شاعر وادیب نیمه دوم قرن دهم . در قصبه بافق به دنیا آمد و چون این قصبه بر سر راه یزد و کرمان است و آن را گاه از اعمال یزد و گاهی از اعمال کرمان به شمار آورده اند (صفا، ج ۵، بخش ۲، ص ۷۶۲؛ نفیسی ، ص ۴۶۸)، برخی تذکره نویسان (خلیل ، ص ۳۱۵؛ فتوحی یزدی ، ص ۳۸؛ مدرس ، ج ۳، ص ۱۹۶؛ بلیانی ، گ ۲۸۱ ر) او را از شاعران یزد و برخی دیگر (سام میرزا صفوی ، ۸۳؛ آفتاب رای لکهنوی ، ج ۱، ص ۳۴۱؛ آذربیگدلی ، ص ۱۲۳؛ صبا، ص ۴۱۷؛ بهزادی ، ص ۲۴۲) از شاعران کرمان دانسته اند.
در جوانی به شیراز سفر کرد و پس از تحصیل علم به هند رفت و از توجّه بزرگان آنجا برخوردار گشت ، سپس به ایران بازگشت و به خدمت شاه طهماسب اوّل صفوی (۹۳۰ـ۹۸۴) درآمد و، از طرف او، مدتها به کلانتری بافق اشتغال داشت . در واقعه قتل بایزید، پسر سلطان سلیمان قانونی (حک : ۹۲۶ـ۹۷۴)، نیز با سرودن یک رباعی شاه او را اکرام کرد (مدرّس ، ج ۳، ص ۱۹۷؛ انصاری کازرونی ، ص ۴۸، ۲۸۰؛ فتوحی یزدی ، ص ۳۸). بافقی از استادان وحشی بافقی * (صفا، ج ۵، بخش ۲، ص ۷۶۲) و مرادی بافقی ، برادر بزرگتر وحشی بافقی ، (نفیسی ، ج ۱، ص ۶۵۹) و به گفته صبا (ص ۴۱۷) و نفیسی (ج ۲، ص ۸۲۹) از ندیمان سام میرزا * ، برادر شاه طهماسب ، بود که به نامش رساله هایی در معمّا و حفظ الصّحّه و بحران تألیف کرده است . او در ۹۷۴ به سن هشتاد سالگی در قزوین درگذشت و مولانا غیاث الدین منصور دشتکی جسد او را به مشهد منتقل و در آنجا دفن کرد (خلیل ، ص ۳۱۵).
از نام و نشان دیوان او اطّلاعی در دست نیست و اقوال تذکره نویسان نیز در این باره مختلف است . به نوشته حاجی خلیفه ، دیوان او فارسی و براساس حروف الفباست (ج ۱، ص ۷۷۸) و بلیانی با ذکر این نکته که دیوان او را ندیده ، گفته است : «اشعار وی ( را ) جسته جسته قریب به چهارهزار بیت بلکه بیشتر دیده و داشته ام » (ص ۲۸۱ر). آنها دیوان یا مجموعه اشعار او را شامل قصیده ، غزل و رباعی ذکر کرده اند که تعداد قصاید آن بیش از غزل و بیشتر در مدح شاه طهماسب اوّل است و او را به داشتن قصاید غرّا ستوده اند. بافقی بدیهه گو نیز بوده و برخی از اشعار جامی را پاسخ گفته است (آذر بیگدلی ، ص ۱۲۳ـ۱۲۴؛ سام میرزا صفوی ، ص ۸۴).
منابع :
(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکده آذر ، چاپ جعفر شهیدی ، تهران ۱۳۳۷ ش ؛
(۲) آفتاب رای لکهنوی ، تذکره ریاض العارفین ، چاپ حسام الدین راشدی ، اسلام آباد ۱۳۵۵ـ۱۳۶۱ ش ؛
(۳) ابوالقاسم انصاری کازرونی ، مرقوم پنجم کتاب سُلم السموات ، چاپ یحیی قریب ، تهران ۱۳۴۰ ش ؛
(۴) تقی الدین بلیانی ، عرفات العاشقین ، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک ، ش ۵۳۲۴؛
(۵) حسین بهزادی اندوهجردی ، ستارگان کرمان ، تهران ۱۳۵۵ ش ؛
(۶) مصطفی بن عبداللّه حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیگله کلیسی ، استانبول ۱۹۷۱؛
(۷) علی ابراهیم خلیل ، تذکره صحف ابراهیم ، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۶۶۳؛
(۸) سام میرزا صفوی ، شاهپور ایران ، تذکره تحفه سامی ، چاپ رکن الدین همایونفرخ ، تهران ( بی تا. ) ؛
(۹) محمدظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن ، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت ، تهران ۱۳۴۳ ش ؛
(۱۰) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج ۵، بخش ۲، تهران ۱۳۶۴ ش ؛
(۱۱) عباس فتوحی یزدی ، تذکره شعرای یزد ، تهران ۱۳۶۶ ش ؛
(۱۲) محمدعلی مدرس ، ریحانه الادب ، تهران ۱۳۶۹ ش ؛
(۱۳) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی ، تهران ۱۳۶۳ ش .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱
