ادیب ، کتاب شناس ، مورخ و دولتمرد تبریزی . او در محرّم ۱۲۹۲/ خرداد ۱۲۵۶ در محله نوبر تبریز متولد شد (تربیت ، ۱۳۵۵ ش ، مقدمه ، ص بیست وپنج ؛ بامداد، ج ۳، ص ۴۲۴). پدرش ، میرزا صادق ، تحویلدار ناصرالدین میرزا، ولیعهد محمدشاه ، و از نوادگان میرزامهدی خان استرآبادی ، نویسنده درّه نادری ، بود («محمدعلی تربیت تبریزی طاب الله ثراه »، ص ۴۳۳). محمدعلی تحصیلات خود را در مکتب ملا زین العابدین آغاز کرد و از پدرش ریاضی و نجوم آموخت .
سپس نزد میرزانصراللّه سیف الاطبا، طب و زبانهای انگلیسی و فرانسوی را فراگرفت و آنگاه نزد محمدخان کرمانشاهی معروف به کفری به تحصیل طب ادامه داد (تربیت ، ۱۳۵۵ ش ، مقدمه ، ص بیست وپنج ـ بیست و شش ). محمدعلی در ۱۳۰۸، در شانزده سالگی ، تدریس در مدرسه دولتی مظفری تبریز را آغاز کرد (همو، ۱۳۱۴ ش ، چاپ قمری ، مقدمه ، ص ( دوم ) ).
محمدعلی تربیت با همکاری گروهی از روشنفکران تبریز از جمله تقی زاده و اعتصام الملک و حسین عدالت ، فعالیتهای فرهنگی خود را گسترش داد. در آستانه مشروطیت به سیاست روی آورد و همراه میرزاحداد حکاک باشی ، کربلایی علی موسیو، تقی زاده و غنی زاده محفلی بنیان نهاد که به «مرکز غیبی » شهرت یافت (همو، ۱۳۵۵ ش ، مقدمه ، ص نه ـ ده ؛ قاسمی پویا، ص ۳۳۸).
او در پی ریزی انجمن معارف تبریز در ۱۳۱۸ نیز شرکت جست که فعالیت آن تا ۱۳۲۱ ادامه یافت و در پی ناآرامیهای تبریز دچار وقفه گردید (قاسمی پویا، ص ۲۷۸ـ ۲۷۹). پس از مشروطیت در ۱۳۲۶ روزنامه اتحاد را پایه گذاری کرد که ۲۵ شماره آن منتشر شد (تربیت ، ۱۳۵۵ ش ، مقدمه ، ص یازده ). با وقوع کودتای محمدعلی شاه و آغاز استبداد صغیر ناگزیر تبریز را به قصد باکو ترک کرد. تربیت در باکو به مدیریت مدرسه ایرانیان به نام اتحاد انتخاب شد و به گواهی سلام اللّه جاوید که خود از شاگردان مدرسه مذکور بوده ، در پیشرفت آن مدرسه بسیار کوشید، اما چندی نگذشت که به سبب فشار دولت تزاری به اروپا رفت (همان ، مقدمه ، ص سیزده ) و در استانبول و برلین با شخصیتهای سیاسی و فرهنگی مهاجر ایرانی ، همچون جمالزاده و قزوینی و تقی زاده ، دیدار کرد. او با برخی از آنها آمدوشد و مکاتبه نیز داشت (جمالزاده ، ص ۱۴۶، ۳۰۲؛ تربیت ، ۱۳۵۹ش ، ص ۴۳۶).به عقیده کسروی (ج ۲، ص ۴۵۷) تربیت بوده که پیشامدهای تبریز را از استانبول برای براون می نوشته است .
تربیت بیشتر اوقات خود را در اروپا به بازدید از کتابخانه ها و بررسی نسخه های خطی و چاپی کتابهای شرقی اختصاص داد و در کتاب شناسی تبحر یافت (تربیت ، ۱۳۵۵ ش ، مقدمه ، ص چهارده ). او پس از بازگشت از اروپا، به فعالیتهای سیاسی و فرهنگی خود ادامه داد. در ۱۳۳۹/ ۱۳۰۰ ش به ریاست اداره معارف آذربایجان رسید (صفوت تبریزی ، ص ۱۰۰) و در این مقام به احیا و تأسیس چند مدرسه و یک کتابخانه ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) و یک قرائتخانه عمومی همت گمارد (قاسمی پویا، ص ۳۵۴؛ «محمدعلی تربیت تبریزی طاب اللّه ثراه »، ص ۴۳۵؛ نیز رجوع کنید به صفوت تبریزی ، ص ۱۰۲ـ۱۰۳). در ۱۳۰۱ ش «مجمع ادب » و مجله ماهانه گنجینه معارف را دایر کرد (تربیت ، ۱۳۱۴ ش ، چاپ قمری ، مقدمه ، ص ( چهارم ) ؛ قاسمی پویا، ص ۱۳۰).
