفسر و فیلسوف بزرگ معاصر نیز در مورد مجدد فلسفه اسلامى در قرن ۱۱ مى گوید: (صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازى … پس از فراغت از تحصیل … سالها در کنج عزلت سرگرم مجاهدات و ریاضات و تصفیه نفس شده توانست پس از سالها خون دل خوردن دریچه اى به عالم قدس باز کرده ، حقایق علمى را که از راه مکاشفات نورى مشاهده نماید.(۵۷۶) وى اولین فیلسوفى است که مسائل فلسفه را – پس از آنکه قرنها در اسلام سیر کرده بود – از حالت پراکندگى در آورده ، مانند مسائل ریاضى روى هم چید. و از این روى اولا امکان تازه اى به فلسفه داده شد تا صدها مساله فلسفى که در فلسفه قابل طرح نبود مطرح و حل شود و ثانیا یک سلسله از مسائل عرفانى – که تا آن زمان طورى وراء طور عقل و معلوماتى بالاتر از درک تفکرى شمرده مى شدند – به آسانى مورد بحث و نظر قرار گیرند و ثالثا ذخایر زیادى از ظواهر دینى و بیانات عمیق فلسفى پیشوایان اهل بیت علیه السلام که قرنها صفت معماى لاینحل را داشتند و غالبا از متشابهات شمرده مى شدند حل و روشن شود و به این ترتیب ظواهر دین و عرفان و فلسفه آشتى کامل پذیرفته و در یک مسیر افتادند.)
مرحوم مطهرى ، شهید حکمت و جهاد مى گوید: (صدرا در آنچه علم اعلى … یا حکمت الهى خوانده مى شود… تمام فلاسفه پیشین را تحت الشعاع قرار دارد و آن را بر اصولى خلل ناپذیر استوار کرد. حکیم الهى و فیلسوف ربانى بى نظیر که حکمت الهى را وارد مرحله جدیدى کرد.)
و امام حکیمان و عارفان بنیانگذار انقلاب اسلامى از موسس حکمت متعالیه چنین یاد مى کند: (محمد بن ابراهیم شیرازى … اول کسى است که مبدا و معاد را بر یک اصل بزرگ خلل ناپذیر بنا نهاد و اثبات معاد جسمانى با برهان عقلى کرد و خلله اى شیخ الرئیس را در علم الهى روشن کرد و شریعت مطهره و حکمت الهى را با هم ائتلاف داد با بررسى کامل دیدیم هر کس درباره او چیزى گفته از قصور خود و نرسیدن به مطالب بلند پایه اوست … این فیلسوف بزرگ اسلامى و حکیم عظیم الهى … افق شرق را به نور حکمت قرآن روشن کرد…) و در کتاب چهل حدیث از ملاصدرا با صفاتى چون : محقق فلاسفه فیلسوف محققین ، فخر طایفه حقه اعظم الفلاسفه على الاطلاق نام مى برد.
فروغ حکمت متعالیه
روزى که سفینه النجاه اسلام ناب محمدى صل الله علیه و آله در ساحل خشک و سوزان جاهلیت متعصب قرشى و سلطنت ظلمانى اموى به گل نشست فلسفه از پاى افتاده و شرک آمیز یونانى و حکمت کلیسایى اسکندرانى در شام و مصر و بغداد شکفتن آغاز کرد و دستمایه تعزیه گردانان میدان مبارزه با (ثقلین ) شد. اما در مدتى اندک دانشمندان وارسته اسلامى و خصوصا تربیت شدگان مکتب تشیع با تکیه بر فرهنگ عمیق و اصیل (قرآن و عترت ) و بى اعتنا به اغراض سیاسى نهضت ترجمه ، با اصطلاحات فلسفى آشنا شده و از (شیوه منطقى ) ارسطو و (مکاشفه ) نو افلاطونى در مناشقات علمى – سیاسى و فهم معارف قرآن بهره ها گرفته ، حتى خود در این مکاتب استاد شده و به نوآورى پرداختند و نقادى عمیق مباحث را با معیار معارف قرآن به عهده گرفتند. فارابى و بوعلى سینا متد ارسطویى را در قالب جدید آن – حکمت مشاء – پى ریختند و شهاب الدین سهروردى نیز عنصر سلوک و اشراق را اساس فلسفه خود قرار داد و با ادغام بدیع عناصر گوناگون فلسفى از برآیند آنها فلسفه (اشراق ) را بنا نهاد و مقارن این دو مکتب فلسفى پیش رفت . این دو جریان همان (علم کلام ) بود که همواره زمینه مناسبى براى طرح مسائل جدید در فلسفه و رشد و نقد آن ایجاد نمود. عرفان نیز به عنوان راهى براى دریافت حقیقت دین و شیوه خاصى از معرفت الهى و وصول به کمال معنوى در پى آن بود که جنبه اصیل و پر مغز و نغز شریعت اسلامى را به دست آرد اما با تمام تلاشى که دانشمندان و حکیمان داشتند نتوانسته بودند این چهار رود خروشان را به هم پیوند دهند و به یک سو هدایت کنند.
در چنین زمینه فرهنگى که از سویى بسیار غنى و پر مایه بود و از سوى دیگر به رکود و کسادى و نازائى گرفتار شده بود، زیرا غلبه نهضت ضد عقلى که همزمان با غرب و شاید در اثر ارتباط دولت صفوى با اروپا بر حوزه هاى علوم اسلامى سایه افکنده بود و نهایتا منجر به ظهور (فلسفه تجربى ) و حس گرایى (ظاهریه ) و پیدایش (اخباریگرى ) و جمود بر ظواهر شرعى در شرق و به ویژه در نبض پر تپش آن (تشییع ) شده بود هر یک از رودهاى خروشان و پربرکت حکمت و معرفت را از تکاپو و حرکت آفرینى باز داشته و یا بکلى خشکانیده بود، آرى در چنین فضاى گرفته اى خورشید جهان افروز (حکمت متعالیه ) در آسمان فکر اسلامى ایران طلوع کرد و افق شرق را به نور حکمت روشن کرد.
حکمت متعالیه از یک نظر به منزله چهارراهى است که چهار مکتب مهم یعنى حکمت مشائى ارسطویى و سینایى و حکمت اشراقى سهروردى و عرفان نظرى محیى الدینى و معانى و مفاهیم کلامى (اسلامى ) با هم تلاقى کرده و مانند چهار نهر سر به هم آورده رودخانه اى خروشان به وجود آورده اند و از نظر دیگر به منزله یک ساختمان عظیمى است که چهار عنصر مختلف را پس از یک سلسله فعل و انفعالات به هم ربط داده و به آنها شکل و هیئت و واقعیت نوینى بخشیده که با ماهیت قبلى هر یک از عناصر متغایر است .
(اختلاف سابقه دار مشاء و اشراق … و همچنین بسیارى از موارد اختلاف نظر فلسفه و عرفان به وسیله صدر المتالهین حل شد و چهره بسیارى از حقایق اسلامى روشن گشت …)
گر چه جهل ظاهربینان و غرور علمى اروپاى پس از رنسانس و خود باختگى مسلمین در قرون اخیر در حدى بوده و هست که اجازه نمى دهد آهنگ حیاتش حکمت متعالیه و صداى گوشخراش شکستن استخوانهاى پوسیده فلسفه ارسطویى و نو افلاطونى (اسکولاستیک ) در زیر چرخ عظیم و تندر حکمت متعالیه صدرایى به گوش غریبان و غربزدگان قدیم و جدید برسد و تحول بزرگ فلسفى را که آن حکیم الهى و فیلسوف ربانى ایجاد نمود دریابند. اما بدون شک با ظهور صدر المتالهین فعالیت فکرى در ایران عصر صفوى به اوج خود رسید و اندیشه هاى او تمامى حیات فکرى و عقلى چهار قرن گذشته را در انحصار درآورد و امروز نیز مکتب او به همان سر زندگى دوران تقریر و تحریر است .
آثار ماندگار
صدر المتالهین از نویسندگان خوش قلم و پر کار در فلسفه اسلامى است و آثار قلمى او لطیف و در کمال فصاحت و بلاغت است و به تعبیر یکى از اساتید صاحبنظر، در گذشته تاریخ فرهنگى شیعه دو نفر در حسن تعبیر و شیوایى قلم بى نظیر بوده اند و شاید در آینده هم نظیرى نداشته باشند، شهید ثانى زین الدین جبل عاملى که در فقه قلم شیرین و جذاب و روانى دارد و صدر المتالهین شیرازى که فلسفه را با بیانى روان و قلمى شیوا تقریر نموده است .
تالیفات حکیم شیراز بیش از چهل عنوان کتاب و هر یک در نوع خود شاهکارى بى نظیر مى باشد به جز رساله سه اصل در علم اخلاق و چند نامه جملگى به زبان عربى (زبان رسمى مراکز علمى آن عصر) نوشته شده و داراى نثرى روشن و فصیح و مسجع و براى آموزش فلسفه و عرفان بسیار آسان و سهل است . در میان آثار فلسفى او بخشى خصلت عرفانى بارزترى دارند و بعضى داراى لحن برهانى و استدلالى تر هستند، هر چند که از تمامى آنها بوى عرفان به مشام مى رسد.
از ویژگیهاى بسیار مهم نوشته هاى ملاصدرا که از دستاوردهاى انحصارى خود او است تطبیق بین مفاهیم و بیانات شرع و براهین فلسفى است و به نحوى که در هیچ مساله فلسفى تا استشهاد بر آیات قرآن و آثار معصومین ننماید نظر قاطع خود را ابراز نمى دارد. او همواره در کتابهایش افتخار مى کند که هیچ کس را ندیده که همچون خود او اسرار قرآن کریم و سنت معصومین را فهمیده باشد. تمام نوشته هاى فلسفى او پر از آیات قرآن و روایات است و تمام تفاسیرش سرشار از برداشتهاى عرفانى و عقلى است و او در این روش نظیرى ندارد. البته پس از او شاگرد بى نظیرش فیض کاشانى این شیوه را از استاد آموخته و آن را گسترده و زیبا به کار برده است .
نوشته هاى صدر المتالهین در مجموع از ویژگیهایى چون جامعیت ، داورى مصلحانه بین آراء مختلف ، استفاده از عقل و ذوق و وحى در حل مبهمات ، احاطه بر آراء گذشتگان ، و در آخر سهل و ممتنع نویسى برخوردار است .
به تعبیر علامه حسن زاده آملى کتاب اسفار اربعه ام الکتاب مولفات ملاصدراست که در اواخر دوره اقامتش در کهک شروع به تالیف آن نموده و از دامنه و گسترش مطالب بى گمان بر شفاى بوعلى سینا و فتوحات مکیه ابن عربى مقدم است . (این کتاب به یک معنا نقطه اتصال و حلقه جامع دایره المعارف مشائى ابن سینا و اقیانوس اسرار باطنى ابن عربى است و به تعبیر دیگر، هم اوج هزار سال تفکر و تامل دانشمندان و حکماى اسلامى است و هم شالوده بناى عقلانى تازه و اصیلى است که از متن معارف اسلامى سرچشمه گرفته است .)
صدر المتالهین در این کتاب بزرگ با صراحت تمام رابطه حکمت و دین و عقل و وحى را بیان مى دارد که : (حاشا الشریعه الحقه الالهیه البیضاء ان تکون احکامها مصادمه للمعارف الیقینیه الضروریه و تبا لفلسفله تکون قوانینها غیر مطابقه للکتاب و السنه ) حاشا که احکام و مقررات بر حق و تابناک شرعى با معارف بدیهى و یقینى عقلانى ، ناهماهنگ باشد و نابود باد فلسفه و حکمتى که قواعد و یافته هایش مطابق با کتاب الهى و سنت نبوى نباشد.
صدر المتالهین در درک ظاهر و فهم اسرار قرآن و حدیث تبحرى ویژه داشت و گر چه در اکثر کتب فلسفى خود به قرآن و حدیث تمسک نموده و گاهى نیز به شرح آیات و احادیث پرداخته اما کتابهایى نیز به تفسیر آیات و احادیث اختصاص داده و سوره هاى سجده ، یس ، واقعه ، حدید، جمعه ، طارق ، اعلى ، زلزال و سوره بقره تا آیه ۶۵ و آیه الکرسى و آیه نور و… را تفسیر نموده که از تفاسیر ارزشمند فلسفى به شمار مى آیند و تاکنون چندین بار چاپ شده است .
شرح اصول کافى مرحوم آخوند نیز اولین شرحى است که بر کتاب بى نظیر اصول کافى پس از حدود شش قرن نوشته شده و سنت شرح نویسى بر روایات عمیق اعتقادى را باب نموده و بدون شک یکى از مهمترین متون اعتقادى شیعى دوره صفوى است که در هماهنگى بین حکمت و عرفان و وحى یکى از بهترین و بلکه اولین کلید است و مولف کتاب روضه الجنات در مورد این کتاب مى گوید:
(و عندى انه ارفع شرح کتب على احادیث اهل البیت علیه السلام و ارجحها فائده و اجلها قدرا.)
صدر المتالهین در سیر نوشتارى خود ابتدا حکیمى عقلانى است که شرح هدایه را مى نویسد و شفاى بوعلى را حاشیه مى زند و پس از طى مراحل سلوک و معرفت عارفى متکى بر وحى است که با قدرت الهى و هدایت نبوى و بیان علوى و با قدم قلم سفرهاى چهارگانه را طى مى کند و اسفار اربعه مى نویسد و در آخر کار تمام هم خود را بر فهم و درک و تبیین قرآن و روایات اهل بیت علیه السلام متمرکز مى نماید و آخر کار نیز در یک دستش قلم تفسیر سوره بقره و در دست دیگرش برگه هاى شرح کتاب الحجه اصول کافى است که به دیدار محبوب مى شتابد.
خانه آفتاب
صدر المتالهین داماد میرزا ضیاء الدین محمد بن محمود الرازى مشهور به ضیاءالعرفاء پدر زن شاه مرتضى والد فیض کاشانى است . و بدین ترتیب باید گفت فیض پیش از آشنایى علمى با صدر المتالهین با او ارتباط خویشاوندى داشته و دختر ملاصدرا، دختر خاله فیض بوده است .
فرزندان صدر المتالهین
فرزندان صدر المتالهین که هر یک از علوم اسلامى بهره اى وافى برده و از نامداران جهان محسوب مى شوند جلوه دیگرى از روح الهى آن فیلسوف وارسته مى باشد که در نظام خانواده تجلى یافته است .
۱٫ اولین فرزند این خانواده ام کلثوم در سال ۱۰۱۹ به دنیا آمد و دانش و بینش و علم و فلسفه را از پدر آموخت و در سال ۱۰۳۴ به عقد ملا عبدالرزاق لاهیجى (فیاض ) در آمد. او همچنان در محضر همسرش به تحصیل ادامه داد تا در اکثر علوم متعارف سرآمد همگنان شد به نحوى که در مجالس دانشمندان شرکت مى نمود و با آنان به مباحثه مى پرداخت .
۲٫ محمد ابراهیم ، ابوعلى حکیمى اندیشمند و عارفى سالک و محدثى والا مقام است که در سال ۱۰۲۱ به دنیا آمد و در محضر پدر به تحصیل پرداخت . کتابهاى متعدد نگاشت و کتابى نیز به نام عروه الوثقى در تفسیر آیه الکرسى به زبان فارسى نوشت ولى آنچنانکه از بعضى نوشته هایش پیداست و عده اى از تراجم نویسان تصریح نموده اند در اواخر عمر بشدت از فلسفه رویگردان شد و بر فلسفه تاخت .
۳٫ زبیده خاتون متولد ۱۰۲۴ سومین فرزند صدر المتالهین ، عالمى ادیب و فاضل و حافظ قرآن ، همسر دانشمند بزرگ میرزا معین الدین فسائى و مادر علامه ادیب میرزا کمال الدین فسائى (میرزا کمالا) داماد مجلسى اول است . او حدیث و تفسیر قرآن را از پدر و خواهر بزرگ خود آموخت و در ادبیات استاد فرزند خود بود.
۴٫ زینب سومین دختر صدر المتالهین است که عالمى فاضل و متکلمى اندیشمند و فیلسوفى عارف و عابد و زاهد و از ستارگان درخشان فصاحت و بلاغت و ادب بود. در محضر پدر و برادرش بهره ها برد و پس ازدواج با جناب فیض کاشانى تحصیل خود را در محضر همسرش به کمال رساند. در سال تولد زینب در کتب تراجم نیامده ولى تاریخ وفاتش را ۱۰۹۷ نوشته اند.
۵٫ دومین پسر صدر المتالهین نظام الدین احمد دانشمندى ادیب و حکیمى متاله و شاعرى عارف است است که در سال ۱۰۳۱ در شهر کاشان به دنیا آمد و در رجب ۱۰۷۴ وفات یافت . وى کتابى به نام مضمار دانش به زبان فارسى دارد.
۶٫ آخرین فرزند صدر المتالهین معصومه خاتون همسر علامه بزرگ میرزا قوام الدین تبریزى از شاگردان به نام صدر المتالهین و حاشیه نویس کتاب اسفار است . او در تاریخ ۱۰۳۳ به دنیا آمد و ۱۰۹۳ وفات یافت . بانویى دانشمند و ادب دوست ، حدیث شناس و عابد و زاهد و حافظ قرآن کریم بود که در محضر پدر و سپس خواهرانش زبیده و ام کلثوم علوم و معارف روز را فراگرفت .
غروب خورشید
حکیم وارسته در طول عمر ۷۱ ساله اش هفت بار با پاى پیاده به حج مشرف شد و گل تن را با طواف کعبه دل صفا بخشید و در آخر نیز سر بر این راه نهاد و به هنگام آغاز سفر هفتم یا در بازگشت از آن سفر به سال ۱۰۵۰ هق در شهر بصره تن رنجور را وداع نمود و در جوار حق قرار گرفت ، و در همانجا به خاک سپرده شد و اگر چه امروز اثرى از قبر او نیست اما عطر دلنشین حکمت متعالیه از مرکب نوشته هایش همواره مشام جان را مى نوازد.
گلشن ابرار//جمعی از پوژوهشگران حوزه علمیه قم
زندگینامه مقدس اردبیلى (متوفاى ۹۹۳ ق)
تولد و تحصیل
در قرن دهم هجرى قمرى در شهر اردبیل کودکى سعادتمند پا به عرصه وجود گذاشت . او بعد از رشد و شکوفایى و طى مراحل علمى و کسب کمالات معنوى و عرفانى به مرتبه اى از دانش و معرفت و زهد و تقوا رسید که پس از چهار قرن هنوز الگوى عالمان و پرهیزکاران است .
نامش احمد و فرزند محمد و از خانواده اى دوستدار اهل بیت علیه السلام بود. پس از رشد و گذراندن تحصیلات و کسب کمالات معنوى به نجف اشرف مهاجرت کرد و در جوار مرقد مطهر مولاى متقیان امام على علیه السلام به کسب علم و فضیلت پرداخت .
وى علوم نقلى و فقه را از محضر سید على صائغ و دیگر استادان حوزه نجف فرا گرفت . سید على صائغ از آن جمله شاگردان برجسته شهید ثانى بود که استاد به وى علاقه فراوان داشت .
وى همواره در جستجوى دانش بود و در طول عمر پربرکت خود از هیچ کوششى براى آموختن غفلت نمى کرد. هر جا که از وجود دانشمند و عالمى نشانى مى یافت به خدمتش مى شتافت و از علم و معرفت وى بهره مى گرفت . به همین دلیل زمانى نیز براى استفاده از محضر فیلسوف و عالم وارسته جمال الدین محمود (از شاگردان فیلسوف نامى جمال الدین اسد دوانى ) به شیراز مهاجرت کرد و مدتى نزد وى به تحصیل علوم عقلى مشغول گردید. او علم و عمل را وجهه همت خویش ساخت و در زهد و تقوا به درجه اى رسید که به (مقدس ) شهرت یافت و در تحقیق و ژرف نگرى علمى به اندازه اى تبحر داشت که به (محقق ) معروف شد.
در گفتار بزرگان
وى از آن جمله عالمانى است که مورد تجلیل فراوان علما و فقها قرار گرفته است . سید مصطفى تفرشى از معاصران محقق اردبیلى مى نویسد: (امرش در جلالت و اطمینان و امانت مشهورتر از آن است که ذکر شود و بالاتر از آن است که عبارتى بتواند آن را وصف کند. او متکلمى فقیه و عظیم الشان و جلیل القدر و بلند منزلت و باورع ترین شخص زمانش و عابدترین و با تقواترین آنها بود.)
شیخ حر عاملى که خود از چهره ها و بزرگان دین و دانش است مى نویسد: (احمد بن محمد اردبیلى عالمى فاضل ، محققى عابد، مورد اطمینان و پارسا، عظیم الشان و جلیل القدر و معاصر شیخ بهایى بود)
علامه بزرگوار مجلسى مى نویسد: (محقق اردبیلى در قداست نفس و تقوا و زهد و فضل به مقام نهایى رسید و در میان عالمان متقدم و متاخر شخصیت بزرگى چون او را سراغ ندارم … کتب او داراى بالاترین مراتب دقت نظر و تحقیق است .)
محدث بزرگوار حاج شیخ عباس قمى مى نویسد: (شیخ اجل عالم ربانى فقیه محقق صمدانى معروف به محقق اردبیلى … در مراتب علم و فضل و عبادت و زهد و کرامت و وثاقت و تقوا و ورع و جلالت به درجه اى رسید که توصیف نشود و در قدس و تقوا به مرتبه اى رسید که به او مثل زده شود و به راستى اشعه انوار جمال و پرتو حسن آن عالم مفضال چنان تجلى کرده بر هیچ دیده پوشیده نیست .)
مقدس اردبیلى و دربار صفوى
شاهان صفوى بنا به دلایل مختلف دینى و سیاسى و مصالح حکومتى ضمن احترام و تقدیس علماى دین از آنها در امور مختلف نظرخواهى مى کردند. اگر چه این احترامها و تقدیسها بیشتر براى حفظ موقعیت خویش و به منظور برخوردارى از حمایت و پشتیبانى جامعه شیعى بود که سر در فرمان عالمان و فقیهان داشتند. از آن سو علما نیز از این موقعیت براى گسترش و نفوذ مکتب تشیع استفاده فراوان بردند و به واقع ارتباط آنان با پادشاهان صفوى نقشى انکارناپذیر در گسترش و نفوذ تشیع داشت به طورى که تشیع در این زمان از انزوا خارج شد و با رسمیت مذهب تشیع نشر و تبلیغ اندیشه هاى شیعى رواج فراوان یافت . و دانشمندان و بزرگانى چون محقق ثانى ، شیخ بهایى و علامه بزرگوار مجلسى با جهت دادن سیاستهاى دربار صفوى به سمت ترویج و تبلیغ تشیع خدمات بى نظیرى را براى اسلام و تشیع به انجام رساندند به طورى که این دوران یکى از دورانهاى اوج گیرى اندیشه هاى شیعى است .
مقدس اردبیلى نیز از جمله عالمانى است که در پرتو رابطه با دربار صفوى در گسترش تشیع و حل مشکلات شیعیان تلاشهاى فراوانى را به ثمر نشاند. هر چند که او به درخواست شاه عباس صفوى براى ترک نجف و مهاجرت به ایران پاسخ منفى داد. براى مصالح تشیع و شیعیان همواره به دربار صفوى تذکراتى مى داد. تاریخ برخى از آن وقایع را نقل کرده است . (۵۰۷) از جمله نوشته اند: زمانى یکى از کارگزاران دربار صفوى مورد غضب شاه عباس قرار گرفت و به مقدس اردبیلى پناه برد و او نامه اى به وى داد تا شاه از تقصیر او بگذرد. نامه مقدس اردبیلى به شاه عباس چنین بود:
(بانى ملک عاریت ، عباس ! بدان که چه این مرد اول ظالم بود اکنون مظلوم مى نماید چنانچه از تقصیر او بگذرى شاید که حق – سبحانه و تعالى – از پاره اى از تقصیرات تو بگذرد. بنده شاه ولایت :احمد اردبیلى )
این از شگفت نامه هایى است که در آن هیچ توصیف و تعریفى از شاه نشده و مقدس اردبیلى در آن خود را از پیروان و غلامان امام على علیه السلام معرفى کرده است و نه از چاکران و غلامان شاه .
شاه عباس بدون تاخیر فرمان مقدس اردبیلى را اجرا کرد و پاسخى بدین گونه نوشت :
(به عرض مى رساند عباس خدماتى که فرموده بودید به جان منت داشته ، به تقدیم رسانید که این محب را از دعاى خیر فراموش نکنید. کتبه کلب آستانه على : عباس )
احیاگر حوزه نجف
سالها تحصیل و تحقیق در پرتو زهد و تقوا، از مقدس اردبیلى فقیه و عالمى کم نظیر ساخته بود و طولى نکشید که ریاست و زعامت شیعه و حوزه علمیه نجف را عهده دار شد. هنگامى که مقدس اردبیلى پا به عرصه فعالیتهاى علمى و تبلیغى گذاشت نجف بسیار خاموش و بى تحرک بود و دانش پژوهان اندکى در آنجا مشغول تحصیل بودند و حوزه آن از شکوه دوران شیخ طوسى بى بهره بود در این زمان احیاگرى سراسر پاکى و فضیلت قیام کرد و با زهد خود به مقابله با کمبودها با تقوا و صبر خود به رفع کاستى ها برخاست و با معنویت خویش به حوزه نجف روح و صفا بخشید و نجف را میعادگاه طلاب دانش پژوه ساخت و جویندگان دانش را به آنجا جلب کرد. آیت الله سید حسن صدر در این باره مى نویسد: (در زمان مقدس اردبیلى دوباره کوچ علمى به نجف آغاز شد. حوزه تقویت یافت و مردم از اطراف دیگر شهرها و بلاد به آنجا روى آوردند و آن شهر به صورت بزرگترین مرکز علمى در آمد.)
بر مسند تدریس
محقق اردبیلى در مدت عمر گرانمایه خود خدمات ارزنده اى براى عالم تشیع انجام داد. وى پس از کسب علوم عالى بر کرسى تدریس نشست و با کمال دقت و حوصله مسائل و مباحث علمى را به شاگردان خویش تعلیم داد. او همان گونه که نفس خویش را تهذیب کرده بود معتقد به تهذیب زواید و اضافات کتابهاى درسى حوزه بود و از تدریس و تعلیم مطالبى که فایده اى بر آن مترتب نبود پرهیز مى کرد. او با نفس قدسى خود کسانى را براى جامعه بزرگ تشیع تربیت کرد که هر یک چهره اى برجسته در علم و اجتهاد شدند و منشا آثار ارزنده اى براى عالم اسلام گردیدند.
شاگردان برجسته وى را چنین برشمرده اند:
۱٫ شیخ حسن (متوفى ۱۰۱۱ ق .) فرزند شهید ثانى (مولف کتابهاى معالم الاصول و المنتقى )
۲٫ سید محمد (متوفى ۱۰۰۹) نوه دخترى شهید ثانى ، معروف به صاحب مدارک
۳٫ میر فیض الله تفرشى
۴٫ عنایت الله کوهپایه اى ، ترتیب دهنده برخى از کتابهاى رجالى
۵٫ ملا عبدالله شوشترى (متوفى ۱۰۱۲)
تالیفات
فقیه بزرگوار محقق اردبیلى علاوه بر تدریس ، کتابهاى پرارجى نیز در موضاعات کلام ، فقه ، اصول ، سیره اهل بیت علیه السلام و عقاید تالیف کرد که برخى از آنها اثرى در دست نیست .
فهرست قسمتى از این آثار عبارت اند از:
۱٫ استیناس المعنویه (در علم کلام )
۲٫ بحر المناقب
۳٫ حاشیه بر شرح تجرید
۴٫ حدیقه الشیعه
۵٫ رساله خراجیه
۶٫ زبده البیان فى آیات الاحکام
۷٫ مقاله فى الامر بالشى (در علم اصول )
۸٫ مناسک حج (فارسى )
۹٫ مجمع الفایده و البرهان فى شرح ارشاد الاذهان
این کتاب یکى از مشهورترین و عمیق ترین دایره المعارفهاى فقه استدلالى و یکى از مصادر و منابع گران سنگ فقه جعفرى است . که همواره مورد توجه مجتهدان بوده است . محقق این کتاب را به مثابه شرحى بر کتاب ارشاد علامه حلى نوشته ولى خود کتابى بسیار مفصل و عمیق است که با دقت و کنکاشى عظیم به تحلیل و بررسى مباحث فقهى پرداخته است .
سیره مقدس
مقدس اردبیلى بسیار متواضع بود و در مقابل شاگردانش خود را فوق العاده کوچک مى شمرد و آنان را مورد تکریم و احترام فراوان قرار مى داد. گویند در هنگامى که شیخ حسن از تحصیل فراغت یافت و قصد داشت به لبنان باز گردد از استاد خویش تقاضاى نصیحت و موعظه کرد و مقدس اردبیلى احادیثى را گردآورى کرده ، در ورقه اى نوشت و به ایشان داد و در پایان آن نوشت این جملات را اضافه کرد:
(کتبه العبد احمد لمولاه امتثالا لامره و رجاء لنذکره )
این مطلب را بنده خدا احمد براى مولاى خود نوشته است تا فرمان ایشان را به جاى آورد و به امید اینکه موجب پندآموزى وى باشد.
اخلاص در کار تعلیم و تدریس نیز از خصلتهاى بارز مقدس اردبیلى بوده است . ملا عبدالله شوشترى از شاگردان مقدس اردبیلى در مجلسى مساله اى را از استاد خویش پرسید. مقدس سوال او را پاسخ گفت . اما شاگرد به این پاسخ قانع نشد و بحث ادامه یافت . ناگهان مقدس سکوت کرد و پس از لحظه اى فرمود: این بحث بماند براى بعد، باید به کتاب مراجعه کنم ! سپس از مجلس برخاست و به شاگرد فرمود تا همراه او به جایى دیگر بروند. پس از خروج از آن مجلس محقق اردبیلى پاسخى بسیار دقیق و عمیق بیان کرد به طورى که شاگرد قانع شد و شبهه اى برایش باقى نماند. شاگرد پرسید: آقا، چرا پاسخى به این نیکویى مى دانستید و در همان مجلس بیان نفرمودید؟
محقق فرمود: آنجا چون در مجلس و در حضور جمعى از مردم بودیم احتمال داشت که قصدمان جدل و فخرفروشى و اظهار فضل بر یکدیگر باشد ولى اینجا این شبهه نیست زیرا تنها خداى متعال ناظر بحث و گفتگوى ماست .
کمک به محرومان نیز از خصوصیات پسندیده مقدس اردبیلى بوده است . نقل است در یکى از سالها قحطى و گرانى به اوج خود رسیده بود و فقر و گرسنگى بیداد مى کرد محقق اردبیلى اندک آذوقه اى داشت که فقط کفاف قوت خانواده اش را مى کرد. اما او راضى نشد که خانواده اش غذا داشته باشند در حالى که افراد زیادى در جامعه محتاج و گرفتارند. از این رو آن طعام را بین بیچارگان تقسیم کرد. همسرش از این عمل او برآشفت و گفت :
در چنین سال قحطى آنچه طعام داشتیم به فقرا کمک کردى ، اکنون باید فرزندان من دست گدایى به سوى دیگران دراز کنند؟
محقق پاسخى نداد و از منزل خارج شده ، راه مسجد کوفه را در پیش گرفت . او تصمیم گرفته بود چند روزى را در مسجد اعتکاف کرده ، به عبادت و راز و نیاز بپردازد. در دومین روز حضور او در مسجد مرد عربى مقدارى گندم و آرد بر چهارپایى بار کرده ، به خانه محقق اردبیلى برد و به همسرش تحویل داد و گفت :
صاحبخانه در مسجد اعتکاف کرده و این گندم و آرد را براى شما فرستاده است . چند روزى گذشت تا اینکه مقدس اردبیلى به خانه بازگشت . همسرش به او گفت :
آرد و گندمى که فرستاده بودید خیلى مرغوب بود.
محقق ، بى خبر از همه جا، وقتى این سخن را شنید دریافت که این فضل و رحمتى از طرف خدا بوده است و خداوند را بر این بنده نوازى ستایش کرد.
در وادى کرامات
از زندگى این فقیه عابد و عارف کامل کراماتى نقل شده است . در ذیل به دو نمونه آن اشاره مى کنیم :
فردى از اهل تفرش به نام میرغلام (میر فیض الله ) که یکى از شاگردان و نزدیکان مقدس اردبیلى و فردى دانشمند و پارسا بود، مى گوید:
من در مدرسه اى که حجره هاى آن در صحن مطهر امیرالمومنین على علیه السلام قرار داشت ، سکونت کرده به فرا گرفتن علم اشتغال داشتیم . در یکى از شبهاى تاریک پس از آنکه از مطالعه فارغ شدم از حجره بیرون آمدم و به اطراف نگاه مى کردم که ناگهان دیدم مردى با سرعت به طرف قبه مبارک مى رود. با خود گفتم شاید این مرد دزدى است که مى خواهد به حرم دستبرد بزند و قندیلهاى حرم مطهر را به یغما ببرد! به ناچار به طورى که او متوجه نشود. تعقیبش کردم دیدم به طرف در حرم مبارک رفت و اندکى توقف کرد. بلافاصله قفل در گشوده شد و بر زمین افتاد و در باز شد و او وارد گردید و بعد در دوم و سوم نیز به همان صورت باز شد. دیدم آن مرد به کنار مرقد مطهر مشرف شده ، سلام عرض کرد و از جانب قبر مطهر پاسخ داده شد. من صدایش را شناختم و متوجه شدم با امام علیه السلام درباره یکى از مسائل علمى گفتگو مى کند.
سپس از حرم خارج و به جانب مسجد کوفه رهسپار شد. من هم پشت سر او به طورى که متوجه من نبود حرکت کردم (تا از اسرار او سر در بیاورم ) وقتى به مسجد رسید به محراب مسجد نزدیک شد و باز شنیدم که با بزرگى درباره همان مساله علمى گفتگو مى کند. پس از آنکه پاسخ خود را شنید از آنجا بیرون آمد. من هم در تعقیب او حرکت کردم .
وقتى به دروازه شهر رسید، هوا روشن شده بود. پیش از آنکه از دروازه خارج شود با صداى بلند او را مورد خطاب قرار داده ، گفتم : اى مولاى ما، من از آغاز تا انجام کار همراه شما بودم ، اینک بفرمایید آن دو بزرگ که با آنها درباره مسائل علمى صحبت مى کردید چه کسانى بودند؟ مقدس وقتى این درخواست را شنید، پس از آنکه تعهدات لازم را گرفت که تا موقع حیاتش به کسى اطلاع ندهم ، فرمود: اى فرزند من ! بسیارى از اوقات مسائل مختلفى براى من گنگ و مبهم مى ماند، پس در هنگام شب به مرقد مطهر امیرالمومنین علیه السلام مى روم و مساله را براى حضرت مطرح و جوابش را دریافت مى کنم .
امشب نیز بر طبق معمول به حضور انور شرفیاب شدم و حضرت مرا به صاحب الزمان علیه السلام حواله کرد و فرمود: فرزندم مهدى (عج ) در مسجد کوفه است ، به حضورش برس و پاسخ مسائل خود را از آن حضرت استدعا کن آن مردى که در مسجد کوفه دیدى حضرت مهدى (عج ) بود.
وى شبى پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله را در خواب دید که حضرت موسى علیه السلام در خدمت آن بزرگوار نشسته است و مقدس نیز در آنجا حضور دارد. پس حضرت موسى از رسول خدا صلى الله علیه و آله سوال کرد: این مرد کیست ؟ پیامبر فرمود: از خودش سوال کن . حضرت موسى علیه السلام از مقدس پرسید: تو کیستى ؟ مقدس جواب داد: من احمد پسر محمد از اهل اردبیل هستم و در فلان کوچه ، فلان خانه منزل من است . حضرت موسى علیه السلام تعجب کرد و گفت : من از اسم تو سوال کردم این همه تفصیل براى چه بود؟ مقدس در جواب گفت : خداوند عالم وقتى از تو سوال کرد که این چیست که در دست تو است ، تو چرا آن قدر در پاسخ تفضیل دادى ! حضرت موسى علیه السلام به پیغمبر صلى الله علیه و آله گفت : راست گفتى که علماى امت من همانند انبیاى بنى اسرائیل مى باشند.
رحلت
سرانجام ماه رجب سال ۹۹۳ ق . فرا رسید. در این سال آفتاب فقاهت که از شهر اردبیل درخشیدن آغاز کرده و در سراسر جهان تشیع پرتوافشانى نموده بود پس از عمرى تلاش و کوشش خستگى ناپذیر در راه دین و شریعت جاودانى اسلام در نجف اشرف غروب کرد، هر چند این غروب جسم او بود و روح مقدسش با آثار ارزشمندش همچنان پرتو افشان اسلام و تشیع است . پیکر مطهر مقدس اردبیلى را شیعیان و دوستانش در حرم مطهر مولاى متقیان حضرت على علیه السلام به خاک سپردند تا همان گونه که در دنیا عاشق اهل بیت علیه السلام بود در آخرت نیز همنشین آنها باشد.
گلشن ابرار//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم
زندگینامه محقق ثانى (متوفاى ۹۴۰ ق)
تولد
آفتاب قرن نهم از نیمه گذشته بود که در یک خانواده صمیمى در روستاى (کرک ) از روستاهاى جبل عامل لبنان کودکى به دنیا آمد.
سال ۸۶۵ یا ۸۷۰ بود که خانه ساده (عزالدین حسین ) به نور جمال کودکى شیعى نورانى شد. پدرش نام وى را (على ) گذاشت و او با نشانى از تشیع در اولین قدمهاى زندگى پیش رفت و (نورالدین ) لقب گرفت . دوران کودکى او به پاس مراقبت مادر و تلاش پدر بخوبى گذشت و محیط خانواده اسلامى آنان در او تاثیر شگرفى گذاشت .
تحصیل
على بن عبدالعالى اندک اندک پاى به سن نوآموزى گذاشت و درس و مدرسه را شروع کرد و پس از آموزشهاى ابتدایى به حوزه علمیه کرک و در جرگه دانش پژوهان علوم اسلامى وارد شد. درس و بحث و مطالعه از او طلبه اى جوان و دوست داشتنى ساخت و با تقواى الهى بر گزمه هاى سپاه شب پرستان حمله برد و به تهذیب نفس همگام با تحصیل همت گماشت . پس از آن به روستاى (میس ) رفت و با تلاش پیگیر، از استادان آن حوزه شناخته شد. شهید ثانى یکى از شاگردان آن حوزه بود که (شرایع الاسلام ) و (قواعد) را نزد او فرا گرفته است .
(۴۷۸) چندى نیز در (جبع ) لبنان به تحصیل مشغول بود و پس از آشنایى و به دست آوردن تجارب و علوم در حوزه علمیه (جبل عامل ) رهسپار حوزه (دمشق ) شد. آنگاه از دمشق راهى (بیت المقدس ) شد و لختى از زمان را نیز به تحقیق و دانش اندوزى در شهر (الخلیل ۲) گذراند و سپس بار خود را بسته ، رهسپار مرکز حوزه اهل سنت در (مصر) گردید. این سفرها و دیدار حوزه هاى گوناگون از او مردى حزیم و دانشمندى خوش اندیشه ساخت و شخصیت او را چنان زیبا ترسیم کرد که عاقبت یکى از بزرگترین دانشمندان قرن دهم به شمار آمد و به (محقق ثانى )، (مولاى مروج )، (محقق کرکى ) و (شیخ علایى ) شهرت یافت .
در کشور مصر از دانشمندان زیادى بهره جست و محضر فرزانگان آن دیار را غنیمت شمرد. گوهر جان به متاع ناچیز دنیا نفروخت و سخت در راه تکامل و معرفت کوشید و در این مدت نیز موفق به گرفتن اجازه از علماى اهل سنت شد. (در بخش استادان به تنى چند از آنان اشاره خواهیم کرد.)
زندگى علمى على بن عبدالعالى که در این زمان از دانشمندان بلند مرتبه جبل عامل بود زیبا و شیرین و مساله آموز مى گذشت . او در پى ورود به سرزمینى تازه توشه اى از خرمن اندیشمندان آن سامان بر مى گرفت و باز سوار بر گرده سفر، بار و بنه به سویى دیگر مى کشید و این بار حوزه مصر را به سوى عراق و حوزه نجف اشرف ترک گفت و به سرزمین ولایت و آستان امامان معصوم وارد شد.
استادان
على بن عبدالعالى فروغ معرفت و فقیهى جان بر کف براى شیعه شد ولى این میوه شیرین به آسانى به دست نیامد. از لبنان تا مصر و از مصر تا نجف ، حضور در حلقه هاى درس و تحقیق و استفاده از محضر استادان دلسوز و با معرفت بود که توانست جوانه علم و تحقیق را در وجودش بارور کند و درخت تناور فقاهت و دیانت را در جانش به بار بنشاند و ما به پاس خدمت آن اسوه هاى علم و عمل به یادکرد تنى چند از آنان بسنده مى کنیم .
على بن هلال جزایرى (بزرگترین استاد محقق ثانى )، محمد بن داوود بن موذن جزینى ، شمس الدین محمد بن خاتون عاملى ، سید حیدر عاملى ، احمد بن على عاملى ، زین الدین جعفر بن حسام عاملى ، شمس الدین محمد بن احمد صهیونى ، که جملگى از استادان شیعى اویند. علاوه بر این از ابى یحیى زکریا انصارى (متوفى ۹۲۶ ق ) و کمال الدین ابراهیم بن محمد بن ابى شریف قرشى (متوفى ۹۲۳ ق ) از علماى اهل سنت نیز بهره برده است .
تلاش مصلح
محقق کرکى در نجف اشرف بر کرسى تدریس نشسته بود که پیکى از دربار ایران و شاه اسماعیل صفوى رسید و او را براى تلاش و کار به دربار ایران دعوت کرد. او دید از این فرصت مى تواند براى سرفراز گردانیدن شیعیان و رساندن فرهنگ ناب تشیع به جامعه استفاده کند. این تصمیم بسیار مهم و حساس مى توانست مسیر زندگى او و شیعیان را عوض کند. به همین دلیل آن را پذیرفته ، در سال ۹۱۶ ق . در جنگ هرات به شاه اسماعیل صفوى پیوست . در این حال او در حدود ۵۰ بهار از عمر خود را گذرانده و پاى به عرصه مبارزه و تلاش ، آن هم در محیط بسیار حساس دربار صفوى گذاشته بود. تاثیر او و دیگر عالمان شیعه در هدف بخشى به سلسله صفوى بود که تفکر آنان را تصحیح مى کرد. گویند شاه تهماسب به محقق مى گفت :
(شما به حکومت و تدبیر امور مملکت سزاوارتر از من مى باشید. زیرا شما نایب امام زمان – سلام الله علیه – هستید و من یکى از حکام شما هستم و به امر و نهى شما عمل مى کنم .)
در واقع وجود کسانى چون شیخ لطف الله میسى ، شیخ على منشار (پدر زن شیخ بهایى ) شیخ عبدالصمد (پدر شیخ بهایى )، سید ماجد بحرانى ، شیخ حر عاملى و شیخ بهایى در طول دوره صفویه تا اندازه اى توانست جلو انحرافات بیش از حد آنان را بگیرد و تشیع را مذهب رسمى کشور گرداند و مردم و صاحبان حکومت عالمان الهى را محترم بشمارند. البته ریشه خانوادگى صفویان نیز در این طرز تفکر سهیم بود و نباید آن را از نظر دور داشت .
یکى از بخشهاى حساس زندگى محقق کرکى انتخاب او به عنوان شیخ الاسلام رسمى کشور ایران و دادن اختیارات به اوست که وظیفه وى را بیش از پیش سنگین کرد و از طرفى این فرمان نشانگر عظمت او در میان شاهان صفوى به مثابه یک رهبر شیعى است . ما به لحاظ اهمیت این رویداد بخشى از متن فرمان شاه تهماسب را در اینجاآوریم :
(فرمان مبارک شاهى جارى شد که :
بلند گردانیدن پرچشم شریعت نبوى را از بنیادهاى کامکارى مى دانیم و زنده کردن مراسم دین سید پیامبران و روش امامان علیهم السلام را از جمله مقدمات ظهور امام زمان مى شماریم . و بدون تردید سرچشمه و راه تحقق یافتن این مقصود جز پیروى و اطاعت عالمان دین نیست و بخصوص در این زمان با وجود عالى مقامى که به آستان ائمه هدى پا نهاده ، ختم مجتهدین ، وارث علوم سید پیامبران و نگهبان آیین امیرالمومنین ، قبله تقوا پیشگان با اخلاص و پیشواى دانشمندان ، مقتداى مردم ، نایب امام زمان – سلام الله علیه – على بن عبدالعالى . مقرر فرمودیم که سادات و اشراف ایران ، وزرا و سایر ارکان دولت ، ایشان را مقتدا و پیشواى خود دانسته ، در تمام امور اطاعت و فرمانبردارى به تقدیم رسانند. و نیز هر کس از دست اندرکاران امور شرعیه و از لشکریان حکومت را عزل کند، برکنار خواهد بود و هر که را مسوول کند، مسوول خواهد بود و مورد تایید است .
مقرر شده آنچه از مستمرى سالهاى قبل از محل ضرب سکه باقى مانده بدون درنگ به ایشان برسانند و سکه مدینه المومنین (حله ) را نزد نمایندگان ایشان ببرند و بدون نظر ایشان از ضرب سکه خوددارى نمایند و از مخالفت با این دستورات بپرهیزند.
محقق در ایران با حمایت صفویان تلاش زیادى کرد و براستى از مروجان آیین توحید و تشیع بود. در آن روزگارى که ایران اوضاع نابسامانى داشت کسانى چون محقق ثانى بودند که مردانه در میدان به تلاش مى پرداختند. عمق فاجعه و نابسامانى در امور مذهبى را باید در گفته هاى یکى از نویسندگان جستجو کرد که آورده است :
(در آن اوان مردم از مسائل مذهب حق جعفرى و قوانین آن اطلاعى نداشتند و شیعیان از دستورات دینى خود بى خبر بودند. زیرا از کتب فقه امامیه چیزى در دست نبود و فقط جلد اول (قواعد علامه حلى ) بود که از روى آن تعلیم و تعلم مسائل دینى صورت مى گرفت .)
در این زمان بود که او قلم به دست گرفت و بر غناى حوزه ها و اندیشه هاى علوم دینى افزود و در ترویج دانش آل محمد صلى الله علیه و آله و سلم کوشش کرد. شرح قواعد و رسائل و کتابهاى زیادى که در زمینه هاى اخلاقى ، عبادى و اقتصادى و اجتماعى نگاشته در پى انجام این مهم صورت گرفته است .
درباره اقدامات اجتماعى و مذهبى محقق کرکى جاى سخن بسیار است و ستایشى در خور از این فرزانه خطه جبل را مى طلبد و براستى باید به این سرول مکتب تشیع آفرین گفت و از او و اندیشه اش به نیکى یاد کرد. در آن زمان (اشهد ان علیا ولى الله و حى على خیر العمل ) که از آمدن سلطان طغرل بیک سلجوق در سال ۴۵۰ تا این تاریخ (۹۰۶ ق .) چهارصد و پنجاه و شش سال بود که برطرف شده بود، در سایه اقتدار صفویان و درایت محقق به اذان ضمیمه شد و بر ماذنه ها گفته شد.)
یکى دیگر از اقدامات محقق را حسن بیک روملو چنین آورده است : (محقق در جلوگیرى از فحشا و منکرات و ریشه کن کردن اعمال نامشروع و رواج دادن واجبات الهى و دقت در وقت اقامه نماز جمعه و جماعت و بیان احکام نماز و روزه و دلجویى از علما و دانشمندان و رواج دادن (اذان ) در شهرهاى ایران و همچنین قلع و قمع مفسدین و ستمگران کوششهاى فراوان و نظارت شدیدى را به عمل آورد.)
از آنجا که سخن در عرصه تلاش محقق ثانى به درازا مى کشد از سر اختصار به مواردى اشاره مى کنیم . از نظرگاه تاثیر صفویه در ایران باید گفت به واقع اگر درایت و توانمندى محقق نبود صفویه موفق به انجام آن همه کارهاى ارزشمند نمى شد و این پیروزى را باید به حساب سعى توانفرساى عالمان دینى گذاشت . درباره اصلاح ساختار اخلاقى جامعه آن روز آمده است :
(شاه تهماسب با کمک محقق کرکى بدعتها را برداشت و شرع را رواج داد. شیره کش خانه ها، شرابخانه ها، مرکز فحشا و فساد را ویران کرد و نیز منکرات را از بین برد و آلات لهو قمار را بشکست .)آرى این اقدام بود که غبار مسموم گناه را از خانه و کاشانه مردم زدود و دیو معصیت را قتل عام کرد.محدث جزایرى مى نویسد:
(من بعضى از فرمانها و دستورهایى را که محقق ثانى به حکام و زمامداران نواحى کشور نوشته ، دیده ام ؛ همه در بردارنده قوانین عدالت پیشه اى و چگونگى برخورد مسئولین با مردم و راجع به اخذ مالیات و مقدار آن است و در آنها دستور داده شده در هر شهر و دهى باید پیشنمازى تعیین شود تا با مردم نماز گزارد و احکام دینى و مراسم اسلامى را به آنها بیاموزد.)
درباره تلاش این مصلح بزرگ در احسن التواریخ آمده است :بعد از خواجه نصیرالدین طوسى هیچ کس مانند محقق ثانى در راه اعتلاى مذهب شیعه و مرام ائمه طاهرین علیهم السلام سعى و کوشش به عمل نیاورده است .
تلاش محقق به اینها نیز پایان نمى یابد بلکه او اهتمام فراوانى در شکوفایى حوزه هاى علمیه داشت . او هر ساله از شاه تهماسب هفتاد هزار دینار شرعى مى گرفت تا به مصرف تحصیل دانشجویان علوم اسلامى برساند و از این راه مبانى اعتقادى تشیع را استحکام بخشد.
دیگر از خروشهاى الهام بخش (احیاگر جبل ) اصلاح روش صوفیانه صفویان بود. زیرا آنان با تصوف پیوندى ناگسستنى داشتند و دچار انحرافاتى شده بودند. شهید مطهرى نقش محقق و عالمان دین را در کنار سلاطین صفوى چنین تبیین مى کند:
(فقهاى جبل عامل نقش مهمى در خط مشى ایران صفویه داشتند… صفویه درویش بودند. راهى که ابتدا آنها بر اساس سنت خاص درویشى خود طى مى کردند اگر با روش فقهى عمیق فقهاى جبل عامل تعدیل نمى شد… به چیزى منتهى مى شد نظیر آنچه در علویهاى ترکیه و شام هست . این جهت تاثیر زیادى داشت در اینکه اولا روش عمومى دولت و ملت ایرانى از آن گونه انحرافات مصون بماند و ثانیا عرفان و تصرف شیعى نیز راه معتدل ترى طى کند. از این رو فقها جبل عامل از قبیل محقق کرکى و حق بزرگى برگردن مردم این مرز و بوم دارند.)
در سال ۹۲۹ ق . محقق مناصب رسمى را رها کرد و دست از کار اجتماعى شست و به درس و بحث در حوزه نجف مشغول شد. شاید یکى از دلایل کناره گیرى او فشارهایى بود که از طرف مخالفان وى وجود داشت و البته اوضاع اجتماعى و مذهبى ایران آن روز نیز این نظر را تقویت مى کند. او در نجف مدت شش سال به تدریس و پرورش طالبان علوم و تشنگان دانش آل محمد صلى الله علیه و آله پرداخت و حوزه نجف از آبشار اندیشه اش بهره ها برد و پس از آن در سال ۹۳۵ ق . دیگر بار به کار اجتماعى روى آورد و در این زمان شاه تهماسب پسر شاه اسماعیل اول بر تخت نشسته و موقعیت حساس جدیدى پیش آمده بود. چرا که در پى نفوذ بیشتر بیگانگان مخالفان داخلى تحرک زیادترى داشتند.
ولایت فقیه
… باید در دل بذر حکومت مستضعفین را کاشت و براى عملى شدن آن گام برداشت . ما بر این عقیده ایم که فقیه جامع الشرایط باید بپا خیزد و به عنوان حاکم جامعه اسلامى مقتدر و استوار رهبرى را به دست گیرد و اسلام را به عنوان یک اندیشه مهم سیاسى و اجتماعى مطرح کند و آن را بسان نظام کاملى براى اداره جوامع بشرى عرضه کند. اختیارات حکومتى رسول الله را امامان معصوم یکى پس از دیگرى دارا هستند و فقیه جامع الشرایط نایب امام معصوم است و تمامى اختیارات حکومتى او را داراست .
این سخنان ، اندیشه هاى فقیه سترگ ، محقق کرکى بود. او این اندیشه بلند را در رساله نماز جمعه چنین بیان مى کند:
(فقها و دانشمندان امامیه اتفاق کرده اند که فقیه عادل امین که جامع شرایط فتوى باشد – فقیهى که از او به مجتهد در احکام شرعى تعبیر مى شود، نایب امامان شیعه است – در حال غیبت در تمام آنچه که یک امام در راستاى حکومت مى تواند انجام دهد و البته عده اى از اصحاب کشتن و جارى کردن حد را استثنا کرده اند.)
گفته ها و اسوه ها
با همه این احوال و اینکه محقق دل در گرو تلاش اجتماعى داشت ، نباید از احوالات درونى و لطافتهاى روحى او غفلت کرد. زیباییهایى که بر سال جان شیخ علایى ، تنه زده بود و ما در اینجا اشاره اى گذرا به بخشى از آن داریم :
یکى از کسانى که به محقق ثانى حسد مى ورزید و از موقعیت او سخت آزرده روح بود محمود بیک مهردار یکى از نزدیکان و درباریان شاه صفوى بود. آتش درونى او را وادار کرد که با تنى چند از همدستانش محقق را در خانه به قتل رساند. وى یک روز قبل از اینکه موفق شود نقشه خود را عملى کند سرمست از نقشه پنهانى خود در میدان صاحب الامر تبریز به چوگان بازى مشغول و شاه نیز در حال تماشا بود. فارغ از این صحنه محقق بزرگ و شیخ الاسلام کشور در حال خواندن دعاى سیفى بود. پس از دعاى سیفى شروع به خواندن دعاى انتصاف مظلوم – منسوب به امام حسین – کرد. هنوز دعا تمام نشده بود که خبر آوردند محمد بیک مهردار از اسب به زمین افتاد، و لگدکوب اسبها گردیده و جان به ناچار تسلیم کرده است .
