از صحابۀ امام على و امام حسن علیهماالسلام. وى از تیرۀ بنی‌زَید بن مَرِب، از قبیلۀ یمنى هَمْدان در عراق، و رئیس این قبیله بود (همدانى، ج۱۰، ص ۵۴، ۵۸). طوسى (ص ۶۹)، به روایت فضل بن شاذان، سعید بن قیس را در شمار یاران نزدیک امام على و بزرگان و زهاد تابعین ذکر کرده است.
نخستین گزارش تاریخى درباره سعیدبن قیس از حضور او در جنگ نهاوند در سال ۲۱ حکایت دارد (رجوع کنید به طبرى، ج ۴، ص ۱۲۹). سعیدبن قیس در حدود سال ۳۳، حکومت رى را از طرف سعید بن عاص، والى عثمان در کوفه، عهده‌دار بود (طبرى، ج ۴، ص۳۳۰؛ ابن‌اثیر، ج ۳، ص ۱۴۷، ۱۸۷). وى ظاهرآ پس از قتل عثمان به مدینه رفت (رجوع کنید به ابن‌شبه، ج ۴، ص ۱۳۱۳).
سعیدبن قیس دلیر و جنگجو و از یاران وفادار امام على بود (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۴۰۸، ۴۳۷؛ هَمْدانى، ج۱۰، ص ۵۸؛ ابن‌ابی‌الحدید، ج ۱۳، ص ۲۳۲؛ امین، ج ۷، ص ۲۴۳). در جنگ جمل، امام على او را به ریاست گروه سوارکاران قبیله همدان گماشت (بلاذرى، ج ۲، ص ۱۶۶؛ دینورى، ص ۱۴۶،۱۵۰؛ مفید، ص ۳۱۹). در جنگ صفّین نیز، على علیه‌السلام وى را به ریاست قبیلۀ همدان و گروهى از حِمیَریان گمارد (نصربن مزاحم، ص ۱۱۷).
در این جنگ، سعید از امراى سواره‌نظام سپاه امام بود (ابن‌اعثم کوفى، ج ۳، ص ۲۵) و فرماندهى گروه رَجْراجه (سپاه موج‌آسا)، شامل چهار هزار سپاهى زره‌پوش از قبیله همدان، را برعهده داشت ( رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۴۵۳، ۵۲۰). همچنین، سعید از کسانى بود که در همین جنگ، امام على نزد معاویه فرستاد تا او را به پیروى از کتاب خدا و فرمان او و پیوستن به جماعت، دعوت نمایند (همان، ص ۱۸۷؛ ابن‌اعثم کوفى، ج ۳، ص ۱۹ـ۲۰).
سعیدبن قیس به همراه قومش (هَمدان) در جنگ صفّین رشادت و فداکارى بسیار نمود و برخى از نامداران سپاه معاویه را به هلاکت رساند؛ به‌گونه‌اى که على علیه‌السلام اشعارى در ستایش او و قبیلۀ همدان خواند (رجوع کنید به ابن‌شهر آشوب، ج ۲، ص ۳۵۵؛ ابن‌ابی‌الحدید، ج ۵، ص ۲۱۶؛ قس نصربن مزاحم، ص ۲۷۳ـ۲۷۴؛ بلاذرى، ج ۲، ص ۲۲۲). به زحمت افتادن سپاه معاویه از سعید بن قیس و همدانیان به‌گونه‌اى بود که معاویه ناگزیر خود به جنگ با سعید و همدانیان رفت، اما کارى از پیش نبرد و فرار کرد. آنگاه، یمانیان و عَکّیان را به جنگ با همدانیان فرستاد که آنها نیز شکست خوردند (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۴۲۶ـ۴۲۷، ۴۳۲ـ۴۳۸).
سعید بن قیس پس از آنکه معاویه با نیرنگ، سپاه عراق را به متارکه جنگ و پذیرش حکمیت قرآن دعوت کرد، خطاب به سپاه شام گفت که تاکنون سپاه امام على براى داورى قرآن با شامیان جنگیده بود و اکنون شامیان، سپاه او را به آن می‌خوانند. اگرچه از روایت نصربن مزاحم (ص ۴۸۳ـ۴۸۴، ۵۲۰) برمی‌آید که سعیدبن قیس در قبول یا رد پیشنهاد متارکه جنگ مردد بوده است، اما پس از قرار صلح میان دو سپاه (چند ماه پیش از اعلام نتیجه حکمیت)، سعید بار دیگر آمادگى خود و قبیلۀ هَمْدان را به فرمانبردارى از على و ادامۀ جنگ اعلام نمود. بااین حال، وى نیز سرانجام آن را پذیرفت و از جمله شاهدان امام برعهدنامه حکمیت شد (نصربن مزاحم، ص ۵۰۶ـ۵۱۱؛ بلاذرى، ج ۲، ص ۲۳۱؛ دینورى، ص ۱۹۶). گفته شده که چون حَکَمین در اعلام نتیجۀ حکمیت تأخیر و درنگ نمودند، سعید بن قیس به آنان هشدار داد (رجوع کنید به ابن‌قتیبه، ج ۱، ص ۱۱۷).
پس از اعلام حُکم حکمین، على علیه‌السلام بار دیگر براى جنگ با معاویه عزم شام نمود و سعید بن قیس آمادگى خود و قبیله‌اش را اعلام کرد (رجوع کنید به ابن‌اثیر، ج ۳، ص۳۴۰). هنگامى که خوارج سر برآوردند نیز، سعیدبن قیس از کسانى بود که امام على ایشان را براى گفتگو با خوارج فرستاد (رجوع کنید به ابن‌بابویه، ص ۳۸۲). در جریان حملات سرداران معاویه در مناطق تحت امر امام على و گلایه امام از نکوشیدن مردم کوفه براى دفع دشمن، سعید بن قیس آمادگى خود را اعلام نمود و با هشت هزار نفر براى دفع حملۀ سفیان‌بن عَوف غامدى به شهر انبار، حرکت کرد (رجوع کنید به بلاذرى، ج ۲، ص ۳۱۹ـ۳۲۱، ۳۴۱ـ۳۴۲؛ ثقفى، ج ۲، ص ۴۶۴ـ۴۷۲، ۶۳۷؛ طبرى، ج ۵، ص ۷۹).
پس از شهادت امام على، سعید بن قیس در کنار امام حسن علیه‌السلام و مورد توجه خاص او بود. هنگامى که امام حسن سپاه دوازده هزار نفرى خود را، به فرماندهى عبیداللّه‌بن عباس، براى رویارویى با معاویه به سمت شام فرستاد، سعیدبن قیس را از مشاوران وى و دومین (به روایتى سومین) جانشین پس از عبیداللّه قرار داد (بلاذرى، ج ۱۲، ص ۳۸۱؛ ابوالفرج اصفهانى، ص ۶۲).
رحلت
تاریخ درگذشت سعید روشن نیست و اگرچه زرکلى (ج ۳، ص۱۰۰) آن را حدود سال ۵۰ دانسته، از روایت ابن‌کلبى برمی‌آید که سعید تا مدتها پس از آن زنده بوده است. به روایت ابن‌کلبى، حَجّاج، والى بصره و کوفه، سعیدبن قیس را وادار کرد تا دختر خود را به ازدواج مردى از بنی‌أود درآورد، که از یاران حجّاج و دشمن امام على بود (رجوع کنید به ابن‌ابی‌الحدید، ج ۴، ص ۶۱). هَمْدانى، سعیدبن قیس را از دلیران و «دُهات عرب» و بخشنده دانسته است (ج۱۰، ص ۵۸ـ۵۹). سعید شعر می‌گفت و در جنگهاى جمل و صفّین اشعارى به‌رجز می‌خواند (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۴۲۷؛ ابن‌ابی‌الحدید، ج ۱، ص ۱۴۴).
او سخنور نیز بود و در جنگ صفّین، خطبه و سخنانى بلیغ در تحریض یارانش به پیروى از امام على و ستایش از آن حضرت و در ذم معاویه ایراد کرد. سعید از امام على روایت کرده است (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۲۳۶ـ۲۳۷، ۲۵۰). على علیه‌السلام ضمن خواندن شعرى در وصف او فرمود، مردى است که گفتار و کردار و بخشش او درست و استوار است (رجوع کنید به همدانى، ج۱۰، ص ۵۹). از جمله فرزندان سعیدبن قیس، عبدالرحمان‌بن سعید، عامل مختار در موصل، بود که در سال ۶۶ در سپاه مختار درگذشت (یعقوبى، ج ۲، ص ۲۵۹؛ ابن‌اثیر، ج ۴، ص ۲۳۹). خاندان سعیدیّین در بیت زود (یمن) به سعیدبن قیس منسوب بوده‌اند (همدانى، همانجا).
منابع :
(۱) ابن ابی‌الحدیر، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۹؛
(۲) ابن‌اثیر؛
(۳) احمدبن اعثم‌کوفى، کتاب الفتوح، چاپ على شیرى، بیورت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛
(۴) ابن‌بابویه، الخصال، چاپ علی‌اکبر غفارى، قم ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲؛
(۵) حسن‌بن احمد ابن‌حائک هَمْدانى، الاکیل من اخبار الیمن و انساب حِمْیَر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛
(۶) ابن‌شبّه نمرى، تاریخ المدینه المنوره، چاپ فهیم محمد شلتوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۷) ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف ۱۳۷۶/۱۹۵۶؛
(۸) ابن‌قتیبه دینورى، الامامه و السیاسه، چاپ طه محمد زینى، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۶۷؛
(۹) ابوالفرج اصفهانى؛
(۱۰) مقاتل الطالبین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸ق/ ۱۹۴۹م؛
(۱۱) امین؛
(۱۲) احمدبن یحیى بلاذرى، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۷؛
(۱۳) ابراهیم بن محمد ثقفى، الغارات، چاپ جلال‌الدین محدث؛
(۱۴) تهران ۱۳۵۵ش؛
(۱۵) ابوحنیفه دینورى، الخبار الطوان، چاپ عبدالمنعم عامر، جمال‌الدین شیال، قاهره ۱۹۶۰؛
(۱۶) خیرالدین زرکلى، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹؛
(۱۷) طبرى، تاریخ (بیروت)؛
(۱۸) محمدبن عمر کشّى، اخیار معرفه الرجال، چاپ حسن مصطفوى، مشهد، ۱۳۴۸ش؛
(۱۹) محمدبن محمد بن نعمان مفید، الجمل او النصره لسیّد العتره فى حرب البصره، چاپ على میرشریفى، قم ۱۴۱۶ق/ ۱۳۷۴ش؛
(۲۰) نصربن مزاحم منقرى، وقعه صفین، چاپ عبدالسلام هارون، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۰؛
(۲۱) یعقوبى، تاریخ.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