جعفربن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم رودکی سمرقندی مکنی به ابوعبدالله از شعرای شیرین زبان فارسی است وی بسال ۳۲۹ ه ق در رودک وفات یافت (لباب الانساب) .
آقای دکتر صفا در تاریخ ادبیات در ایران آرد: کنیه و نام و نسب رودکی در الانساب سمعانی ابوعبدالله جعفربن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم یاد شده و در تذکرهء دولتشاه سمرقندی و آتشکدهء آذر بیگدلی و مجمع الفصحاء هدایت، ابوالحسن آمده و قول سمعانی را به سبب قدمت صحیح تر میتوان پنداشت و وی را به سبب انتساب به رودک سمرقند، رودکی گفته اند مولد رودکی در قریهء بنج از قرای رودک سمرقند بو.د بنج از قرای بزرگ رودک و مرکز آن بوده و بهمین سبب به بنج رودک شهرت داشته است.
ولادت رودکی بحدس باید در اواسط قرن سوم اتفاق چنان ذکی و تیزفهم بود که » افتاده باشد از آغاز حیات او و کیفیت تحصیلاتش اطلاع دقیق در دست نیست عوفی گفته است که در هشت سالگی قرآن تمامت حفظ کرد و قرائت بیاموخت و شعر گفتن گرفت و معانی دقیق میگفت.
چنانکه خلق بوی اقبال نمودند. و رغبت او زیادت شد و او را آفریدگار تعالی آوازی خوش و صوتی دلکش داده بود و بسبب آواز در مطربی افتاده بود. و از ابوالعبک بختیار که در آن صنعت صاحب اخبار بود بربط بیاموخت. و در آن ماهر شد و امیر نصربن سامانی او را بقربت لیکن « از مادر نابینا آمده » عوفی در مقدمهء همین سخنان نوشته است که « حضرت خود مخصوص گردانید و کارش بالا گرفت سمعانی و نظامی عروضی و صاحب تاریخ سیستان بکوری او اشارتی ندارند.
اما از شاعران قریب العهد باو اشارات صریح در این باره در دست است، از طرفی دیگر در اشعار شاعر به اشاراتی بازمیخوریم. که دلالت بر بینایی او در یک زمان میکنند و این اشارات مایهء حیرت خواننده می شود چنانکه یا باید در صحت این ابیات و یا در صحت نقل آنها تردید کرد. و یا پنداشت که رودکی در قسمتی از زندگانی خود بینا بوده و بعد کور شده است رودکی بنا بتصریح سمعانی در الانساب بسال ۳۲۹ ه ق در مولد خود یعنی قریهء بنج درگذشت. و همانجا بخاک سپرده شد.
ممدوحان رودکی:
رودکیبدربار آل سامان و از میان سامانیان به امیر سعید ۳۳۱ ) اختصاص داشت اما بعید نیست که پیش از امیرنصر دربار پادشاه دیگر یعنی مثلا احمدبن – نصربن احمدبن اسماعیل ( ۳۰۱ اسماعیل (متوفی در ۳۰۱ ) را نیز درک کرده باشد دیگر از ممدوحان رودکی امیر شهید ابوجعفر احمدبن محمد بن خلف بن اللیث، معروف به بانویه از امرای صفاری بود که از سال ۳۱۱ تا ۳۵۲ ه ق حکومت میکرد.
دیگر از ممدوحان رودکی ماکان بن کاکی و ابوالفضل بلعمی وزیر معروف سامانی است این وزیر دانشمند بنا به روایت سمعانی او را در میان عرب و عجم بی نظیر میدانست، و انعام جزیل او به رودکی زبانزد شاعران بعد بود و ظاهراً مشوق رودکی در نظم کلیله و دمنه همین وزیر دانشمند بوده است اشعار و قیل انه اول من قال الشعر الجید »
آثار رودکی:
رودکی مسلماً یکی از بزرگترین شاعران ایران است سمعانی در وصف او گفته است توجهی که « بالفارسیه و قال ابوسعد الادریس الحافظ: ابوعبداللله الروذکی کان مقدماً فی الشعر بالفارسیه فی زمانه علی اقرانه شعرای بزرگ ایران از قبیل شهید بلخی و کسائی و نظامی عروضی و عنصری و فرخی و سوزنی به سخن رودکی داشته و اغلب به تضمین اشعار او یا ذکر عظمت وی در شاعری مبادرت ورزیده اند جملگی مؤید سخن سمعانی است در کثرث اشعار رودکی بحثی نیست و حداقل اشعار او را به صدهزار بیت تخمین زده اند اما اکنون از آن همه اشعار جز چند قطعه و قصیده چیزی در دست نیست مهمترین اثر رودکی که اکنون جز ابیات پراکنده ای از آن باقی نمانده کلیله و دمنهء منظوم است که بفرمان امیرنصر انجام شد. و گویا ابوالفضل بلعمی در این کار بی تأثیر نبود این منظومه، مثنوی و ببحر رمل مسدس سروده شده است رودکی غیر از کلیله و دمنه مثنویهای دیگری نیز داشت و از آن جمله است یک مثنوی ببحر متقارب و یک مثنوی ببحر خفیف و یک مثنوی ببحر هزج مسدس و یک مثنوی دیگر ببحر سریع که از همهء آنها ابیات پراکنده ای دردست داریم
(از تاریخ ادبیات در ایران تألیف ۳۹۱ ) رجوع به شرح احوال و آثار رودکی تألیف سعید نفیسی و رودکی آثار منظوم چ مسکو – دکتر ذبیح الله صفا ج ۱ صص ۳۷۴ ۳۲۵ – و مجمع الفصحا ج ۱ ص ۲۳۷ و چهار مقاله و – ۳۴۷ – ۱۸۳ – ۳۲۳ – ۱۹۶۴ م و لباب الالباب عوفی و تاریخ سیستان ص ۳۱۷ سخن و سخنوران تألیف فروزانفر و تذکرهء دولتشاه سمرقندی شود.