و نیز نقل کرده اند روزى سفیر روم محقق کرکى را در دربار ملاقات کرد. سفیر زیرکانه گفت : تاریخ مذهب شما – منظور سفیر سال ۹۰۶، تاریخ ظهور سلسله صفوى بود – بر اساس حروف ابجد مى شود (مذهب ناحق ) و این ماده تاریخ خود گواهى است بر باطل بودن مذهب شما. محقق نیز بدون درنگ جواب داد ما عرب هستیم و زبان و ادبیات ما نیز عربى است و تاریخ مذهب ما بر اساس حروف ابجد، (مذهبنا حق ) – یعنى مذهب ما حق است – مى شود. سفیر از این حاضر جوابى شیخ الاسلام غرق در اعجاب شد و سکوت اختیار کرد.
على بن عبدالعالى در وادى وارستگى نیز امیر بود و مهر دنیا از دلش بریده بود. تقید عمیق و التزام فراوان به احکام اسلام داشت ولى با همه پاکى و زلالى و قناعت پیشگى و زاهدانه زیستن باز مى ترسید و از روز واپسین بیمناک بود. از همین رو وصیت کرده بود:
(همه نمازها و روزه هایم را قضا کنید و به نیابت از من حج خانه خدا بجا آورید.)
آثار قلمى
از شیخ الاسلام بزرگ قرن دهم اندوخته هاى علمى فراوانى به جاى مانده و تالیفات گرانسنگى به نسلهاى پس از خود هدیت کرده است .
آثار قلمى آن بزرگوار عبارت اند از:
جامع المقاصد (شرح قواعد الاحکام )،
منهج السداد (شرح ارشاد الاذهان علامه حلى )،
حاشیه بر مختلف الشیعه علامه حلى ،
رساله جعفریه ،
رساله اى در صیغه هاى عقود و ایقاعات ،
نفحات اللاهوت در لعن جبت و طاغوت ،
رساله اى در آب کر،
رساله اى در تعقیبات نماز،
رساله غیبت ،
رساله نجمیه ،
رساله اى در تعریف طهارت و رساله اى در احکام شیر دادن ،
حاشیه بر الفیه و نفلیه شهید اول ،
شرح الفیه ،
حاشیه بر تحریر علامه حلى ،
حاشیه بر (الدروس الشرعیه ) شهید اول ،
حاشیه بر (الذکرى فى الفقه )،
رساله اى در قبله ،
رساله اى در تسبیح ،
رساله اى در تقیه ،
رساله اى در نماز و روزه مسافر،
رساله اى در شنیدن دعواى مدعى در دادگاه و راه استنباط احکام شرعى ،
حاشیه بر بخش میراث (مختصر النافع )،
رساله اى در اثبات رجعت ،
کتابى در ارث ،
حاشیه بر قواعد الاحکام ،
حدیث شناسى ،
المطاعن المحرمیه ،
رساله اى در قبله خراسان ،
رساله اى در نیت
و کتب و رسائل دیگر که به حدود ۷۱ کتاب و رساله مى رسد.
شاگردان
علاوه بر آثار علمى محقق بزرگوار، وى آبشار معرفت دیگرى نیز فرا راه آیندگان قرار داده است و آن تربیت شاگردانى بود که هر یک مسئولیتى را در جامعه اسلامى به عهده گرفتند و کمبودى را در اجتماع برطرف کردند.
از جمله شاگردان محقق ثانى مى توان به ناموران ذیل اشاره کرد:
شیخ على منشار عاملى (پدر زن شیخ بهایى )،
شیخ محمد بن حسن عاملى نطنزى ،
سید محمد بن ابیطالب استرآبادى ،
على بن عبدالصمد عاملى ،
میر معزالدین عبدالعباس بن عماره الجزائرى ،
شیخ زین الدین فقعانى ،
احمد بن احمد بن ابى جامع معروف به ابن ابى جامع ،
شیخ نعمت الله بن احمد بن خاتون عاملى ،
ابراهیم بن على خوانسارى ،
جمال الدین بن عبدالله حسینى جرجانى ،
سید شرف الدین سماک عجمى ،
شهید ثانى ،
شیخ احمد بن محمد بن خاتون عاملى ،
امیر نعمت الله جزایرى ،
ظهیرالدین ابراهیم بن على المیسى ،
حسین بن على بن ابى السروال بحرینى ،
شیخ بابا،
قاضى صفى الدین عیسى ،
حسین بن محمد بن مکى .
خانواده کرکى
محقق ثانى داراى دو پسر و دو دختر بود که پسر اول او شیخ عبدالعالى نام داشت و از دانشمندان بزرگ عصر خود شناخته مى شد و در کاشان مقیم بود. پسر دیگرش شیخ حسن نام داشت . یکى از دختران محقق در جبل عامل ازدواج کرده است که فرزندى از این پیوند مبارک متولد شد که میر سید حسین حسینى نام داشت . او در اردبیل به تدریس و حل و فصل مشکلات مردم پرداخته ، شیخ الاسلام آن شهر بوده است . دختر دیگرش در ایران با میرشمس الدین محمد استرآبادى ازدواج کرد و از آنان فرزندى عزیز به دنیا آمد که نامش را سیدمحمد باقر گذاردند. او در آسمان علم و معرفت ایران درخشید و به میرداماد معروف شد و همو استاد صدرالمتالهین ، فیلسوف بزرگ و بنیانگذار حکمت متعالیه بود.
شهادت
سال ۹۴۰ ق . فرا رسید و محقق باز به نجف اشرف بازگشته بود. در این دوران او سنى نزدیک به ۷۵ سال داشت . کار و تلاش او را فرتوت و شکسته کرده و برف سفید پیرى بر رخسارش نشسته بود. تلاش ارزشمند و قابل ستایش او موجب کینه توزیهاى فراوانى نسبت به او گردیده بود و این حقد و حسدها هنوز ادامه داشت و هر لحظه جان پیر شیعى حوزه نجف را تهدید مى کرد. تا اینکه عاقبت در ۱۸ ماه ذیحجه سال ۹۴۰ همزمان با عید غدیر خبرى در نجف پیچید…! آن خبر این بود که :
محقق کرکى ، شیخ الاسلام ، به وسیله زهر عده اى از متعصبان اهل سنت مسموم شده و شربت شهادت نوشیده است . آرى ! نام وى در ردیف شهداى فضیلت ثبت گردید. پیکر آن عالم الهى را در جوار مرقد امیرالمومنین علیه السلام به خاک سپردند و دفتر زندگى اش بسته شد ولى نامش ، یادش و میراث ماندگارش تا ابد زنده است . ماده تاریخ فوتش (سال ۹۴۰) (مقتداى شیعه ) را رقم زد.
رحمت بى منتهاى پروردگار بر روح پاکش باد.
گلشن ابرار//جمعی ازپژوهشگران حوزه علمیه قم
زندگینامه محقق حلى(متوفاى ۶۷۶ ق)
عالمان دین که شاگردان مکتب ائمه اطهار – علیهم السلام – هستند با تاسى به ائمه خود را قربانى اسلام و دین کردند. آرى ! اگر این ایثار و از خود گذشتگى هاى عالمان دین نبود امروز از اسلام خبرى نبود. روحانیون بودند که روحیه سرخ جهاد و شهادت را در طول چهارده قرن گذشته ، زنده نگه داتشند و فقه و تفسیر و حدیث و دیگر علوم اسلامى و در یک کلام ، فرهنگ اسلام ناب محمدى صلى الله علیه و آله را به آیندگان رساندند. فقیه بزرگ ، محقق حلى یکى از این پاسداران ارجمند فرهنگ تشیع است که در قرن هفتم هجرى بزرگترین پرچمدار اجتهاد و فقاهت شیعى بود و آثار ارزشمند این شریعت شناس نو آور پس از گذشت هفت قرن ، تازه و در نوع خود کم نظیر مى باشد و سبک فقاهتى او هنوز هم مورد استفاده و محور تحقیق راهیان فقه پویاى آل محمد صلى الله علیه و سلم است . قبل از شهر تاریخى (حله ) بغداد مرکز علم و نشر اسلام و فقه شیعه به حساب مى آمد. در آن زمان فقیهان نامدار شیعه همچون شیخ مفید (در گذشته به سال ۴۱۳ ق .) و شاگردانش سید مرتضى علم الهدى (متوفاى ۴۳۶ ق .) و سید رضى گرد آورنده اثر جاوید نهج البلاغه و نیز فقیه بزرگ شیخ طوسى (متوفاى ۴۶۰ ق .) در شهر بغداد بودند.(۳۹۱) بعد از مدتى شهر بغداد و اطراف آن را قحطى ، سخت در فشار گذاشت و مردم درمانده آن رو به دیگر سامانها کردند و اى بسا برخى براى همیشه دیار خود را ترک گفتند. در برگهاى کهن تاریخ حله حقایقى را مى یابیم و در آن چهره هایى پر نور دانشمندانى که تا به امروز نامشان زنده است و هر یک ستاره اى درخشنده در آسمان تشیع مى باشند. نام جمعى از آنان بدین قرار است : شیخ حسن حلى پدر محقق حلى یکى از عالمان بزرگ دین در شهر حله با کمال احترام و عظمت زندگى مى کرد. در یکى از روزهاى سال ۶۰۲ ق . بود که فرزند سعادتمندش به دنیا آمد. شیخ حسن نام فرزند را جعفر نهاد. (جعفر) نام پیشواى ششم شیعیان و احیاگر مکتب توحیدى تشیع و گسترش دهند۰ فرهنگ غنى اسلام است و بدین سبب نیز این مکتب را (جعفرى ) نامیده اند. این کودک بعدها لقب (محقق ) گرفت و آوازه اش به همه جاى عالم رسید. جعفر از آغاز کودکى ، باهوش و استعداد سرشارى شروع به فراگیرى دانش و فضایل اخلاقى و معنوى نمود. مقدمات و علوم دینى را نزد پدر دانشمندش فرا گرفت و از عالمان دیگر شیعه نیز بهرها برد و در علوم و معارف اسلامى از جمله در فقه و اصول و کلام و پاره اى دانشهاى دیگر تسلط کامل یافت . در همین اوان بود که در میان عالمان نام آور، آوازه اى والا یافت . حضور تحصیلى او منحصر به حوزه علمیه (حله ) نبود. او با عالمان استادان آن دیار ارتباط یافته و از آنان توشه بر مى گرفت و با آنان به مذاکره مى پرداخت و استفاده هاى بسیار مى برد و با این کار بر اندوخته هاى علمى و معنوى اش مى افزود. محقق حلى در نزد اساتید بزرگ فقه و معارف اسلامى ، زانوى ادب زد و دانشهاى مرسوم حوزه هاى علمیه را از آنان فرا گرفت و سرانجام عالمى بزرگ و استادى ماهر گردید و به تدریس فقه و معارل اسلامى و تربیت شاگرد همت گماشت . شاگردان وى نه تنها از دانش او بهره مى بردند بلکه از کرامتهاى اخلاقى و از روش زندگى بسیار ساده و سرشار از ایمان آن استاد نیز سودمند مى شدند. به حقیقت که در سایه تلاشهاى او استعدادهاى فراوانى به کمال نایل آمدند. رفتار خوب محقق با شاگردان و نحوه تدریس و تربیت او باعث شد که شاگردان وى همانند ستارگان فروزان در آسمان عالم اسلام بدرخشند. او هر کس را به اندازه استعدادش به تمرین وا مى داشت و هنگامى که از شاگردش گرایش معنوى مى دید، بى نهایت به او توجه مى کرد و بزرگش مى داشت . در سال ۶۵۶ ق . هلاکوخان مغول از خراسان براى فتح بغداد حرکت کرد. در این زمان بغداد و شرهاى دیگر عراق از مراکز مهم نشر علوم اسلامى بود. اکثر اهل حله قبل از فتح بغداد به دست لشکر مغول ، به بیرون شهر فرار کردند، جز عده کمى از جمله علامه حلى و پدرش . این چند نفر نامه اى به هلاکو نوشتند و درباره حله ، کوفه ، نجف و کربلا امان خواستند. که مردم و حوزه هاى علمیه از بین نروند. هلاکو از حمله به این شهرها خوددارى کرد. هلاکو علامه و پدرش و… را طلبید و از آنان پرسید: چگونه پیش از فتح ، به من نامه نوشتید و امان خواستید؟ از کجا فهمیدید که من شهرهاى شما را نیز فتح خواهم کرد؟ پدر علامه حلى در جواب گفت : در حدیثى که از پیشواى ما على علیه السلام درباره حوادث آینده به ما رسیده است ، اوصاف سردارى که بر آخرین خلیفه عباسى پیروز مى شود، ذکر شده که آن اوصاف با شما مطابقت دارد. بنابراین خواستیم قبل از فتح و خونریزى از شما امان بگیریم ! پس از فتح بغداد، حوزه هاى علمیه آن شهر بکلى ویران شد و حوزه علمیه عظیم بغداد به شهر حله انتقال یافت . در سال ۶۶۲ ق . خواجه نصیرالدین طوسى آن دانشمند بلند آوازه و کم نظیر شیعه به همراه هلاکوخان مغلول به بغداد آمد. وى مى خواست از علماى حله و حوزه هاى علمیه آن دیار دیدار کند. محقق از آمدن خواجه به حله مطلع شد و اعلام استقبال کرد. چون خواجه از اعلام استقبال محقق و علماى حله آگاه شد فروتنى و تواضع به او اجازه نداد که به زحمت ایشان در استقبال از او راضى شود. بنابراین بدون الاع قبلى وارد شهر حله شد و قبل از هر چیز به قصد دیدن محقق به حوزه مرکزى شهر در آمد. محقق بر فراز منبر مشغول تدریس بود که ناگاه خواجه وارد جلسه شد. چون چشم محقق به خواجه افتاد در بلاى منبر بپاخاست و پایین آمد و به پیشواز خواجه شتافت و او را در آغوش گرفت و خوش آمد گفت . محقق خواست درس را تعطیل نماید ولى خواجه راضى نشد، بلکه بر ادامه تدریس اصرار ورزید. آثار (محقق حلى ) هر یک ستاره اى تابناک در آسمان علم معرفت است که تا ابد خواهد درخشید و کتابهایش گلهاى باغ بى خزان جاودانى است که غبار کهنگى و افسردگى بر آنها ننشسته است . خداوند متعال به او ذوق و استعداد سرشارى داده بود و او نیز از این نعمت بزرگ الهى توانست بخوبى بهره مند شود. او علاوه بر تربیت شاگردان ممتاز، آثار مهمى در زمینه فقه ، اصول ، کلام ، منطق ، ادبیات به جامعه اسلامى عرضه کرد. براى پرهیز از طول کلام ، به مهمترین آنها به ترتیب اشاره مى کنیم : ۱ – شرائع الاسلام : این کتاب یکى از کتب مهم فقه استدلالى است و قرن هاست که در حوزه هاى علمیه شیعه و چندى است در دانشگاههاى کشورهاى مختلف تدریس مى شود. در طى قرون متمادى حدود یکصد، بلکه بیشتر، بر این اثر نفیس شرح نوشته شده است ، از جمله : جوهر الکلام ، مسالک الافهام و مدارک الاحکام . در میان عالمان دین جمع زیادى از نعمت ذوق شاعرانه نصیب داشته اند. (محقق حلى ) از گروه فقیهان شاعر است . اشعار او حاوى نکات اخلاقى و عرفانى و حکمت آمیز و به صورت مشاعره و مکاتبه و خطاب به پدر و دوستانش سروده است .