در مِهر همان سال مدرسه تجارت را در تبریز بنیان نهاد که پس از چندی به مدرسه متوسطه تبدیل شد (قاسمی پویا، ص ۳۵۵). او تا ۱۳۰۴ ش در مقام خود باقی ماند و سپس به ریاست فرهنگ گیلان (۱۳۰۵ـ۱۳۰۶ ش ) و بلدیه تبریز (۱۳۰۷ـ۱۳۰۹ ش ) گمارده شد که در سمت اخیر منشأ آبادانیهای بسیار بود ( رجوع کنید به«محمدعلی تربیت تبریزی طاب اللّه ثراه »، همانجا).
تربیت در دوره های دوم و هشتم تا دوازدهم مجلس شورای ملی به نمایندگی از تبریز برگزیده شد (بامداد، همانجا؛ فرهنگ قهرمانی ، ص ۴۳۹). گرچه بامداد مساعدت دولت را در گزینش او بی تأثیر ندانسته است (همانجا)، بی شک شخصیت سیاسی معتدل وی ــ که موجب می شد در میان جناحهای مختلف نقش میانجی را داشته باشد (تربیت ، ۱۳۵۵ ش ، مقدمه ، ص دوازده ) ــ در موقعیت و ماندگاری او در عرصه سیاسی نقش بسزایی داشته است . خرده گیریهای او از منش و رفتار همراهان سیاسی اش (همو، ۱۳۵۹ ش ، ص ۴۳۶ـ۴۴۱) آنجا که با اصول اخلاقی وی در تقابل قرار می گرفت ، مؤید انصاف و بی طرفی اوست . محمدعلی تربیت در ۲۷ دی ۱۳۱۸ درگذشت (همو، ۱۳۵۵ ش ، مقدمه ، ص پانزده ؛ بامداد، همانجا).
تربیت دو بار ازدواج کرد. حاصل ازدواج نخست او (با خواهر سیدحسن تقی زاده ) دو پسر و دو دختر و ثمره ازدواج دوم او با بانویی به نام هاجر (دختر حسینقلی خان ، کارمند سفارت ایران در استانبول ) دو پسر بود (تربیت ، ۱۳۵۵ ش ، مقدمه ، ص هفده ). هاجر بعدها اداره نخستین مدرسه دخترانه تبریز به نام مدرسه دوشیزگان را برعهده گرفت و خود از چهره های سرشناس در نهضت زنان گردید چنانکه در بیست و یکمین دوره مجلس شورای ملی ، پس از انقلاب سفید و اصلاح قانون انتخابات که زنان برای اولین بار به مجلس راه یافتند، نماینده تهران شد و در دوره بیست ودوم نیز همین سمت را داشت ( رجوع کنید به خشایار وزیری ، ص ۱۹۸ـ۲۰۱). یکی از برادران محمدعلی تربیت به نام علی محمد از مبارزان پر شور مشروطه طلب بود که در جوانی جان بر سر آرمان خود نهاد (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید بهاوراق تازه یاب مشروطیت ، حواشی افشار، ص ۱۹۸، ش ۲۸، ص ۲۲۵، پانویس ۱).
از محمدعلی تربیت آثاری در زمینه پژوهشهای ادبی و تاریخی باقی مانده است ، از جمله :
زاد و بوم ، در جغرافیای ایران (۱۳۱۶) ؛ فهرست کتابخانه و قرائت خانه تربیت (۱۳۰۳ ش )؛
تقویم تربیت ، رباعیات خیام ، تذکره دانشمندان آذربایجان (هر سه در یک جلد، ۱۳۰۶ ش )؛
و کلمات قصار امیرالمؤمنین همراه با ترجمه ترکی (مشار، ج ۴، ص ۱۵۳ـ۱۵۴).
مهمترین اثر وی دانشمندان آذربایجان است که نخستین بار با مقدمه حسن اسفندیاری (محتشم السلطنه ) در ۱۳۱۴ ش در تهران به چاپ رسید. دانشمندان آذربایجان در برگیرنده سرگذشت شاعران آذربایجان (از آتش مراغه ای تا یونس بن مظفر ارموی ) و فهرستی از جراید آذربایجان (از آذر تا نظمیه تبریز ) است . این کتاب ــ گرچه قزوینی بر شیوه ارائه مآخذ در آن خرده هایی گرفته است (مشار، ج ۴، ستون ۱۵۳) ــ از مراجع معتبر در پژوهشهای مربوط به تاریخ ادبیات ایران در حوزه آذربایجان به شمار می رود. تربیت مقالاتی نیز در نشریات مختلف از جمله ارمغان به چاپ رساند («محمدعلی تربیت تبریزی طاب اللّه ثراه »، ص ۴۳۶). مجموعه ای از مقالات او با عنوان مقالات تربیت به کوشش ح . صدیق در ۱۳۵۵ ش در تهران منتشر شده است .
یکی از مهمترین یادگارهای تربیت کتابخانه ای است که در ۱۳۰۰ ش تأسیس کرده است (طبیب زاده امید، ج ۲، ص ۵۸). این کتابخانه با بیش از دویست جلد کتاب کار خود را آغاز کرد و در اولین سالگرد تأسیس ، صاحب بیش از دو هزار کتاب و سه سال بعد دارای بیش از پنج هزار جلد کتاب گردید. محمدعلی بادامچی * نزدیک به پانصد جلد کتاب خطی و چاپی در نخستین سالگرد کتابخانه به آن اهدا کرد (همان ، ج ۲،
ص ۶۱؛ ایران . وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، ج ۲، ص ۳۲۸). کتابخانه و قرائتخانه آن سالها «کتابخانه و قرائتخانه عمومی معارف » نامیده می شد اما بعدها به نام خود تربیت گردید (طبیب زاده امید، ج ۲، ص ۵۸). در ۱۳۲۷ ش نخستین فهرست کتابهای چاپی این کتابخانه به کوشش قوسی و در ۱۳۲۹ ش فهرست نسخ خطی مشتمل بر مشخصات تفصیلی کتابهای خطی به کوشش محمد نخجوانی ، کتاب شناس برجسته ، به چاپ رسید (ایران . وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، ج ۲، ص ۳۲۸ـ۳۲۹).
مجموعه نشریات کتابخانه تربیت ، با بیش از ۱۳۰ نشریه که اغلب قدمتی نزدیک به یک قرن دارند، از غنا و ارزش بسیاری برخوردار است . امروزه این مجموعه به خانه مطبوعات ، و نسخ خطی کتابخانه به مخزن نسخه های خطی کتابخانه ملی تبریز منتقل شده است . اکنون مجموع کتابهای چاپی فارسی کتابخانه تربیت بیش از بیست هزار و کتب چاپی لاتین آن نزدیک به پنج هزار جلد است . در سالهای اخیر برای توسعه فضا و به کارگیری روشهای نوین و خدمات رایانه ای در این کتابخانه ، اقدام شده است (همانجا).
منابع :
(۱) اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سالهای ۱۳۲۵ـ۱۳۳۰ قمری ، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ ش ؛
(۲) ایران . وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی . اداره کل هماهنگی و پیگیری امور استانها، سیمای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان آذربایجان شرقی در آئینه عمل ، ج ۲، ( تهران ) ۱۳۷۹ ش ؛
(۳) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری ، تهران ۱۳۵۷ ش ؛
(۴) محمدعلی تربیت ، دانشمندان آذربایجان ، تهران ۱۳۱۴ ش ، چاپ سیروس قمری ، تبریز ( بی تا. ) ؛
(۵) همو، مقالات تربیت ، چاپ ح .صدیق ، تهران ۱۳۵۵ ش ؛
(۶) همو، «نامه میرزا محمدعلی خان تربیت »، در اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سالهای ۱۳۲۵ـ۱۳۳۰ قمری ، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ ش ؛
(۷) محمدعلی جمالزاده ، لحظه ای و سخنی : دیدار با سیّدمحمدعلی جمالزاده ، ویرایش مسعود رضوی ، تهران ۱۳۷۳ ش ؛
(۸) فخری خشایار وزیری (قویمی )، کارنامه زنان مشهور ایران ، تهران ۱۳۵۲ ش ؛
(۹) محمدعلی صفوت تبریزی ، تاریخ فرهنگ آذربایجان ، قم ۱۳۲۹ ش ؛
(۱۰) حسین طبیب زاده امید، کتاب تاریخ فرهنگ آذربایجان ، تبریز ۱۳۳۲ـ۱۳۳۴ ش ؛
(۱۱) عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی ، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی ، تهران ۱۳۵۶ ش ؛
(۱۲) اقبال قاسمی پویا، مدارس جدید در دوره قاجاریه : بانیان و پیشروان ، تهران ۱۳۷۷ ش ؛
(۱۳) احمد کسروی ، تاریخ مشروطه ایران ، تهران ۱۳۵۶ ش ؛
(۱۴) «محمدعلی تربیت تبریزی طاب اللّه ثراه : شرح حال وی »، مجله ارمغان ، سال ۲۰، ش ۷ـ ۸ (مهر و آبان ۱۳۱۸)؛
(۱۵) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۷
