علامه شهید، آیه الله سید محمد باقر صدر، یکى از بزرگترین اندیشمندان مسلمان – و به تعبیر امام خمینى : ((مغز متفکر اسلامى )) – در تاریخ اسلام به ویژه در قرن چهاردهم هجرى است . فقیهى جامع الشرائط، فیلسوفى اجتماعى ، مفسرى بزرگ ، متفکرى آگاه به فرهنگ و علوم زمانش ، نویسنده اى توانمند و پرکار و سیاستمدارى هوشمند و شجاع و دردمند.
از میلاد تا مدرسه
سید محمد باقر صدر در تاریخ ۲۵ ذیقعده ۱۳۵۳ در شهر مقدس کاظمین دیده به جهان گشود و دومین فرزند خانواده بود. اجدادش همه ازعالمان دین بودند: پدرش سید حیدر که جوانمرگ شد، پدر بزرگش آیه الله العظمى سید اسماعیل صدر که یکى از مراجع بزرگ تقلید شیعه در نیمه اول قرآن چهارده اسلامى بود و در سال ۱۳۳۸ ق . وفات کرد. و دیگر اجدادش که شاخه هایى سرسبز و پربار از شجره پربرکت ((خاندان صدر)) و از تبار غیرتمند و پاک امام کاظم علیه السلام بوده اند و در سرزمین ایران ، لبنان و عراق از پاسداران فرهنگ و اندیشه و دانش و دین بشمار مى رفته اند.
بردار بزرگ و معلمش سید اسماعیل نیز از علما و مجتهدان پرتلاش و جوان نجف بود که در سال ۱۳۸۸ ق . در چهل و هشت سالگى درگذشت .خواهرش ((آمنه بنت الهدى صدر)) یکى از زنان دانشمند، شاعر، نویسنده و معلم فقه و اخلاق بود که در مسیر جهاد و مبارزه ، با برادرش سید محمد باقر همگام شد و سرانجام سرونشت هر دو به شهادت و سعادت ابدى ختم گشت .
سید محمد باقر، از پنج سالگى به مدرسه رفت و تا یازده سالگى دوره ابتدایى را به اتمام رساند. در این دوران ، نبوغ شگفت انگیز و استعداد سرشار خدادادى او درخشید و تعجب آموزگاران و همکلاس هاى خود را برانگیخت ، بطورى که اولیاى مدرسه تصمیم گرفتند او را به مدرسه کودکان تیزهوش و نابغه بگذارند تا به هزینه دولت درس بخواند و پس از طى مراحل لازم و قانونى ، به دانشگاههاى اروپا یا آمریکا اعزام کنند و در رشته هاى علوم جدید تحصیل کند و به کشور خود باز گردد.
او به تحصیل علوم دینى و پرداختن به رشته کار پدرانش گرایش داشت و از طرفى مادر و برادر بزرگش رضایت ندادند که او به پول دولت وابسته به غرب و دست اندرکاران خودباخته آموزش و پرورش آن روز عراق ، درس بخواند…
بالاخره با راهنمایى دو دایى فقیه و دانشمندش آیه الله ((شیخ محمد رضا آل یاسین )) و آیه الله ((شیخ مرتضى آل یاسین )) به فراگیرى دروس حوزوى و علوم دینى پرداخت .
تحصیلات علوم دینى را با کتاب ((معالم الاصول )) نزد برادرش سید اسماعیل آغاز کرد و دیگر کتابهاى دوره سطح حوزه را با شور و شوق و تلاش بسیار در مدتى کوتاه خواند و تمام کرد. او علاوه بر تحصیل ، دروس ابتدایى را نیز به خواهرش بنت الهدى مى آموخت و بنت الهدى بى آنکه به مدارس نامناسب دخترانه آن روز عراق پاى بگذارد، نزد برادرش سید محمد باقر و گاه سید اسماعیل ، قرآن ، ادبیات ، تاریخ ، حدیث ، فقه ، اصول و… را آموخت .
بعضى از عالمان آگاه و روشن بین از جمله شهید سید محمد مهدى حکیم ، سید طالب رفاعى ، شیخ مهدى سماوى ، پس از مطالعه اوضاع سیاسى و اجتماعى عراق ، به این نتیجه رسیده بودند که باید حزبى را مبتنى بر اندیشه و ایدئولوژى اسلامى تاءسیس کنند تا بتوانند مبارزات مسلمانان آن سامان را سر سامان بدهند و به اهداف خود نائل آیند. پس از مطرح کردن این اندیشه با آیه الله صدر، ((حزب الدعوه الاسلامیه )) (حزب دعوت اسلامى ) را در سال ۱۳۷۷ تاءسیس کردند.
آیه الله صدر اساسنامه اى را نیز بر اساس اعتقادات دینى براى حزب دعوت تنظیم کرد. حزب دعوت به فعالیت خود پرداخت آیه الله سید محمد باقر صدر، پنج سال بعد از تاءسیس حزب ، بنا به مصالحى خود را از آن کنار کشید. اما به دیگر اعضاى حزب توصیه کرد که به کار خود ادامه دهند و او نیز پشتیبان آنان خواهد بود.
جماعه العلماء
در سال ۱۹۵۸ م . ((عبدالکریم قاسم ))، با ظاهرى پیشرو و چپ نما به حکومت عراق رسید و میدان را براى کمونیستها باز کرد. در نتیجه آن موجى الحادى و مخالف اسلام ، سرزمین عراق را فراگرفت . حوادث دوران حکومت عبدالکریم قاسم ، عالمان آگاه و متعهد شیعه را در آن کشور به حرکت واداشت . آنان ضرورى دیدند که برنامه هاى اجتماعى ، سیاسى ، اقتصادى و فکرى مکتب اسلام را هماهنگ با نیازهاى حیات بشر معاصر عرضه نمایند. بدین گونه ، تشکیل ((جماعه العلماء فى النجف الاشرف )) (جامعه روحانیت نجف اشرف ) پدید آمد و عالمان بزرگى همچون شیخ مرتضى آل یاسین ، شیخ محمد رضا آل یاسین ، شیخ محمد رضا مظفر و شهید سید مهدى حکیم (فرزند آیه الله سید محسن حکیم ) از اعضاى اصل آن بودند.
سید محمد باقر صدر در آن زمان گرچه بخاطر جوان بودن نسبت به سایر اعضا، که کمتر از سى سال داشت ، عضو جماعه العلماء نبود، ولى با آنان همکارى جدى داشت و حتى نخستین بیانیه جماعه العلماء را نیز او نوشت ! و اکثر نوشته هاى آنان به قلم او نوشته مى شد، زیرا وى قلم توانا و نثرى محکم و نو داشت و آگاهیهاى سیاسى و اجتماعى و فلسفى او نیز وسیع تر از دیگران بود. انتشار مجله ((الاضواء)) در سال ۱۹۶۱ ق . مهم ترین فعالیت فرهنگى جماعه العلماء بود که سر مقاله هاى پنج شماره اول آن تحت عنوان ((رسالتنا)) به قلم آیه الله سید محمد باقر صدر نگارش یافت . و خواهرش بنت الهدى نیز در این مجله مقالات خود را به چاپ مى رساند.
همزمان با این فعالیتها، به پیشنهاد مرحوم آیه الله سید محسن حکیم – مرجع تقلید وقت – کتاب کم نظیر ((فلسفتنا)) را تاءلیف کرد. این کتاب در دو بخش تنظیم شده است :
بخش اول : نظریه شناخت (معرفت ) از دیدگاههاى فلاسفه معاصر و در مقایسه با فلسفه اسلامى .
بخش دوم : بینش فلسفى اسلام درباره جهان و نقد و رد جهان بینى مادى و الحادى .
از آن پس به بررسى نظامهاى اقتصادى اسلام و مکاتب شرق و غرب (سوسیالیسم و کاپیتالیسم ) پرداخت که حاصل این تحقیق عمیق و بى سابقه ، کتاب پرارج ((اقتصادنا)) (اقتصاد ما) شد. این کتاب پرارج نخستین اثرى است که سیستم اقتصادى اسلام را در طرحى علمى و محققانه ارائه کرده و دو بخش است :
بخش نخست : در این بخش مکتبهاى اقتصادى شرق و غرب را بررسى کرده و به محک نقد روشن بینانه و عالمانه زده و مردود و فاقد ارزش دانسته است .
بخش دوم : طرح تفصیلى سیستم اقتصادى اسلام .
این کتاب در سال ۱۳۸۱ ق . به چاپ رسید.
حمایت از امام
سید محمد باقر صدر، نهضت امام خمینى در ایران را روزنه امیدى براى نجات امت اسلام مى دانست . بنابراین از آغاز نهضت اسلامى امام در سال ۱۳۴۲ ش . آن را تحت نظر داشت و از امام و حرکتش حمایت مى کرد.
در تاریخ ۹ جمادالثانى ۱۳۵۸، حضرت امام خمینى از تبعیدگاه ترکیه به نجف اشرف منتقل شد. ورود امام به حوزه علمیه نجف ، جنب و جوشى در آن ایجاد کرد. علما و روحانیون نجف درباره استقبال از امام ، نظرات مختلفى داشتند. آیه الله صدر با اشتیاق تمام به همراه عده اى از علماى دیگر، در مراسم استقبال و پیشواز از امام شرکت ، و شاگردان و همفکرانش را نیز به آن دعوت کرد… در تمام چهارده سال اقامت امام در نجف ، سید محمد باقر با ایشان ارتباط نزدیکى داشت و به امام عشق مى ورزید، عشقى که تا آخر عمر در بین او و امام بود.
دوران مرجعیت
دوران مرجعیت آیه الله سید محمد باقر صدر، پس از وفات آیه الله حکیم (۱۳۹۰ ق .) آغاز شد و بسیارى از مردم عراق از او تقلید کردند.
در سال ۱۳۹۲ ق . رژیم بعث عراق ، بیش از پیش از تحرکهاى ضداستبدادى حزب دعوت اسلامى و دیگر گروههاى مبارز و مسلمان به وحشت افتاد. بنابراین با یورش به خانه هاى مبارزان و مجاهدان ، عده زیادى را دستگیر و زندانى کردند. آیه الله صدر نیز با اینکه بیمار بود و در بیمارستان نجف بسترى شده بود، تحت نظر ماءموران سازمان امنیت رژیم بعث قرار گرفت . تا اینکه با اعتراض مردم و علما، سازمان امنیت دست از او برداشت .
در سال ۱۳۹۴ ق . رژیم بعث عراق ، پنج تن از شاگردان و مریدان صدر، یعنى شیخ عارف بصرى ، سید عزالدین قبانچى ، سید عماد الدین طباطبایى تبریزى ، حسین جلوخان و سید نورى طعمه ، را دستگیر و اعدام کرد! این گروه شهیدان ، طلایه دار شهداى انقلاب اسلامى عراق بودند. این حادثه اثر ناگوار و سنگینى بر روح آیه الله صدر گذاشت و مدتها به سختى متاءثر و بیمار بود.
از حوادث مهم دیگر در دوران مرجعیت آیه الله صدر، حرکت اربعین سال ۱۳۹۷ بود. مردم نجف از قدیم هر سال در روز اربعین حسینى ، مویه کنان و عزادار، با پاى پیاده از نجف تا کربلا راهپیمایى مى کنند. در آن سال ، آیه الله صدر هر چه در توان داشت به هیئتهاى عزادار مساعدت کرد تا مراسم شورانگیز اربعین را هرچه باشکوهتر برگزار نمایند. آن روز دهها هزار نفر در قالب عزادارن حسینى ، اعتراض خود را علیه سلطه ضد انسانى رژیم بعث عراق ، اعلام کردند.
به دنبال آن قیام تاریخى ، آیه الله صدر، را دستگیر و به سازمان امنیت بغداد منتقل کردند، در آنجا پس از بازجویى ، هشت ساعت تحت شکنجه جسمى و روحى قرار دادند. آثار آن شکنجه ها، تا آخر عمر در بدنش هویدا بود و بسختى مى توانست از پله ها بالا برود.
تحریم پیوستن به حزب بعث
یکى از برنامه هاى خطرناک رژیم بعثى عراق ، ((بعثى کردن نظام آموزش و پرورش )) بود. به همه دست اندرکاران امور تعلیم و تربیت از مدارس گرفته تا دانشگاهها تکلیف کردند که به حزب بعث عراق بپیوندند و برنامه هاى ضد اسلامى آن را در تمام سطوح آموزش کشور اجرا کنند… در این هنگام ، آیه الله صدر در مقام مرجعیت و یگانه پرچمدار مبارزه با حزب کافر بعث ، با صدور فتوایى ، پیوستن به حزب و هر گونه همکارى با آن را تحریم کرد. این فتوا، تکلیف مردم را روشن ساخت و مردم از پیوستن به حزب و عضویت در آن پرهیز کردند. جز اندکى فرومایه و بى دین و ترسو.
تاءثیر فتواى آیه الله صدر به حدى بود که یکى از مسؤ ولان حزب در این باره ، اعتراف کرد:
فتواى سید محمد باقر، همه نقشه هاى ما را نقش بر آب کرده و هیچ کس ، جز عده کمى ترسو و بزدل ، از پذیرفتن عضویت حزب و همکارى با آن استقبال نکرد.(۸۵۵)بدین گونه حزب بعث ، دشمن اصلى خود را شناخت .
در آستانه پیروزى انقلاب اسلامى
آیه الله صدر، از حامیان صادق امام خمینى و انقلاب اسلامى بود، امام در پاریس بود که سید محمد باقر صدر، طى نامه اى پشتیبانى خود را از ایشان و ملت انقلابى ایران اعلام ، و از مقام از ایشان و ملت انقلابى ایران اعلام ، و از مقام شهداى انقلاب ، تجلیل کرد. همین فعالیتهاى او بود که ملت مسلمان عراق را به سوى حمایت از مردم ایران سوق مى داد و رژیم آمریکایى صدام حسین – حاکم خونخوار عراق – را خشمگین مى کرد. در شب ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ که شب پیروزى شکوهمند مردم مسلمان و انقلابى ایران به رهبرى امام خمینى (ره ) بر طاغوت آمریکایى – رژیم محمد رضا پهلوى – بود. آیه الله صدر در مسجد جواهرى نجف اشرف به منبر رفت و براى مردم مسلمان عراق از انقلاب اسلامى ایران و نقش امام خمینى در احیاى اندیشه هاى دینى و اصلاح امت اسلام ، سخن گفت و تکلیف مردم عراق را در برابر حکومت ضد دینى بعثى ، معین کرد: قیام !… قیام …
فرداى آن شب ، مردم عراق به دعوت رهبر خود، براى حمایت از انقلاب اسلامى ایران و رهبرى امام خمینى ، در بسیارى از شهرهاى عراق راهپیمایى کردند.
از دیگر کارهاى آیه الله صدر، در جهت حمایت از انقلاب اسلامى ایران ، تاءلیف سلسله کتابهاى ((الاسلام یقود الحیاه )) در شش جلد بود که شامل بحثهایى نظیر: قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران ، منابع قدرت دولت اسلامى ، اقتصاد جامعه اسلامى و… مى شود.
با قرآن در صحنه
از کارهاى شگفت انگیز آیه الله صدر براى بیدارى مردم عراق و آماده کردن آنها براى قیام و حرکت در مقابل حکومت جائر آن کشور، برگزارى تفسیر موضوعى قرآن بود. آن هم بعد از تعطیل کردن درس خارج فقه !
در حوزه علمیه نجف کمتر دیده شده بود که یک مرجع تقلید تفسیر قرآن بگوید آن هم به جاى درس خارج فقه ، که این بیشتر مایه تعجب دیگران مى شد. به طورى که برخى از شاگردان او، در این باره از وى سؤ ال کردند او جواب داد:
((براى من تدریس و تاءلیف و تحقیق ، صورت حرفه و هدف در زندگى ندارد، بلکه اداى وظیفه شرعى به هر نحو ممکن براى من از همه چیز مهم تر است . امروز در این برهه از تاریخ اسلام و مسلمین ، که انقلاب اسلامى ایران به رهبرى امام خمینى پیروز شده و پوزه قدرتهاى شیطانى شرق و غرب را به خاک مالیده و امت اسلام را در سرتاسر دنیا بیدار کرده است ، من وظیفه خود مى دانم که با تفسیر قرآن ، افکار مردم مسلمان عراق را آگاه و آرمانهاى انقلابى اسلام را مطرح نمایم و با بیان مفاهیم شور آفرین ، حماسى و اجتماعى قرآن کریم ، دلها را براى پیوستن به انقلاب اسلامى براى ایران آماده کنم … از طرفى ، درس خارج فقه و اصول ، بیش از حد لازم در حوزه گفته مى شود، اما جاى تفسیر قرآن سخت خالى است !))
درس تفسیر شهید صدر هر هفته دو روز از تاریخ ۱۷ جمادى الاول تا ۵ رجب ۱۳۹۹ طى چهارده جلسه برگزار شد که بعد از آن رژیم طاغوتى صدام حسین از ترس بیدارى مردم ، درس تفسیر بیدارگرانه آیه الله صدر را به تعطیلى کشاند.
درس تفسیر قرآن جنب و جوشى در میان توده مردم به وجود آورده بود. حکومت ظالمانه صدام از این پدیده خجسته اسلام ، به وحشت افتاد و براى جلوگیرى از هر گونه تحرک ، در یک یورش وحشیانه ، همه نمایندگان آیه الله صدر را در تمام شهرهاى کشور دستگیر و زندانى کرد. شهید صدر روز ۱۶ رجب ۱۳۹۹ را روز اعتراض و اظهار انزجار از اعمال ظالمانه رژیم اعلام کرد. مردم به اطاعت رهبر و مرجع تقلید خود برخاستند، دست از کارهاى خود کشیدند، بازارها را تعطیل کردند و براى بیعت با رهبرشان به خانه او شتافتند… همان شب آیه الله صدر دستگیر و روانه بغداد شد. در سازمان امنیت بغداد، از او خواستند که دست از پشتیبانى انقلاب اسلامى بردارد و مردم عراق را تحریک نکند. امام شجاعانه جواب داد.
((من یک مسلمانم و در برابر سرنوشت همه مسلمانان جهان – و نه تنها عراق و ایران – مسؤ ولم و باید به وظیفه شرعى خود عمل کنم و وظیفه شرعى منحصر به ایران و عراق نیست . حمایت از انقلاب اسلامى ایران و رهبرى آن هم ، یک وظیفه شرعى است !))
همان روز بنت الهدى ، به ایراد یک سخنرانى در حرم امام على علیه السلام پرداخت و از مردم خواست که به خیابانها بریزند و در مقابل دستگیرى آیه الله صدر، به رژیم براى ایجاد آرامش و جلوگیرى از گسترش اعتراض مردم ، مجبور شد که آیه الله صدر را آزاد کند.
صدر شهادت
روز ۱۸ رجب ۱۳۹۹، خانه آیه الله صدر و کوچه هاى اطراف آن از اول صبح تا پاسى از شب ، مملو از جمعیتى بود که دیروز براى آزادى رهبرشان دست به تظاهرات اعتراض آمیز زده بودند و امروز آمده بودند تا بار دیگر با او بیعت کنند.
رژیم ستم پیشه صدام حسین ، از تجدید پیمان امت مسلمان عراق با مرجع و رهبرشان ، سخت به وحشت افتاد و براى قطع رابطه مردم با آیه الله صدر، نیروهاى امنیتى را در سر کوچه آیه الله صدر و کوچه هاى اطراف ، مستقر کردند. بدین گونه محاصره نه ماه خانه آیه الله صدر آغاز شد.
در مدت نه ماه محاصره ، رژیم با فرستادن ماءموران و مزدوران خود به نزد آیه الله صدر، سعى کرد او را از راهى که در پیش گرفته ، منصرف کند، ولى آیه الله صدر ثابت و استوار ایستاد و همچنان از انقلاب اسلامى ایران و امام و مردم انقلابى ایران حمایت کرد و هرگز به خواسته هاى رژیم خونخوار صدام ، گردن ننهاد.(۸۶۲) تا اینکه در بعد از ظهر گرم و سوزان روز شنبه ۱۹جمادى الاول ۱۴۰۰ (۱۶ فروردین ۱۳۵۹)، ((ابوسعید)) رئیس سازمان امنیت نجف ، با عده اى از مزدوران امنیتى ، آیه الله صدر را دستگیر و به سرعت از نجف به بغداد منتقل کرد. آیه الله صدر این بار مى دانست که دیگر بر نخواهد گشت ، چون وقتى ابوسعید جنایتکار گفت : ((آماده باشید به بغداد برویم !)) به آرامى گفت :- ((من خیلى وقت است که آماده شهادتم !))
فرداى آن روز، حکومت جبار بغداد، اقدام به دستگیرى بنت الهدى کرد چون بیم داشت مبادا بنت الهدى بار دیگر مردم را به اعتراض و تظاهرات دعوت کند و رژیم را رسوا نماید!
برزان ابراهیم ، برادر ناتنى صدام و رئیس سازمان امنیت کشور، در زندان از آیه الله صدر خواست که فقط چند کلمه بر ضد امام خمینى و انقلاب اسلامى بنویسد، تا آزاد شود، وگرنه کشته خواهد شد!
آیه الله صدر این خواسته آن آدمکش را رد کرد و گفت :
من آماده شهادتم ، هرگز خواسته هاى غیر انسانى و ضد دینى شما را قبول نخواهم کرد و راه من همان است که انتخاب کردم !…))
وقتى که مزدوران بعثى ، از منصرف کردن آیه الله صدر و خواهرش ماءیوس شدند، آن دو علوى پاک نژاد مظلوم را در روز سه شنبه ۲۳ جمادى الاول ۱۴۰۰ (۱۹ فروردین ۱۳۵۹) زیر شکنجه به شهادت رساندند. جنازه آن دو شهید در جوار مرقد امام على علیه السلام ، در آرامگاه خانوادگى ((شرف الدین )) به خاک سپرده شد.
امام خمینى ، در پیامى که به مناسبت شهادت مظلومانه آن دو شهید داد، سوگمندانه نوشت :
((… مرحوم آیه الله شهید سید محمد باقر صدر و همشیر مکرمه مظلومه او که معلمین دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب بود، به دست رژیم منحط بعث عراق با وضع دلخراشى به درجه رفیعه شهادت رسیده اند. شهادت ارثى است که امثال این شخصیتهاى عزیز از موالیان خود برده اند…))
آثار قلمى متفکر بزرگ ، شهید سید محمد باقر صدر، همه علمى ، تحقیقى ، ابتکارى ، کم نظیر و مورد استفاده و مراجعه اندیشمندان و اهل علم و مصداق روشن ((باقیات صالحات )) است .
در اینجا به معرفى فهرست گونه این آثار درخشان مى پردازیم :
۱٫ فدک فى التاریخ (فدک در تاریخ ).
۲٫ غایه الفکر فى علم الاصول .
۳٫ فلسفتنا (فسلفه ما).
۴٫ اقتصادنا(اقتصاد ما).
۵٫ الاسس المنطقیه للاستقراء.
۶٫ المعالم الجدیده للاصول .
۷٫ بحوث فى شرح العروه الوثقى .
۸٫ دروس فى علم الاصول ، معروف به ((حلقات )).
۹٫ الفتاوى الواضحه ، رساله عملیه شهید صدر است که در نوع خود سبک خاصى دارد.
۱۰٫ البنک اللاربوى فى الاسلام (بانک بدون ربا در اسلام ).
۱۱٫ المدرسه الاسلامیه ، بحثهاى اجتماعى و اقتصادى است .
۱۲٫ بحث حول المهدى علیه السلام .
۱۳٫ بحث حول الولایه .
۱۴٫ الاسلام یقودالحیاه (اسلام راهنماى زندگى ).
۱۵٫ المدرسه القرآنیه ، درسهاى تفسیر موضوعى قرآن .
۱۶٫ دورالائمه فى الحیاه الاسلامیه (نقش امامان در اسلام ).
۱۷ نظام العبادت فى الاسلام (نظام عبادى از نظر اسلام ).
۱۸٫ حاشیه بر رساله عملیه آیه الله شیخ مرتضى آل یاسین ، تحت عنوان ((بلغه الراغبین ))، که هنوز هم چاپ نشده است .
۱۹٫ حاشیه بر ((منهاج الصالحین )) آیه الله حکیم .
۲۰ حاشیه بر مناسک حج آیه الله خوئى .
۲۱٫ حاشیه بر بخش نماز جمعه از کتاب شرائع الاسلام .
۲۲٫ موجز احکم الحج ، مختصرى از احکام حج .
گلشن ابرار جلد ۲//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم
