بدیعی سمرقندی ، مولانا یوسف ادیب و سخنور قرن نهم . در اَنْدِجان زاده شد و در همانجا به نوجوانی رسید (خواندمیر، ج ۴، ص ۳۳۷؛ واله داغستانی ، گ ۵۳ ر) ازینرو عده ای از معاصران او را بدیعی اندجانی خوانده اند (نفیسی ، ج ۱، ص ۳۲۳؛ خیامپور ذیل «بدیعی اندجانی »).
در نوجوانی به سمرقند رفت و به تحصیل فنون ادبی پرداخت (خواندمیر، همانجا) و در همانجا با مولانا صفایی ، همشهریِ شاعرش ، آشنا شد (واله داغستانی ، گ ۵۳ پ ).
پیوند دوستانه اش با صفایی ، به حدّی عمیق بود که ظریفانِ هرات بدیعی را، به تخلص و شهرت ، صفایی می خواندند و او از این نسبت می رنجید (امیر علیشیر نوایی ، ص ۴۸، ۲۲۲؛ نیز رجوع کنید به واله داغستانی ، همانجا؛ این روش نامگذاری در خصوص دوستانی که یکی کمسالتر از دیگری باشد تاکنون در میان هرویان رایج است ).
او از خردسالی به شعر و شاعری روی آورد. هرچند امیرعلیشیر نوایی (ص ۴۸) اشعار خردسالیش را خام و ناپخته می داند، پس از وقوف به فن شعر و عروض ، شعرش پخته و مقبول شده است (خواندمیر، همانجا). بدیعی در عهد بایسنغر * (۷۹۹ـ۸۳۷) به هرات رفت و در زمره سخنوران مقرّب او درآمد (دولتشاه سمرقندی ، ص ۳۱۰؛ خواندمیر، همانجا) و به قولی صاحب صلاحیت شد (امیرعلیشیر نوایی ، همانجا).
او به فن معمّا، از فنون رایج ادبی آن عصر، تسلّط کامل داشت و در تبیین قواعد معمّا نیز رساله ای تألیف کرده است که معاصرانش آن را مفید دانسته اند (همان ، ص ۴۹؛ واله داغستانی ، همانجا؛ خواندمیر، همانجا). علاوه برآن ، تتبّعش از قصیده مرآه الصفاء نیز مشهور است (امیر علیشیر نوایی ، ص ۲۲۲؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۹، قسم ۱، ص ۱۳۱).
رحلت
او در اواخر عمر به سرخس رفت و در ۸۹۷ در همانجا درگذشت و در خانقاه مزار بابالقمان سرخسی دفن شد (خواندمیر، همانجا؛ امیرعلیشیر نوایی ، همانجا). ازینرو بعضی از متأخران او را به آن شهر منسوب کرده و بدیعی سرخسی خوانده اند (واله داغستانی ، همانجا).
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) امیرعلیشیر نوایی ، تذکره مجالس النفائس ، چاپ علی اصغر حکمت ، تهران ۱۳۲۳ ش ؛
(۳) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران ۱۳۶۲ ش ؛
(۴) عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران ، تبریز ۱۳۴۰ ش ؛
(۵) دولتشاه سمرقندی ، کتاب تذکره الشعراء ، چاپ محمد رمضانی ، تهران ۱۳۳۸ ش ؛
سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر
(۶) فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
علیقلی واله داغستانی ، ریاض الشعراء ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک ، ش ۴۳۰۱٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۲