و…
و… آثار علمى و فقهى محقق ، بیش از هر عامل دیگر روشن کننده ترین آیینه شخصیت علمى و اعتقادى اوست و در وهله دوم اظهار نظرها و گفته هاى دیگر دانشمندان اسلامى معیار درستى براى معرفى شخصیت ، شان و عظمت روحانى و ارزش معنوى او خواهد بود. محقق حلى این دانشمند بزرگ و نام ، مرجع عالم تشیع ، عارف وارسته ، شارع متعهد، نویسنده نوآور و خدمتگذار صادق اسلام و مسلمانان ، چراغ دیده داشن پزوهان مرزبان فقاهت ، سرانجام پس از عمرى پر بار در ۱۳ جمادى الاخر روز پنجشنبه سال ۶۷۶ ق . در شهر حله دار فانى را وداع گفت و به جوار حق شتافت و سبب مرگ این فقیه را سقوط از پشت بام خانه اش نوشته اند.
(شیخ عباس رسولى تبریزى ، شاعر معاصر) شیخ شمس الدین محفوظ بن وشاح ، در رثاى دوست و استادش محقق چنین سروده است :
– روزگار با اندوهناکى بسیار، مرا بیچاره ساخت و دلم را به کام لهیب غم انداخت . گلشن ابرار//جمعی از پوژهشگران حوزه علمیه قم |
زندگینامه سید مرتضى علم الهدى (۳۵۵-۴۳۶ ه.ق)
(سید مرتضى ) یکى از چهره هاى امید آفرین و هدف بخش و سازنده جهان تشیع و بلکه افتخار اسلام به شمار آمده ، آثار علمى و زندگى اجتماعى و شخصیت معنوى او براى همه نسلها آموزنده و الهام بخش است . سید مرتضى در ماه رجب سال ۳۵۵ هجرى قمرى در شهر بغداد دیده به جهان گشود نامش على فرزند (ابو احمد حسین ) فرزند موسى بن محمد بن موسى بن ابراهیم فرزند امام موسى بن جعفر علیه السلام است که نسب او با پنج واسطه به امام هفتم علیه السلام مى رسد. کنیه اش ابوالقاسم است و پدر و مادرش نیز از افراد لایق آن روزگار بودند. پدرش حسین موسوى به (طاهر اوحد ذوالمناقب ) معروف بود که منصب نقابت و رسیدگى به کار و زندگى سادات دودمان ابوطالب و مسؤ ولیت نظارت بر دیوان مظالم و سرپرستى زائران خانه خدا را که از منصبهاى مهم آن روز بود به عهده داشت مادرش نیز بانویى بزرگوار و دانشمند بود که شیخ مفید پیشواى شیعیان کتاب (احکام النساء) را به خاطر او تاءلیف و تدوین کرده است . پیشواى شیعه ( شیخ مفید) شبى در خواب دید حضرت فاطمه زهرا دخت گرامى پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله دست دو فرزندش امام حسن و امام حسین علیه السلام را گرفته ، آنها را به نزد او آورد و پس از سلام گفت : (جناب استاد! این دو پسران من هستند، به آنها علم فقه و احکام دین بیاموز! استاد از خواب برخاست و پس از انجام کارهاى لازم و با اندیشه هاى مختلفى که گریبانگیر او بود به محفل درس خود که مسجد براثا واقع در محله شیعه نشین بغداد بود،آمد و پس از لحظاتى درس را شروع کرد. در کلاس درس مساءله خاصى پیش نیامد و موضوع خواب روشن نشد ولى چند لحظه پس از پایان درس دید زنى باوقار خاصى در حالى که دست دو فرزندش را گرفته و پیرامونش را زنانى که گویا از کنیزان او هستند همراهى مى کنند وارد مسجد شدند و پس از سلام نشستند. وقتى استاد فهمید که او فاطمه دختر ناصر کبیر است به احترام او از جا برخاست . مادر دو فرزند ( على و محمد) خطاب به استاد گفت : جناب شیخ ! این دو پسر بچه ، پسران من هستند آنان را خدمت شما آوردم تا علم فقه بیاموزند! مرجع بزرگ شیعه فورى به یاد خواب شب گذشته افتاد و شروع به گریستن نمود. همه حاضران مبهوت شدند و سبب گریه او را سؤ ال کردند. استاد لب به سخن گشود و خواب شب گذشته خود را که تعبیر شده بود براى آنان نقل کرد، سپس با کمال اشتیاق تعلیم و تربیت آن دو برادر را به عهده گرفت و در پیشبرد آنان به درجات علمى و عملى همت گماشت و آنچنان درهاى علوم و معارف اسلامى را به روى آنان گشود که هر دو از نوابغ روزگار و عالمان نامدار به شمار آمدند
|
زندگینامه محمدبن محمد بن نعمان «شیخ مفید» (۳۳۶- ۴۱۳ه. ق)
نام گرامیش «محمد» است فرزند محمد بن نعمان که به «شیخ مفید» ملقب گشته و به «ابن المعلم» معروف مىباشد. نجاشى نسب او را به تفصیل تا یعرب بن قحطان ضبط کرده است. گویند: یکى از دانشمندان اهل تسنن بنام على بن عیسى رمانى در اثر مباحثهاى که در یکى از موضوعات علمى با وى داشته او را به «مفید» ملقب ساخته است.
مدح و ثناى دانشمندان در باره وى
علماى علم رجال و تراجم از عامه و خاصه (شیعه و سنى) با عبارات گوناگون و تعبیرات مختلفى وى را ستوده و هر کدام بگوشهاى از حیات درخشان این بزرگمرد علم و عمل و دانش و تقوى اشارتى داشتهاند. ابن حجر گوید:
«وى از حد بسیار نازلى از خوراک و پوشاک برخوردار بود، دلى خاشع و عشقى فراوان به علم و دانش داشت. وى نزد دانشمندان بسیارى درس خوانده، و در مکتب فرقه امامیه به اعلى درجه آن دست یافته و بآخرین قلههاى آن رسیده بحدى که در باره او گفته شده: او را بر هر پیشوائى در علم و دانش منتى عظیم است.
پدرش در واسط معلم بود و در همان جا متولد شد و در عکبرى به قتل رسید. گویند:
عضد الدوله بزیارتش مىرفت و بهنگام بیمارى از وى عیادت مىکرد. و شریف ابو یعلى جعفرى که داماد او است گفته: وى (مفید) اندکى در شب مى خوابید سپس برخاسته بنماز و مطالعه و درس و تلاوت قرآن مشغول مى گشت».
عماد حنبلى از ابن ابى طى حلبى نقل کرده که وى گفت: «او یکى از بزرگان شیوخ امامیه، و در علم کلام و فقه و جدل پیشتاز است. وى با قدر و منزلت بزرگى که در دولت آل بویه داشت با این حال با هر صاحب نظرى به بحث و مناظره مى نشست. او بسیار صدقه مى داد، و کاملا فروتن بود، و نماز و روزه فراوان بجا مى آورد، و لباسى زبر و خشن به تن مى کرد، و عضد الدوله زیاد بزیارت وى مى رفت. مردى میان بالا و لاغر اندام و گندم گون بود. هفتاد و شش سال عمر کرد و بیش از دویست تصنیف و تألیف از خود بیادگار گذارد.
تشییع جنازه
داستان تشییع جنازه او مشهور است که در آن روز هشتاد هزار نفر از شیعیان او را تشییع کردند، و در ماه مبارک رمضان در گذشت. خدایش رحمت کند-».
و ابن ندیم گوید : «ابن المعلم ابو عبد الله کسى است که ریاست متکلمان شیعه در عصر ما به او منتهى شده است، وى در صناعت کلام از تمامى همگنان خود پیشى گرفته و بسیار باریک بین و ژرفنگر و خوش حافظه مىباشد. من او را دیدهام و او را مردى بلند پایه در علم و فضیلت یافته ام».
و نیز گوید : «ابن المعلم ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان کسى است که ریاست همگنان او از شیعیان امامیه در علم فقه و کلام و آثار به وى منتهى شده است».
دانشمندانى دیگر نیز بنوبه خود سخنانى در جلالت شأن و علو مقام وى گفتهاند که بجهت رعایت اختصار از ذکر آنها خوددارى مىشود، و آنچه گفته آمد مشتى از خروار، و جرعهاى از دریاى بیکران فضل و دانش اوست، و با این حال از همین مختصر که مذکور شد نمودار مىگردد که شیخ بزرگوار مفید- رضوان الله تعالى علیه- در هر فضیلتى از فضائل که براى انسان کامل امکان دسترسى بآنست از علم و عمل و زهد و تقوا و دیگر فضائل سر آمد معاصرین خویش است و از همه آنان در این گونه فضائل گوى سبقت را ربوده است.
راستى که او مصداق اتم و اکمل، و آیینه تمام نماى این سخن امام على علیه السلام است که فرموده:
«سعى کنید تا چشمهسارهاى دانش، و چراغهاى دیجور، و ژندهپوش، و فراخ دل باشید، که بدین صفات در آسمان معروف، و در زمین مذکور گردید».
جامعیت وى در علم و عمل
اما در باره دانش او همین گفتار ابن حجر بس که: «او را بر هر پیشوائى در علم و دانش منتى عظیم است» صرف نظر از اینکه گفته: «وى به اوج قله دانش دست یافته و عشقى فراوان به علم و دانش دارد». و صرف نظر از گفتار ابن ابى طى که: «وى در علم کلام و فقه و جدل پیشتاز است».
و اما در باره عمل او، همین گفتار شریف ابى یعلى جعفرى در عبادت او کافى است که: «اندکى به شب مىخفت و سپس برخاسته به نماز و مطالعه و درس مىپرداخت»، و همین دلیل است که وى مردى شب زندهدار بوده چه که نماز شب بهترین شاهد اخلاص و صفاى قلب و دعوى صدق ایمان است. و نیز بیشتر روزها را روزه مىداشته که ابن ابى طى گفته: «بسیار نماز و روزه بجاى مىآورد».
و اما در زمینه زهد و سادگى و خشونت لباس و سطح پائین بودن زندگى و فروتنى قلبى وى به سخن ابن حجر گوش فرادار. و باید دانست که خشونت خوراک و پوشاک از ویژگیهاى حضرت مسیح (ع)، و فروتنى قلبى از ویژگیهاى حضرات زکریا و یحیى و مادر یحیى علیهم السلام بوده است.
و اما در زمینه انفاق، سخن ابن ابى طى را بخاطر بسپار، و در زمینه مجاهدت در راه خدا باین گفتار توجه نما که: «او را دویست تصنیف و تألیف است» صرف نظر از تدریس و تعلیم او حتى در ساعات نیمه شب چنان که ابن ابى طى گفته است.
تمامى این صفات و کمالات، از ایمان درست او به حق، و شدت و سختگیرى وى در امور الهى، و استواریش در دین، و عمل خالصانهاش براى حق، و فنایش در ولایت محمد (ص) و آل عصمت علیهم السلام خبر مىدهد، و گواهى صادق بر همه اینهاست.
شاگردانى که بدست وى تربیت یافته و در مکتب او پرورده گشته و از شاخسار دانش او خوشه چیدهاند کسانیند که خود فخر بآنان افتخار مىورزد، و روزگار از شرفى که بوجود آنان یافته بخود مىبالد، و هر کدام چون قمرى در فلک علم و دانش، و ستارهاى در آسمان فهم و کوشش مى درخشند.
در هر رشتهاى از علوم ادبى، فقهى، اصولى، کلامى، تاریخى که بنگرى شاگردان وى را در ردیف اول از صاحبان آن علوم مىیابى، بلکه پارهاى از آنان پایهگذار و یا مجدد آن علوم بودهاند، و نام گرامشان در طول تاریخ آن علوم پیوسته بر سر زبانهاست. البته مرحوم شیخ مفید که استاد همه آنهاست رأس و رئیس و اصل و ریشه تمامى ایشان بحساب مى آید.
راستى که خداى سبحان– جل جلاله- تا چه اندازه نظر لطف و عنایت به وى داشته! نخستین بار بذر وجودش را در نژادى اصیل و با فضیلت بکاشت، سپس او را از ذهنى تیز، و حافظهاى نیرومند، و نبوغى سرشار، و عقلى کامل، و ژرفنگرى ویژهاى برخوردار ساخت، تا اینکه بدرجهاى از علم و دانش و فضیلت رسید که دانشمندان عامه و خاصه بر استادى و تفوق و برترى و پیشتازى وى گواهى دادهاند، و کارش بجائى رسیده که تألیف گرانمایهاش تمامى پر بار و متناسب با نیازهاى عصر خویش، و خود در مباحثاتش پیروز، و نظریاتش همه صائب و درست مى باشد.
راستى که مىتوان موقعیت این بزرگ دانشمند را در میان اقران و امثالش همچون قمرى در وسط آسمان و خورشیدى در میان منظومه شمسى و شاه فرد ممتاز گردنبند مروارید تمثیل نمود.
راستى که وى از همه معاصرینش نیکوتر، و خوش فهمتر، و در خوراک و پوشاک خشنتر، و از لحاظ عقل وافرتر، و از نظر علم و دانش برتر، و از جهت جهاد در راه خدا کوشاتر بود. زمان بوجودش ارج یافت، و مشام تاریخ از بوى خوشش تازه گشت، و زنان از زائیدن چون اویى عقیم گشتند.
ما کجا مى توانیم به کنه عظمت او پى ببریم، هرگز؟! اوصاف او در قله اى بلند و دور از دسترس است که گامهاى وصف ما هر چند بلند باشد به فراز آن نرسد، و هر چند بکوشیم به عشرى از فضایل و کمالات او دست نیابیم. پس ناگزیر به عجز و ناتوانى خویش اعتراف مىکنیم و سخن را بهمین مقال بپایان مىبریم، و سلام و درود خداوندى را بر روان پاک وى نثار مىداریم.
گوهر پاک وى از مدحت ما مستغنى است فکر مشاطه چه با حسن خدا داد کند
اساتید وى
اساتید و دانشمندانى که مرحوم مفید از خرمن دانش آنان بهره برده و آثار و احادیث پیامبر (ص) و آل عصمت (ع) و دیگر مسائل علمى را از آنان روایت نموده بسیارند و تعداد آنان بالغ بر شصت نفر مى باشد که در اینجا بنام ده تن از معروفین و مشهورین آنان ذیلا اشارهاى مى رود :
۱- احمد بن محمد بن حسن بن ولید قمى
۲- جعفر بن محمد بن قولویه قمى
۳- على بن محمد بن زبیر کوفى
۴- محمد بن على بن حسین بن موسى بن بابویه قمى (شیخ صدوق)
۵- محمد بن عمر تمیمى بغدادى معروف به ابن الجعابى
۶- محمد بن عمران مرزبانى
۷- محمد بن احمد بن جنید کاتب اسکافى
۸- محمد بن حسین بزوفرى
۹- محمد بن على بن ریاح قرشى
۱۰- حسین بن على بن ابراهیم معروف به «جعل»
شاگردان وى
چنان که گذشت شاگردانى که در مکتب وى تربیت یافتهاند جملگى از بزرگان علم و استوانه هاى مذهب بودهاند که از جمله مى توان:
مرحوم سید مرتضى،
و سید رضى (جامع نهج البلاغه)،
و شیخ طوسى،
و نجاشى،
و سلار،
و مظفر بن على حمدانى (از سفراء امام زمان)،
و کراجکى
را نام برد، و تعداد آنان به شانزده تن مى رسد که اسامى شریف آنان در مقدمه بحار الانوار و غیره آمده است.
تألیف وى
همان طور که در ابتداى مقال اشاره شد مرحوم مفید بیش از دویست تصنیف و تألیف از خود بیادگار گذاشته که دست غدار روزگار اکثر آنها را از بین برده است و نام ۱۹۴ کتاب از آنها در کتب تراجم و فهرستها آمده که بجهت رعایت اختصار از برشمارى و تکرار آنها خوددارى مىشود ، و از معروفترین آنها مىتوان از: الارشاد، و الجمل، و الفصول العشره، و امالى، و اوائل المقالات، و شرح عقاید صدوق، و مقنعه در فقه نام برد.
تاریخ ولادت و وفات و محل دفن وى
مرحوم شیخ مفید در ۱۱ ذى قعده سال ۳۳۳ یا ۳۳۸ در عکبرى که از نواحى دجیل عراق است دیده بجهان گشود، و در شب جمعه چهارم ماه مبارک رمضان سال ۴۱۳ در بغداد دیده از جهان بر بست. تشییع جنازه با شکوهى از وى بعمل آمد که هشتاد هزار نفر در آن شرکت داشتند، و مرحوم سید مرتضى در میدان اشنان همان شهر بر وى نماز گزارد. پیکر او را نخستین بار در خانهاش دفن کردند و پس از چند سال به مقابر قریش انتقال داده شد و پایین پاى حضرت جواد علیه السلام کنار آرامگاه استاد بزرگوارش ابن قولویه بخاک سپرده شد.
وى مدت هفتاد و پنج سال یا بیشتر در کمال عزت و شرافت و سعادت و فضیلت و طهارت در این دنیا زیست، و پس از عمرى تلاش و کوشش در راه تحقق آرمانهاى الهىاش و دفاع از حق و حقیقت و شناساندن و چهره پلید باطل دار فانى را بدرود گفت. سلام و درود خداوند بر او در آن روز که متولد شد و در آن روز که دیده از جهان بر بست و در آن روز که زنده از قبر بر انگیخته خواهد گشت .
مقدمه ، الأمالی (للمفید) / ترجمه استاد حسین استاد ولى
زندگینامه آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی
روزهاى زندگانى انسان ، ایام هجرت او از ((عالم قدس )) است تا در کلاس تربیت و خودسازى شرکت کند و در مدرسه آفرینش حضور یابد و پس از چندى به ابدیت رجعت کرده ، در دیار قرب قرار گیرد.
از طلوع خورشید حیات تاکنون چهره هایى تابناک ، این کلاس را با بهترین امتیاز پشت سر گذاشته و با دستیابى به قله قدس و معرفت ، ((مقام آدمیت )) را کسب کرده اند.
عارف فرزانه و عالم وارسته ، ((حاج میرزا جواد آقا ملکى تبریزى )) از جمله انسانهاى هوشمندى بود که سرمایه عمر خویش را با خداى خود سودا نمود و بر لحظه لحظه آن دیده بصیرت آمیز و ژرف نگر گشود. مدتى به ((تحصیل )) پرداخت و زمانى ((تدریس )) را پیشه خود ساخت و عمرى را به ((تهذیب )) خود و دیگران گذراند. و سرانجام با نفس مسیحایى خویش ((روح الله )) پرورید و ((چلچراغ هدایت و رستگارى )) در شبستان حوزه آویخت .
اینک نسیم لطف الهى ، فرصتى بهارگونه برایمان پدید آورده است ، با هم گذرى شتابان و سیرى سریع بر زندگانى آن فرهیخته والا گوهر مى نماییم تا از آبشار معرفت وى ، زلال اندیشه و جرعه هاى ناب از آن خود سازیم .
میلاد میرزا
خورشید قرن سیزدهم هجرى رو به افول بود که تبریز لبریز از شادى و سرور شد. ((لطف )) الهى پسرى زیبا به خاندان ((حاج میرزا شفیع )) داد که ((جواد))ش نام نهادند. گلخنده هاى شادى و شور بر چهره اهل خانه نشسته بود و همگان بوسه سپاس به درگاه الهى مى زدند. پدر طفل به پاس این نعمت ، چندین روز مردم شهر را از ((سفره نعمت )) خود بهره مند ساخت .
((جواد)) در دامان مادرى مهربان و پدرى صالح مراحل رشد و ترقى را پیمود و سالهاى کودکى هر یک ، دفترى نوبر دیدگان وى مى گشود.
شیرین جرعه هاى معرفت
پاى همت به مدرسه نهاد و با کمال ادب و فروتنى زانوى تعلم در مقابل استاد بر زمین زد. صرف ، نحو، منطق ، معانى بیان و دروس مقدماتى دیگر را در تبریز فراگرفت و پس از مدتى ((سطح )) را به پایان رساند. روشنى باران نور در سرزمین وجودش وى را راهى دیار یار ساخت و به سوى نجف اشرف هدایت نمود.
بسان عبدى ذلیل و مریدى فقیر، پاى ارادت بر صحن ولاى خود نهاد و با قدمهاى همراه با محبت خویش به سوى ((ضریح ولایت )) شتافت و از آن حضرت استمداد ((تحصیل و تهذیب )) نمود.
چندى از ورود او به نجف اشرف نگذشته بود که عشق ولایت کارى کارستان کرد و شعله هایى هدایت یکى پس از دیگرى رخ نشان داد. دست تقدیر پاى او را به درس محدث محقق ، میرزا حسین نورى کشاند و اندیشه با شکوه وى را از انبوه دانش و بینش ، فقیه وارسته آیه الله حاج آقا رضا همدانى بارورتر ساخت . ثمرآفرین خوشه هاى فکر و اندیشه میرزا جواد آقا با حضور در درس آخوند ملامحمدکاظم خراسانى چشمگیرتر شد و تابناکى چهره وجود او با آشنایى با آخوند ملا حسینقلى همدانى افزون گردید؛ هم او که بسان اکسیرى ، میرزا جوادآقا از ملک به ملکوت رسانید، کسى که نسیم نگاهش غبار رذایل را از صفحه جان انسانها مى شست و تاءثیرى ژرف در کلامش دیده مى شد.
چلچراغ بیدارى
سالهاى هجرت و روزهاى تشرف در نجف با انبوه برکات همراه بود و تلاش بسیار در راه تحصیل و تهذیب رهاوردهاى مبارکى در پى داشت . تا اینکه میرزا جواد آقا در سال ۱۳۲۱ قمرى / ۱۲۷۰ ش . آهنگ رجعت به ایران کرد و به زادگاهش تبریز وارد شد.
جاذبه معنوى او روشن ضمیران پاک را بسان پروانه هایى عاشق گرداگردش به پرواز درآورد و از محضر پرفیض وى آنان را سیراب ساخت .
دانش پژوهان از بارش دانش وى بهره مى بردند و مردم نیز با قلبى مطمئن و روحى پرشور اطراف او حلقه مى زدند. در این سالها بود که واقعه مشروطه پدید آمد و ارتش روسیه بخشى از آذربایجان را اشغال کرد، مردم بى پناه آن خطه به خاک و خون کشیده شدند و شهر تبریز محاصره گردید. راهى غیر از ترک دیار باقى نماند. از این رو حاج میرزاجوادآقا به دور از چشم متجاوزان رو به سوى تهران گذارد و از آنجا به زیارت حضرت عبدالعظیم علیه السلام شتافت . سپس به قم مهاجرت کرد و این شهر را وطن دوم خویش قرار داد.
ارمغان ارزشمند دوران تحصیل و تدریس حاج میرزا جواد آقا، ژرف نگرى و اندیشمندى بسیار نسبت به اوضاع جهان بود. وى صاحب سیرتى سیاسى شده بود و هماره حوادث را با دیده بصیرت و بینش مى نگریست . حکومت زمان خود را مردود مى دانست و صاحب منصبان را افرادى ناپاک و غاصب مى شمرد. هیچ گاه روى خوش به آنان نشان نمى داد و با زبان دعا، ناخرسندى خویش را نسبت به اوضاع ابراز مى نمود.
افرادى که براى مشورت به حضورش مى شتافتند از قبول کارهاى دولتى منصرف مى ساخت و سردمداران حکومت را همچون ستمگران بى امیه و بنى عباس قلمداد مى کرد.
تدریس و تهذیب در قم
سال ۱۳۲۹ ق . قم پذیراى وجود حاج میرزا جواد آقا شد. در آن ایام این شهر از حداقل امکانات محروم بود، جمعیتى اندک داشت و هنوز حوزه علمیه مقدس و پر برکتشان تاءسیس نشده بود.این عارف فرزانه اندکى پس از ورود، به درخواست برخى از افراد پارسا، جلسات درس و محافل اخلاق بپا کرد.
درس ((فقه )) که متن آن مفاتیح فیض کاشانى بود و در پى آن درس ((اخلاق و عرفان )) براى عموم مردم که در مدرسه فیضیه تشکیل مى شد. درس دیگرى براى بعضى از خواص در منزل حاج میرزا بر قرار مى شد که اخلاق و عرفان موضوع آن بود. علاوه بر این ، نماز جماعت در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام نیز از سوى ایشان اقامه مى گردید؛ که امام خمینى و آیه الله بهاءالدینى از جمله افرادى بودند که در نماز حاج میرزا جواد آقا شرکت مى کردند.
تابناکى سالهاى حضور این شخصیت علمى عرفانى ، زمینه ساز هجرت بسیارى از علما و بزرگان به سوى این خطه گردید. در آن ایام عوام و خواص از سرو سبز وجود ایشان بهره هاى وافر مى بردند و و منزل وى دارالشفاى روان مردم زجر دیده و مصیبت زده بود. لطافت سخنان این فرزانه سخت کوش در مناسبتهاى مختلف ، امواج مردم را لبریز از شادى و نشاط در ایام عید و سرور معصومین علیهم السلام مى نمود و جرعه هاى معرفت بسیارى در ایام رحلت و عزا در کام وجود آنان سرازیر مى کرد.
گویا تقدیر چنین بود که پاکى و قداست در حوزه علمیه قم به دست چنین وارسته اى پاک ، پى ریزى شود تا دهه اى بعد، پاى همت و تلاش به وسیله حاج شیخ عبدالکریم حائرى به میان گذارده شده و حوزه علمیه قم ، قامت سبز خود را برافرازد.
آنان که با حالات ملکوتى و عبادى این فرزانه عارف آشنا بودند ایشان را از بکائون مى شمردند. عبدى صالح که سه ماه رجب ، شعبان و رمضان را پى در پى روزه مى گرفت و در قنوت نمازهاى نافله این بیت حافظ را مکرر مى خواند:
ما راز جام باده گلگون خراب کن
زان پیشتر که عالم فانى شود خراب
شاگردان درس اخلاق
حوزه درسى حاج میرزا جواد آقا، سرچشمه نورى بود که حسینیه دلهاى شیفتگان را، روشن و آفتابى مى نمود. پلکان ملکوت براى ره پویان وارستگى محسوب مى شد. تاءثیر کلام ژرف آن استاد خود ساخته ، بذر صلاح و اصلاح در گستره دلها مى افشاند؛ به طورى که هر یک از شاگردان ، خود پرچمدار صلاح و سداد شدند و جمع بسیارى را به سر منزل مقصود رهنمون ساختند.
برخى از شاگردان مرحوم ملکى (ره ) عبارتنداز:
۱٫امام خمینى – قدس سره الشریف -نفس مسیحایى حاج میرزا جواد آقا، صمیم جان خمینى عزیز را چنان تاءثیر بخشید که ((روح الله )) گردید و بیرق انقلابى سترگ را به دست خویش گرفت . از این رو امام راحل (ره ) در کتاب ((معراج السالکین ))، چون سخن از عرفان مى شود، استاد خود را ((شیخ جلیل القدر)) لقب داده و ((عارف بالله )) مى خواند و علاقه مندان به تهذیب و وارستگى را به مطالعه کتابهاى ایشان راهنمایى مى نماید.
و در کتاب ((چهل حدیث ))، بیدار دلان را به ((رساله لقاء الله )) آن بزرگوار رهنمون مى شود.
آن فرزانه کبیر، در جاى دیگر که از قم و قبرستان شیخان سخن به میان مى آید خطاب به استاد شهید مطهرى مى فرماید:((در قبرستان قم یک مرد خوابیده است و او حاج میرزا جواد آقاى تبریزى است .))
۲٫حاج آقا حسین فاطمى قمىدانشمندى الهى و پر مهر که سالیان بسیار خوشه چین گستره دانش استاد خود بود و تدریس اخلاق و تربیت نفوس بسیارى را به عهده داشت .
۳٫ آخوند ملا على همدانى عالم ربانى و فرزانه اى شایسته که از همدان به قم هجرت کرد و طوباى وجود خود را با انبوه معارف الهى از حاج میرزا جواد آقا برکت بخشید و تاءثیرى جاودان در روح خود ایجاد کرد.
۴٫ حاج شیخ عباس تهرانى
۵٫ سید محمود مدرسى
۶٫ حجه الاسلام سید محمود یزدى
۷٫ محمود مجتهدى
۸٫ شیخ اسماعیل بن حسین ((تائب ))
۹٫ حاج میرزا عبدالله شالچى
گنجینه هاى نور
((عالم )) بسان نخلى بلند از برکات است که باید چشم انتظار بر ((قامت سخاوت او داشت تا عنایت کند و دامن نیاز انسان را پر از ((گوهر معرفت )) نماید. با سیره سبز خود و روح بارانى خویش همواره نزول لطف و محبت داشته باشد و گاهى با بیان مبین خویش و زمانى با قلم تابناک خود، صفحه دلها را نورافشان نماید.
در این مقال ، چشم اطاعت بر هم مى گذاریم ، با گوش جان سخن امام راحل ؛ خمینى عزیز را پذیرا مى شویم که فرمود: ((… از علماى معاصر کتب شیخ جلیل القدر، عارف بالله حاج میرزا جواد آقا ملکى تبریزى را مطالعه کن )). و با هم کتب ایشان را مرور مى نماییم :
۱٫ ((اسرارالصلاه ))؛ کتابى که حاوى هزار نکته از اسرار نماز است و بسان استاد اخلاق براى انسانهاى آماده خودسازى محسوب مى شود. برخى از اسرار طهارت و عبرت و تفکر را گوشزد مى کند و به معانى وسوسه و الهام مى پردازد. با بحث از گناهان کبیره اشاره اى به توبه نموده و حضور قلب و حالات ملکوتى آدمى را توضیح مى دهد.
۲٫ ((المراقبات )) یا ((اعمال السنه ))؛ در این اثر پربها، مقدمه اى کوتاه پیرامون دعا و راز و نیاز به چشم مى خورد و سپس با قلمى زیبا و گویا، اعمال ماههاى مختلف ، آثار و برکات روحى و معنوى آنها توضیح داده شده است .
۳٫ ((رساله لقاء الله ))؛ کتابى لبریز از نورانیت و معنویت که ره پویان راه تهذیب و وارستگى را به قله قداست و طهارت روح مى رساند. معناى ((لقاء الله )) و آیات مربوط به آن را توضیح داده ، از اسم اعظم گفتگو مى کند و سپس راه موفقیت الهى را براى سالکین بیان مى نماید.
۴٫ کتابى در فقه
۵٫ رساله اى در حج
۶٫ حاشیه فارسى بر ((غایه القصوى ))
بوى گل را از که جوییم ، از گلاب
اینک که فرصت حضور در محضر عارف فرزانه ، حاج میرزا جواد آقا ملکى برایمان میسر نیست ، سیره آسمانى و راه و روش زندگانى و عبادات آن والا مقام را از زبان شاگردانش جویا مى شویم :
آیه الله حاج سید حسین فاطمى :
((او خودش دستورالعمل اخلاقى بود. شب که مى شد در صحن خانه دیوانه وار قدم مى زد و مترنم بود که :
گر بشکافند سراپاى من
جز تو نیابند در اعضاى من
آخرین حرفش در بیماریش این بود که گفت ((الله اکبر)) و جان تسلیم کرد.))
محقق ارجمند شیخ محمد رازى :
ایشان ماههاى رجب و شعبان را روزه بودند و در مدرسه فیضیه درس اخلاق عمومى مى گفتند. اکنون که سى سال از رحلت آن عالم ربانى مى گذرد، در و دیوار مدرس و فضاى مدرسه ، صداى حزین و گریان ناله هاى شوق و سوزان او را به گوش هوش مى رساند که مى گوید:
ععع اللهم ارزقنا التجافى عن دارالغرور و الانابه الى دارالخلود و الاستعداد للموت قبل الفوت .
ارتباط وى با حضرت بقیه الله ارواحنا الفداء بسیار و ملازمتش به تقوا و ورع فراوان بود. مراقبتى بسیار به نوافل و حضور و توجه دایمى فراوان داشت و لحظه اى از یاد خداوند بیرون نمى رفت .
مرحوم حاج میررزا عبدالله شالچى :
((مرحوم استادم ، آیه الله ملکى ، اجتهاد فکرى و درونى داشت . در برداشتهاى درونى قوى بود. ایشان دستورهایى در خوردن ، خوابیدن و اعمال و رفتار ارائه مى دادند که بسیار مؤ ثر بود و شخصى را پاک و پیراسته کرده ، و به سوى الله رهنمون مى نمود.
… الان نیز مرقد ایشان – در قبرستان شیخان قم – محل حوایج است . من هر وقت حاجتى داشته باشم بر سر قبر ایشان مى روم .))
دستورالعمل هاى حاج میرزا جواد آقا
((دستورالعمل )) شیوه هاى تهذیب نفس و اصلاح اخلاق است که استادان اخلاق براى پیرایش روح و کمال انسانها بدانها ارائه مى کنند.
مرحوم آیه الله ملکى در طول حیات خویش دستورالعملهاى بسیارى از خود باقى گذارده که هر یک گنجینه اى از گوهرهاى عبودیت و بندگى است . با هم نگاهى به برخى از این سخنان مى نماییم ،
… ((شناخت نفس )) راه مطلوب براى خودسازى است . براى این امر مهم باید به عالم عقلى رسید. تا انسان پاى به این عالم نگذارد و از دنیاهاى دیگر بیرون نرود ((معرفت نفس )) حاصل نمى شود. از این رو در پى اتمام این معرفت ، مرحوم مغفور (ملا حسینقلى همدانى ) که خداوند بهترین جزاى معلمان ما را به او بدهد مى فرمود:
((باید انسان مقدار زیادى از خوراک و غذایش را کم کند و از استراحت و خواب خود بکاهد تا جنبه حیوانیت در او کاسته شده ، ابعاد روحانى بیشترى به دست آورد. میزان آن را هم چنین فرمود که انسان روز و شب بیش از دو مرتبه غذا نخورد و از خوراکیها در بین دو وعده استفاده نکند. هر وقت غذا مى خورد باید مثلا یک ساعت بعد از گرسنگى بخورد و آنقدر بخورد که تماما سیر نشود و باز هم میل به غذا داشته باشد.
… گوشت زیاد را ترک کند و در شب و روز هر دو وعده گوشت نخورد و در هر هفته دو و سه دفعه هر دوالعین هم روز و هم شب ) را ترک کند و یک وعده هم بر خود لازم بداند که نخورد. و اگر بتواند روزه هاى سه روز هر ماه را ترک نکند… شبانه روز شش ساعت بخوابد و البته در حفظ زبان و دورى از اهل غفلت کوشش بسیار کند…))
جواد بن شفیع کجاست ؟
در جاى دیگر با بیان آیه ععع ((ثم فى سلسله ذرعها سبعون زراعا فاسلکوه ))عععع به توصیف حالات دردناک اهل آتش در دوزخ پرداخته و خود را در بین آنان تصور مى نماید سپس دفتر دل گشود. و با پروردگار خویش با واژه نورآفرین ععع ((ارحم الراحمین ))عععع به گفتگو مى پردازد. با طلب مغفرت و رحمت فریاد ((جواد بن شفیع کجاست )) را با گوش جان مى شنود. از صیحه هاى مالک دوزخ ، فریادهاى دوزخیان ، بسته شدن پاها به پیشانى و سیاهى صورت از ظلمت گناه یاد کرده و آه از نهاد خود بلند مى نماید.
و در پایان مى فرماید:
قبل از رفتن باید فرصت را غنیمت شمرد، راحتى آن سوار فراهم کرد و عذاب دردناک و جانسوز را بر طرف ساخت . در گفتار، رفتار و ظاهر و باطن اظهار عجز و ابراز حقارت کرد تا در مسیر لطف خداوند قرار گیریم و بدین سبب ، آتش عذاب خاموش شود.
تکبیر پرواز
… سرانجام آخرین آفتاب از خورشید حیات و زندگانى اندیشمند عارف ، حاج میرزا جواد آقا ملکى تبریزى نمایان شد و روز یازدهم ذیحجه سال ۱۳۴۳ قمرى فرصت دیدار و هنگام لقاء رخ نشان داد.
چگونگى حضور آن عارف فرهیخته را در ملکوت از زبان فرزانه وارسته ، حاج آقا حسین فاطمى آگاه مى شویم :
روز پنجشنبه ، عید قربان بود. صبح ، مسجد جمکران رفتم و قبل از ظهر به منزل برگشتم . چون وارد شدم خبر دادند که حاج میرزا جواد آقا جویاى احوال شما شده اند. چون از کسالت وى اطلاع داشتم بدون هیچ معطلى به خدمتشان رفتم ، ایشان به حمام رفته ، خضاب بسته و پاک و مطهر در بستر نشسته بودند در ظاهر منتظر اذان بودند اما انتظار بیش از این مقدار بود. چون ظهر فرا رسید در بستر شروع به اذان و اقامه کردند. با گفتن هر جمله اى بهجت بیشتر و آرامش فراوان ترى سراغ او مى آمد. پس از اذان ، دعاى تکبیران افتتاحیه را ترنم کردند. سپس دو دست را بالا برده تا تکبیره الاحرام بگویند که گویى درهاى آسمان براى ورود او گشوده شد لبهایش حرکت کرد و دستها به لرزش افتاد و با آخرین کلام اولین دیدار حاصل شد؛ ((الله اکبر))
مرغ روحش از بدن پاکش به سوى عالم قدس پرواز کرد و به سوى یار و محبوب دیرینه خویش ، پر کشید.
ساعاتى بعد، مردمان وارسته و رادمردان عرصه تهذیب و اخلاص ، پیکر معطر وى را تشییعى با شکوه نمودند و در جوار حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیهالسلام به خاک سپردند.
… اینک دهها سال است که مرقد مرمرین آن مرد ملکوتى در قبرستان شیخان قم با ضریحى از نور، گل دسته اى معنوى و گنبدى آسمانى ، روشنى بخش دلهاى عاشق و روانهاى پاک است . دست ارادت بر قبر آن فرزانه والا مقام گذاشته و لب به سخن مى گشایند استمداد اخلاص و تقوا کرده و نورانیت قبول از قبر پاکش مى گیرند تا در عرصه هاى گوناگون توشه هاى همیشه جاودان همراه خویش داشته باشند.
رحمت الهى بر او باد روزى که پاى حیات بر زندگانى گذارد، زمانى که به اوج ابدیت پر کشید و هنگامى که زنده شده و در پیشگاه الهى حاضر مى گردد.
والسلام
گلشن ابرار جلد ۲//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم