زندگینامه ثاوُفِرَسطُس(سده چهارم و سوم پیش از میلاد)

ثاوُفِرَسطُس (تئوفراستس / ثئوفراستوس ) ، فیلسوف و دانشمند یونانی در سده چهارم و سوم پیش از میلاد. نام وی در منابع اسلامی به صورت ثاوفرسطیس و ثاوفریسطس و ثافرطوس و ثافرطیس نیز آمده است ( رجوع کنید بهشهرستانی ، ج ۲، ص ۱۴۷؛
ابن عبری ، ص ۵۵ ؛صدرالدین شیرازی ، ۱۳۷۸ ش ، ص ۱۹، پانویس ۱۶؛همو، ۱۳۳۷ ش ، سفر دوم ، ج ۲، ص ۲۱۴). در ۳۷۲ ق م در ارسوس ، شهری در جزیره لِسبوس ، به دنیا آمد. در جوانی به آتن رفت و به روایتی مدتی شاگرد افلاطون شد ( زندگینامه علمی دانشوران ، ذیل Theophrastus” ” ؛نیز رجوع کنید بهصدرالدین شیرازی ، ۱۳۳۷ ش ، همانجا).

سپس به شاگردی ارسطو در آمد و در ۳۴۲ ق م همراه او به مقدونیه رفت . پس از بازگشت ارسطو به آتن در ۳۳۵ ق م ، با او همخانه شد و درمدرسه او به تحصیل پرداخت (  دایره المعارف فلسفه راتلیج  ؛ دایره المعارف فلسفه < ، ذیل Theophrastus” ” ). ارسطو پیش از مرگ ، ثاوفرسطس را به جانشینی خود و سرپرستی فرزندش گماشت . ثاوفرسطوس در ۳۲۳ ق م سرپرست مدرسه مَشّائی شد و تا مرگ خویش در ۲۸۷ ق م این سمت را به عهده داشت (ابوسلیمان سجستانی ، ص ۱۷۶؛ابن ندیم ، ص ۳۱۲؛قفطی ، ص ۳۲ـ۳۳؛دایره المعارف فلسفه راتلیج  ، همانجا). در منابع اسلامی او را خواهرزاده ارسطو (ابن ندیم ، همانجا؛ابن ابی اصیبعه ، ص ۱۰۶)، برادرزاده (ابن عبری ، همانجا) و خاله زاده او (مسعودی ، ص ۱۲۱) ذکر کرده اند.

ثاوفرسطس به موضوعات مورد علاقه ارسطو پرداخت ، و در بسیاری موارد، از جمله در باره مکان و عقل ، آرای او را نقد یا تکمیل کرد. کارهای او در بعضی رشته های علمی ، مثل گیاه شناسی ، و نوشته هایش در تاریخ فلسفه از این حد فراتر رفته است و بر همین اساس او را پدر گیاه شناسی و پیشرو فن عقایدنگاری دانسته اند (بریه ، ج ۱، ص ۳۲۴). نوشته های او در باره عقاید فیلسوفان طبیعی هنوز هم از منابع مهم تاریخ فلسفه است ( رجوع کنید به شرف خراسانی ، ص ۸۹ـ۹۰).

وی بیش از ارسطو به استقرا و تجربه در طبیعیات توجه داشت و سیر تحقیقات مدرسه مشّائی را تا حدی به سوی گسترش پژوهشهای تخصصی در علوم طبیعی کشاند (بریه ، همانجا). روحیه جزئی نگری او در پژوهشهایش در باره تاریخ سیاسی ، ادبیات ، نجوم ، ریاضیات و موسیقی پیداست ( رجوع کنید به گمپرتس ، ج ۳، ص ۱۷۲۶، ۱۷۴۲ـ۱۷۴۳).

دیوگنس لائرتیوس حدود دویست اثر از آثار ثاوفرسطس را در موضوعات مختلف بر شمرده ، اما آثار باقی مانده از او بسیار کمتر از اینهاست ( > دایره المعارف فلسفه راتلیج < ، همانجا). بعضی آثار او تنها از طریق ترجمه های عربی و لاتینی آنها در دست است (برای فهرست آثار او در زبانهای اروپایی رجوع کنید به دایره المعارف فلسفه ؛ دایره المعارف فلسفه راتلیج ، همانجاها).

آثار

در جهان اسلام این آثار را از ثاوفرسطس می شناختند:

۱) کتاب مابعدالطبیعه ، ترجمه یحیی بن عدیّ از سریانی ؛
۲) کتاب النفس ؛
۳) کتاب الادب ؛
۴) کتاب الادلّه ؛
۵) کتاب الاحجار ؛
۶) کتاب المسائل الطبیعیه ، ترجمه ابوالخیر حسن بن سوار (ابن خَمّار) از سریانی ؛
۷) کتاب الحس و المحسوس ، در چهار مقاله ترجمه ابراهیم بن بَکّوس عَشّاری ؛
۸) کتاب اسباب النبات ، در شش جزء ترجمه همو؛
۹) کتاب الی دمقراط فی التوحید ؛
۱۰) تفسیر قاطیغوریاس (بعضی در انتساب تفسیر قاطیغوریاس به وی تردید کرده اند، بعضی از انتساب نادرست خود قاطیغوریاس به وی خبر داده اند)؛
۱۱) تفسیر باری ارمینیاس ؛
۱۲) کتاب الا´ثار العُلْویه (ابن ندیم ، ص ۳۱۲؛قفطی ، ص ۱۰۷، ۱۶۴؛ابن ابی اصیبعه ، ص ۱۰۶).

اصل یونانی کتاب الا´ثارالعلویه در دست نیست . در ۱۳۵۳ بخش نخست ترجمه عربی آن در زمره رسائل ابن سینا و با عنوان فی ذکر اسباب الرعد در حیدرآباد دکن چاپ شد. فؤاد سزگین در ۱۳۶۳ ش / ۱۹۸۴ متن کامل آن را در مجله تاریخ علوم العربیه والاسلامیه چاپ تصویری کرد.

برخی آثار ثاوفرسطس در علوم طبیعی ، در عالم اسلامی شناخته شده بودند. کتاب الاحجار او در باره کانی شناسی منبع بعضی آثار اسلامی قرار گرفت . کتاب او نخستین کتاب علمی در این موضوع است . او در این کتاب به طبقه بندی سنگها، توصیف جواهر، منشأ و کاربرد کانیها، شرح تکوین سنگواره ها و فرآیند تجزیه شیمیایی سنگها توجه کرده است ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا). او تنها فیلسوف دوره باستان است که به گیاه شناسی پرداخته و در قرون وسطا و دوره رنسانس کارهایش مرجع عمده مطالعات دارویی و گیاه شناسی بوده است ( رجوع کنید بهگمپرتس ، ج ۳، ص ۱۷۲۲ـ۱۷۳۰؛> دایره المعارف فلسفه راتلیج < ، همانجا).

در اخلاق ، اثری به نام  سیرتها  از ثاوفرسطس باقی مانده است که بیشتر ناظر به وصف رفتارهاست تا وضع هنجارهای اخلاقی . نظریه اخلاق او مبتنی است بر نظریه اعتدال ارسطو (گمپرتس ، ج ۳، ص ۱۷۳۲، ۱۷۳۶،۱۷۴۷) اما از ویژگیهای فکر او در این زمینه ، عقیده به خویشاوندی روحی و جسمی میان انسانها و میان انسان و حیوان است (بریه ، ج ۱، ص ۳۲۵). وی بر همین اساس با قربانی کردن حیوانات و خوردن گوشت آنها مخالف بود (کاپلستون ، ج ۱، ص ۴۲۲). ثاوفرسطس ، بر خلاف بیشتر فیلسوفان پیش از خود، از جمله استادش ارسطو، اعتقادی به برتری یونانیان بر اقوام دیگر نداشت و از این جهت به دیدگاه کلبیان و رواقیان نزدیک بود (گمپرتس ، ج ۳، ص ۱۷۴۶؛> دایره المعارف فلسفه راتلیج < ، همانجا).

آرای ثاوفرسطس در فلسفه نظری بیشتر به نقد فیلسوفان پیشین ، از جمله ارسطو و افلاطون ، مربوط می شود. مابعدالطبیعه او، که تا حد زیادی ارسطویی است ، مبتنی است بر عقیده به مبدأ واحد. البته او در نظریه محرک اول و کاربرد علت غایی در شناخت عالم تردید دارد. از آرای خاص او اعتقاد به جواز حرکت در همه مقولات است (  دایره المعارف فلسفه  ؛زندگینامه علمی دانشوران ، همانجاها).

چهره ای که مسلمانان ازثاوفرسطس در فلسفه می شناختند، بیشتر شاگرد و همرأی ارسطو بوده و به تشکیکهای او در مسائل مابعدالطبیعی توجهی نشده است . البته رازی در کتاب الشکوک (ص ۲) گفته که ثاوفرسطس در منطق اشکالاتی بر ارسطو وارد آورده است . ابن سینا نیز در آثار منطقی خود آرای خاص ثاوفرسطس را همراه نامش ذکر می کند ( رجوع کنید به ص ۲۳)، اما در طبیعیات و مابعدالطبیعه کمتر به او توجه دارد. شهرستانی خصوصاً به آثار او در زمینه موسیقی اشاره کرده است ( رجوع کنید به ج ۲، ص ۱۴۷).

رأی معروف او نزد مسلمانان ، قول به نامتحرک بودن موجودات الاهی و عدم تغیر در ذات و افعال آنهاست ( رجوع کنید بهابوسلیمان سجستانی ، ص ۱۷۶؛شهرستانی ، ج ۲، ص ۱۴۷؛شهرزوری ، ج ۱، ص ۳۰۳). علامه حلّی (ص ۲۸) او را قائل به قدیم بودن عالم در ذات و صفات شمرده است ، در حالی که صدرالدین شیرازی (۱۳۷۸ ش ، ص ۱۹، ۱۷۷) او را شاگرد افلاطون دانسته ، می گوید ثاوفرسطس از کسانی بود که قول به حدوث عالم و وجود محدثی قدیم الذات را از افلاطون فرا گرفت . از ثاوفرسطس در منابع اسلامی سخنانی نقل شده است ( رجوع کنید بهابوسلیمان سجستانی ، ص ۱۷۶ـ ۱۷۸؛ابن فاتک ، ص ۳۰۱؛شهرستانی ، ج ۲، ص ۱۴۷ـ ۱۴۸؛شهرزوری ، همانجا).

منابع :
(۱) ابن ابی اصیبعه ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ۱۹۶۵؛
(۲) ابن سینا، النجاه من الغرق فی بحر الضلالات ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران ۱۳۶۴ ش ؛
(۳) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی ، بیروت ۱۹۵۸؛
(۴) ابن فاتک ، مختارالحکم و محاسن الکلم ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، بیروت ۱۹۸۰؛
(۵) ابن ندیم ؛
(۶) ابوسلیمان سجستانی ، صوان الحکمه و ثلاث رسائل ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، تهران ۱۹۷۴؛
(۷) امیل بریه ، تاریخ فلسفه ، ج ۱، ترجمه علی مراد داودی ، تهران ۱۳۷۴ ش ؛
(۸) محمدبن زکریا رازی ، کتاب الشکوک علی جالینوس ، چاپ مهدی محقق ، تهران ۱۳۷۲ ش ؛
(۹) شرف الدین شرف خراسانی ، نخستین فیلسوفان یونان ، تهران ۱۳۵۷ ش ؛
(۱۰) محمدبن محمود شهرزوری ، نزهه الارواح و روضه الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفه ، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛
(۱۱) محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، الملل و النحل ، چاپ محمد سیدکیلانی ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۴؛
(۱۲) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه ، تهران ۱۳۳۷ ش ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(۱۳) همو، رساله فی الحدوث ( حدوث العالم )، چاپ حسین موسویان ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛
(۱۴) حسن بن یوسف علامه حلّی ، انوارالملکوت فی شرح الیاقوت ، چاپ محمد نجمی زنجانی ، ( قم ) ۱۳۶۳ ش ؛
(۱۵) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ ۱۹۰۳؛فردریک چارلز کاپلستون ، تاریخ فلسفه ، ج ۱: یونان و روم ، ترجمه جلال الدین

(۱۶) مجتبوی ، تهران ۱۳۶۸ ش ؛
(۱۷) تئودورگمپرتس ، متفکران یونانی ، ترجمه محمدحسن لطفی ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛
(۱۸) مسعودی ، تنبیه ؛

(۱۹) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner , s Sons, 1981, s.v. ” Theophrastus” (by J. B. McDiarmid);
(۲۰) The Encyclopedia of philosophy , ed. Paul Edwards, New York: Macmillan, 1972, s.v. ” Theophrastus” (by G. B. Kerferd);
(۲۱) Routledge encyclopedia of philosophy , ed. Edward Craig, London: Routledge, 1998, s.v. ” Theophrastus” (by Pamela M. Huby).

دانشنامه جهان اسلام جلد ۹