میرزا داراب‌بیگ، متخلص به جویا، از شاعران شیعی سده یازدهم و آغاز سده دوازدهم در هند. پدرش، ملاسامری (دیدمری، ص ۴۵۴)، شاعر بود و سامری تخلص می‌کرد (آرزو، ج ۱، ص ۳۴۴). اجداد جویا در اصل ایرانی بودند و از آنجا به کشمیر مهاجرت کردند. او در کشمیر به‌دنیا آمد (واله داغستانی،ج۱، ص ۵۴۱؛ آرزو، همانجا). برخی منابع، به پیروی از صبح گلشن (صدیق حسن‌خان، ص ۱۱۰)، اصل وی را تبریزی دانسته‌اند (رجوع کنید به تربیت، ص ۱۰۱؛راشدی، بخش ۱، ص ۱۸۴) و کلیاتش نیز با همین عنوان به چاپ رسیده است. برادر او، کامران‌بیگ، نیز شاعر بود و گویا تخلص می‌کرد ولی به اندازه جویا شهرت نیافت (دیدمری، ص ۴۵۶). برخی متأخران، میرزا فتحعلی تبریزی متخلص به تسکین را نیز برادر دیگر وی معرفی کرده‌اند (رجوع کنید به خوشگو، ج ۱، گ ۳۷ پ؛تربیت، همانجا).
از زندگی جویا اطلاع چندانی در دست نیست. بنابر آنچه در باره او نوشته‌اند، وی معاصر اورنگ‌زیب عالمگیر (حک: ۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) بود و استادان او در شعر ملاعلی رضا تجلی،محمد سعید اشرف مازندرانی و میر معزفطرت بودند (دیدمری، ص ۴۵۴؛آرزو، همانجا). وی در سخن‌پردازی از صائب تبریزی *پیروی می‌کرد (دیدمری، همانجا) و به‌نوشته واله داغستانی (همانجا) در کشمیر با کلیم و صائب ملاقات کرده بود.
آرزو وی را برجسته‌ترین شاعر کشمیر دانسته و گفته است که تمام شاعران کشمیر پس از او یا از شاگردانش بوده‌اند (نظیر ملاساطع و عبدالغنی بیگ قبول) یا از تربیت‌شدگان وی (ج ۱، ص۳۴۵). حاکمان کشمیر، مانند نواب ابراهیم خان، حفظ‌اللّه‌خان و برهان‌الدین فاضل‌خان، حامی جویا بودند و او در اشعار خویش آنان را مدح کرده است (رجوع کنید به همو، ۱۳۳۷ ش، ص ۲۲۴، ۲۳۴)، به‌ویژه نواب ابراهیم خان، که مانند جویا شیعه‌مذهب و از حامیان بزرگ او بود و در تربیت شعری‌اش تأثیر مهمی داشت (رجوع کنید به همان، ص ۲۴۴؛صدیق حسن‌خان، همانجا).
اهمیت جویا در غزلسرایی اوست.
از ویژگیهای شعری او مضامین بدیع و کاربرد ترکیبات استعاری و مجازی و متناقض‌نما (پارادوکس)، کاربرد فراوان امثال و اصطلاحات، به کاربردن صنعت مراعات نظیر و تمثیل و ارسال‌المثل، و مهارت در ساختن مادّه تاریخ است. نثر او مرصع و متکلفانه است (همو، ۱۳۳۷ ش، مقدمه محمدباقر، ص یوـ یط). وی به دیباچه‌نویسی علاقه بسیاری داشته، چنان که کلیاتش دارای چهار دیباچه است، بدین‌ترتیب: دیباچه‌ای بر اشعار خود، دیباچه‌ای بر دیوان صائب تبریزی، دیباچه سفینه و دیباچه مرقع (رجوع کنید به ص یک ـ پنج، ۸۹۵ ـ ۸۹۸، ۹۰۴ـ۹۱۲). جویا اشعاری در استقبال از غزلیات حافظ سروده و اشعاری را نیز از کلیم و صائب و طالب تضمین کرده است (همو، ۱۳۷۸ ش، مقدمه عباسی داکانی، ص ۳۸ـ۴۰).
از عیوب اساسی شعر وی
، که در واقع از مختصات شعر دوره اوست، تکرار مضامین و تکرار قوافی است (همانجا)؛با این‌همه، در ساختار صوری و معنوی قصیده نوآوریهایی کرده که از جمله تجدید مطلعهای متعدد و تغزلی با عنوان غزل و حتی گاه گنجاندن یک رباعی در میان قصیده است (رجوع کنید به همو، ۱۳۳۷ ش، ص ۱۱۷). او قصایدی در نعت امامان معصوم دارد (رجوع کنید به همان، ص ۴۱ـ ۱۷۸). جویا (۱۳۳۷ ش، ص ۲۴۳) مدعی شده که در شعر کسی را هجو نکرده است، اما در دیوانش دو هجویه هست، یکی در باره لاهور و دیگری در باره اهالی آن (همان، مقدمه محمدباقر، ص ط ـ ی).
رحلت
وی در ۱۱۱۸ فوت کرد و صفت «سخن‌پرور» مادّه تاریخ فوت اوست (دیدمری، ص ۴۵۶؛خلیل، ج ۱، ص ۱۷۴).کلیات جویا به کوشش محمدباقر گردآوری و در ۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۹ در دانشگاه پنجاب چاپ شد. در ۱۳۷۸ ش اشعار جویا با عنوان دیوان جویای تبریزی، به کوشش پرویز عباسی داکانی، در تهران به چاپ رسید.
منابع:
(۱) سراج‌الدین علی‌بن حسام‌الدین آرزو، مجمع‌النفایس، ج ۱، چاپ زیب‌النسا علی‌خان، اسلام آباد ۱۳۸۳ ش؛
(۲) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ ش؛
(۳) داراب‌بیگ جویای کشمیری، دیوان جویای‌تبریزی، چاپ پرویز عباسی داکانی، تهران ۱۳۷۸ ش؛
(۴) همو، کلیات جویاتبریزی، چاپ محمدباقر، لاهور ۱۳۳۷ ش؛
(۵) علی‌ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه توبینگن، ش Or.711 ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴ـ۲۹۷۷؛
(۶) بندربن داس خوشگو، سفینه خوشگو، نسخه خطی کتابخانه موزه بریتانیا، ش ۴۶۷۲٫ Or ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی؛
(۷) محمد اعظم‌بن خیرالدین دیدمری، واقعات کشمیر، ترجمه ظهور شهداد اظهر، سرینگر، کشمیر ۲۰۰۳؛
(۸) حسام‌الدین راشدی، تذکره شعرای کشمیر، بخش ۱، لاهور ۱۹۸۳؛
(۹) صدیق حسن‌خان، صبح گلشن، چاپ محمد عبدالمجیدخان، چاپ سنگی بهوپال ۱۲۹۵؛
(۱۰) علیقلی‌بن محمدعلی واله داغستانی، تذکره ریاض الشعراء، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۸۴ ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱
