زندگینامه تئودوسیوس (قرن اول پیش از میلاد)

 ریاضیدان و ستاره شناس یونانی قرن اول پیش از میلاد، که ترجمه آثارش به عربی و از این زبان به چند زبان دیگر، تأثیر مهمی در تاریخ ریاضیات دوره اسلامی داشته است . در > فرهنگ جنوب < (ج ۲، ص ۶۹۳) تئودوسیوس ، فیلسوف معرفی شده است .

نام او در منابع دوره اسلامی به صورتهایی چون ثاوذوسیوس ، ثاذوسیوس و تاودوسیوس نیز آمده است . بر اساس آنچه در کتاب > فرهنگ جنوب < (همانجا) ذکر شده است ، بسیاری (از جمله اشتاین شنایدر ، ۱۹۶۰، ص ۳۴۳) او را اهل تریپولی (طرابلس غرب ، در لیبی ) می دانستند اما بر اساس نوشته استرابون (ج ۵، ص ۴۶۵ـ۴۶۷)، وی اهل بیتینیا (شهر باستانی آسیای صغیر در ساحل دریای سیاه و مرمره ) بوده و ازینرو به تئودوسیوس بیتینیایی نیز مشهور است ( رجوع کنید به سارتون ، ج ۱، ص ۲۱۱؛زندگینامه علمی دانشوران ، ذیل “Theodosius of Bithynia” ).

آثار تئودوسیوس در قرن سوم و در جریان نهضت ترجمه ، به عربی ترجمه شد ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) اما چون وی در میان مسلمانان به عنوان ریاضیدان و ستاره شناسی بلندپایه شهرت نداشت ، در آثار مهمترین تراجم نویسان اسلامی آگاهیهای منسجمی از زندگی او نیامده است .

ابن ندیم (ص ۳۲۸) فقط از آثار او نام برده و قِفْطی (ص ۱۰۸) اگرچه او را ساکن اسکندریه و در روزگاری پس از دوره زندگی بطلمیوس دانسته ، آثار تئودوسیوس را به اشتباه به دو شخص متفاوت ، ثاذوسیوس و ثیوذوفروس ، نسبت داده ، که فقط صورت نخست صحیح است .

آثار ریاضی و نجومی تئودوسیوس که به عالم اسلام انتقال یافته ، تحت تأثیر آرای چند تن از دانشمندان یونانی پیش از او، از جمله اقلیدس و ارشمیدس (هیث ، ج ۲، ص ۲۴۶ـ۲۴۷) و ائودوکسوس و آوتولوکوس (اوطولوقس )، بوده است . مطالب کتاب الاُکَر ، بویژه با مطالب کتاب ظاهرات فلک اقلیدس و کره متحرکه آوتولوکوس مطابقت دارد (سزگین ، ج ۵، ص ۱۵۴).

نظام ستاره شناسی در این آثار، بر پایه آرای ائودوکسوس بوده (همانجا، به نقل از تسیگلر ) اما نظم آنها اقلیدسی است ؛یعنی ، قضایایی که طرح آنها لازم بوده یکی یکی ذکر و اثبات شده است . چون تئودوسیوس بسیار تحت تأثیر آوتولوکوس بوده و از طرفی ، در کتاب الاکر خود برهانهای قضایایی را آورده که در کره متحرکه آوتولوکوس از آنهاذکری نشده ، شاید بتوان نتیجه گرفت که آوتولوکوس در باره اثبات این قضایا کتابی داشته که تئودوسیوس از آن استفاده کرده ولی به دست ما نرسیده است (پاولی ، ج ۲، بخش ۲، ستون ۲۶۰۲ـ۲۶۰۳).

در دوره نهضت ترجمه از تئودوسیوس چهار کتاب به عربی ترجمه شد که در صحت انتساب سه فقره از آنها به او تردیدی نیست .

این کتابها عبارت اند از:

کتاب الاکر ،

کتاب المساکن و

کتاب الایام و اللیالی ، که هر سه از متوسطات * اند.از میان آنها، کتاب الاکر بیش از همه موردتوجه ریاضیدانان دوره اسلامی واقع شده و از سایر متوسطات مهمتر بر شمرده می شده است (ابن عبری ، ص ۷۷)؛ازینرو، تئودوسیوس را «صاحب اکر» نیز خوانده اند (برای نمونه رجوع کنید بهابن صاعد اندلسی ، ص ۱۸۰).

نصیرالدین طوسی ، که تحریرهایی از هر سه اثر فراهم کرده ( رجوع کنید بهج ۱، تحریر المساکن ، ص ۲، تحریر الاکر ، ص ۲؛نیز رجوع کنید بهکراوزه ، ص ۴۴۳)، نوشته است که این آثار از یونانی به عربی ترجمه شده اند. این نظر پذیرفتنی است ، چون مترجم آنها قُسطابن لوقا بوده که به زبان یونانی تسلط داشته است .

به نوشته نصیرالدین طوسی (ج ۱، تحریر الاکر ، همانجا)، معتضد باللّه (حک : ۲۷۹ـ۲۸۹)، شانزدهمین خلیفه عباسی ، دستور ترجمه کتاب الاکر را داد و قسطابن لوقا تا شکل پنجم از مقاله سوم آن را به عربی ترجمه کرد، اما کار نیمه تمام ماند و مترجم دیگری کار را به پایان برد و ثابت بن قُرّه کل آن را تصحیح کرد. بر اساس دست نویسی دیگر از این کتاب (متعلق به زمانی پیش از نگارش تحریر الاکر نصیرالدین طوسی )، حُنین بن اسحاق ، از مترجمان سرشناس دوره اسلامی ، نیز این کتاب را ترجمه کرده است (تئودوسیوس ، گ ۲۲ پ ؛نیز رجوع کنید به کراوزه ، ص ۴۴۴).

کتاب الاکر رساله ای در باره ابتدایی ترین مسائل هندسه کروی و دارای سه مقاله و ۵۹ شکل است . مقاله اول آن با ۲۱ شکل ، به تعاریف کلی هندسه کروی (حدود) اختصاص دارد. مقاله دوم ، با ۲۳ شکل ، به بحث در باره روابط دوایر عظیمه و صغیره می پردازد و در مقاله سوم ، با ۱۴ شکل ، بحث در باره قطاعهایی است که از برخورد دوایر نسبت به هم بر روی کره پدید می آیند. به گفته نصیرالدین طوسی (ج ۱، تحریرالاکر ، همانجا) در بعضی از نسخه های کتاب یک شکل کم بوده است .

موضوع کتاب المساکن ، آموزش مسائل پایه جغرافیای ریاضی و نجوم کروی ، در یک مقاله و ۳۳ شکل ، است و در آن در باره مبادی پدیده های نجومی ، چون موضوع ستارگان ابدی الظهور در روی زمین ، بحث شده است . این کتاب ، کوچکترین رساله از مجموع رساله های سه گانه تئودوسیوس است که به عربی ترجمه شده است .

کتاب الایام و اللیالی ، که اللیل و النهار نیز معرفی شده ( رجوع کنید بهنصیرالدین طوسی ، ج ۱، تحریر الایام و اللیالی ، ص ۲)، رساله ای در باره نسبت بین طول روز و شب و بعضی مسائل پایه زمان سنجی در نجوم ، در ۲ مقاله و ۳۳ شکل ، است . مقاله اول این کتاب ۱۲ شکل و مقاله دوم آن ۲۱ شکل دارد. در این رساله تئودوسیوس به بررسی چگونگی بروز اختلاف بین طول روزهای سال در یک دوره پرداخته و دلایل این اختلاف را بر شمرده است . کتاب چهارم ، المرایاالمحرقه است که در صحت انتساب آن به تئودوسیوس تردید وجود دارد.

ابوریحان بیرونی (ص ۱۴۷) در شرحِ گونه های مختلف اسطرلاب ، از کتاب الاکر تئودوسیوس یاد کرده و قطب الدین شیرازی نیز (ص ۲۸۴) در بحث در باره اوج و حضیض خورشید به کتاب المساکن او اشاره کرده است . روی هم رفته سهم مؤثر تئودوسیوس در انتقال مباحث کلی و پایه ای بعضی علوم دقیقه به عالم اسلام ، از جمله هندسه کروی ، بویژه به سبب اهمیت تحریرهایی که نصیرالدین طوسی از نوشته های او پدید آورد که در نهادهای آموزشی علوم اسلامی تدریس می شدند و نیز استمرار تهیه این بازنویسیها به وسیله دانشمندان پس از طوسی ، بسیار شایان تأمل است .

در دوره اسلامی بر آثار تئودوسیوس شرحهایی نوشته شد. ابن ابی اُصَیبِعَه (ج ۱، ص ۲۱۳) از شرحی نام برده که یعقوب بن اسحاق کِنْدی بر کتاب المساکن برای فرزندش احمد نوشت ، اما این شرح باقی نمانده است . بر کتاب الاکر نیز شرح مختصری نوشته شده است ( رجوع کنید به سزگین ، ج ۵، ص ۱۵۵). این شرح در مجموعه کوچکی ، شامل چند حاشیه مختصر بر کتابهای ترجمه شده ریاضی از جمله کتاب المُعْطَیات و ظاهرات الفلک اقلیدس ، آمده است . هر یک از رساله های کوچک این مجموعه عنوان مُدَّعیات دارند (از جمله ، مدعیات اکر ثاوذوسیوس مع مصادراتها ، گ ۸ پ ).

ترجمه های لاتینی آثار تئودوسیوس ، در قرون وسطا، از دو طریق به وجود آمدند: ترجمه مستقیم از یونانی و ترجمه از عربی . از میان آثار او، کتاب فی الایام و اللیالی را کفراد دازوپودیوس ، دانشمند سوئیسی (متوفی ۱۰۰۹/۱۶۰۰)، از یونانی به لاتینی ترجمه کرد و در ۹۸۰/۱۵۷۲ با عنوانDe Diebue et noctibus به چاپ رساند (کارمودی ، ۱۹۶۰، ص ۲۲۱). کتاب المساکن را نیز گراردوس کرمونایی باعنوان De Habitationbus از عربی به لاتینی ترجمه کرد، اما این کتاب طی قرون دهم تا دوازدهم / شانزدهم ـ هجدهم و در دوره ای که آثار متعددی از کتابهای ترجمه شده از زبان عربی در اروپا به چاپ می رسید، چاپ نشد (اشتاین شنایدر، ۱۹۶۰، ص ۳۴۴؛کارمودی ، ۱۹۶۰، ص ۲۱۹).

از کتاب الاکر دست کم دو ترجمه در دست است ولی در مورد مترجمان آنها اتفاق نظر وجود ندارد. بسیاری (از جمله ، میلاس والیکروزا ، ص ۲۰۸؛اشتاین شنایدر، ۱۹۶۰، همانجا)، این ترجمه ها را به پلاتوی تیولیایی * یا گراردوس کرمونایی نسبت می دهند اما از آنجا که در قرن ششم / دوازدهم و پیش از ترجمه گراردوس کرمونایی ، از شرح آدلارد/ ادلارد باثی ، فیلسوف ، ریاضیدان و مترجم مشهور انگلیسی ، بر کتاب الاکر یاد شده (هسکینز ، ص ۳۱)، تأیید می شود که این کتاب ، پیش از ترجمه گراردوس ، به لاتینی ترجمه شده است .

ترجمه پلاتوی تیولیایی با عنوان Spherica Teodosii ، در ۹۲۴/ ۱۵۱۸ در ونیز و در ۹۶۵/ ۱۵۵۸ در پاریس به چاپ رسید (حایک ، ص ۲۳۳؛برای آگاهی بیشتر در باره ترجمه های لاتینی این کتاب رجوع کنید بهکارمودی ، ۱۹۵۶، ص ۲۲؛همو، ۱۹۶۰، ص ۲۱۷؛میلاس والیکروزا، ص ۲۰۸ـ ۲۱۱). در قرن هفتم / سیزدهم ، موسی بن ساموئل بن تِبّون ، مشهور به ابن تِبّون (متوفی ۶۸۲/ ۱۲۸۳)، کتاب الاکر را از عربی به عبری ترجمه کرد (اشتاین شنایدر، ۱۹۵۶، ص ۳۴۴، ۱۰۶۲).

بازنویسی نصیرالدین طوسی از آثار تئودوسیوس ، که به یکی از مهمترین آثار ریاضی ـ نجومی عصر او تبدیل شد (برای آگاهی از این بازنویسیها رجوع کنید به تحریر * )، در ۶۵۱ (زمان تحریر الاکر ) و ۶۵۳ (زمان تحریر المساکن و تحریر الایام و اللیالی ) صورت گرفت (مدرس رضوی ، ص ۳۵۴، ۳۵۷، ۳۶۳). نصیرالدین طوسی در این تحریرها توضیحاتی به اصل کتاب افزوده است . بیشترین توضیحها در تحریر الاکر (برای نمونه رجوع کنید بهص ۴۲ـ۴۶) آمده است . از این تحریرها، نسخه های خطی متعددی باقی مانده است (برای آگاهی نسخ خطی آنها در خارج از ایران رجوع کنید بهسزگین ، ج ۵، ص ۱۵۴ـ ۱۵۵؛برای نسخ خطی این آثار در ایران رجوع کنید بهفکرت ، ص ۱۰۶، ۱۰۸ـ۱۰۹؛خیراندیش ، ص ۹۱ـ۹۷).

نفیسترین مجموعه این تحریرها یک سال پیش از فوت نصیرالدین طوسی کتابت شده است ( رجوع کنید بهدانش پژوه و منزوی ، بخش ۳، ص ۳۳۱ـ۳۳۳). این تحریرها دوبار به چاپ رسیده اند: تحریر الاکر و تحریر کتاب المساکن در ۱۳۰۴ در تهران چاپ سنگی شدند، و در ۱۳۰۹ـ۱۳۱۰ ش نیز در حیدرآباد هند تحریر هر سه اثر تئودوسیوس به چاپ رسید. بین آثار تئودوسیوس در این دو چاپ اختلافهای اندکی وجود دارد.

تحریرالاکر نصیرالدین طوسی به دفعات به فارسی ترجمه شده است ، از آن جمله است : ترجمه غلامحسین طوسی ، با نام رایض النفوس (استوری ، ج ۲، بخش ۱، ص ۲؛منزوی ، ج ۴، ص ۲۶۸۵) و ترجمه ملامهدی نراقی (منزوی ، ج ۴، ص ۲۶۰۶). تحریرالمساکن را نیز تفضل حسین خان لکهنوی به فارسی بر گردانده است (کنتوری ، ص ۱۲۰). تحریرالاکر را در اوایل قرن دوازدهم / هجدهم ، مترجمی به نام نایاناسو کهوپادیایه به سنسکریت ترجمه نمود (پینگری ، ص ۶۲۸). محمدباقربن زین العابدین یزدی بر کتاب تحریرالاکر حاشیه ای نوشته است (قربانی ، ص ۴۴۱) که آن را شرح نیز معرفی کرده اند ( رجوع کنید بهسزگین ، ج ۵، ص ۱۵۵).

محیی الدین یحیی بن ابی الشکر مغربی از کسانی است که پس از نصیرالدین طوسی کتاب الاکر را بازنویسی کرد. وی در قرن هفتم تحریری با عنوان تهذیب از این کتاب فراهم نمود ( رجوع کنید بهمحیی الدین مغربی ، گ ۳۰ پ ؛نیز رجوع کنید به دسلان ، ص ۴۳۷؛اشتاین شنایدر، ۱۹۶۰، ص ۳۴۴).

بازنویسی محیی الدین نیز، همانند تحریر نصیرالدین طوسی ، عموماً شامل یادداشتهایی با عنوان فصل است که بسیار کمتر از یادداشتهای نصیرالدین طوسی ، به کتاب افزوده شده است . از بازنویسی محیی الدین چند نسخه خطی باقی مانده است ( رجوع کنید به سزگین ، همانجا). کارا دو وو (ص ۲۸۷ـ ۲۹۵) این بازنویسی را بر اساس نسخه ای که در کتابخانه ملی فرانسه موجود است ( رجوع کنید بهسلان ، همانجا) بررسی کرده و شرحی کلی در باره آن نوشته است . تقی الدین محمدبن معروف ، مشهور به تقی الدین راصد * ، نیز در قرن دهم تحریری از کتاب الاکر تهیه کرده بوده که باقی نمانده است (قربانی ، ص ۲۰۱).

متن عربی المرایا المحرقه منسوب به تئودوسیوس موجود نیست (سزگین ، ج ۵، ص ۱۵۶). گراردوس کرمونایی آن را به نام Liber Tidei de speculis به لاتینی ترجمه نموده است . در این ترجمه ، مؤلف اثر، پسر تئودوسیوس و نه خود او، دانسته شده است (حایک ، ص ۱۰۱).

منابع :

(۱) ابن ابی اصیبعه ، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء ،چاپ امرؤالقیس بن طحان ( آوگوست مولر ) ، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲؛
(۲) ابن صاعد اندلسی ، التعریف بطبقات الامم : تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری ، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول ، تهران ۱۳۷۶ ش ؛
(۳) ابن عبری ، تاریخ مختصر الدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی ، لبنان ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۴) ابن ندیم ؛
(۵) ابوریحان بیرونی ، استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاصطرلاب ، چاپ محمداکبر جوادی حسینی ، مشهد ۱۳۸۰ ش ؛
(۶) تئودوسیوس ، کتاب الاکر ، نسخه خطی کتابخانه لیدن ، ش ۲ر۱۰۳۱، میکروفیلم کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی ؛
(۷) سیمون حایک ، تعربت … و تغربت ، او، نقل الحضاره العربیه الی الغرب ، لبنان ۱۹۸۷؛
الهه خیراندیش ، «گزارشی در باره گنجینه های خطی

(۸) کتب متوسطات ریاضی در کتابخانه های ایران »، در مجموعه مقالات سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، اسفند ۱۳۷۴ ش ، به کوشش غلامرضا فدائی عراقی ، تهران : مجلس شورای اسلامی ، کتابخانه ، موزه و اسناد، ۱۳۷۵ ش ؛
(۹) محمدتقی دانش پژوه و علینقی منزوی ، فهرست کتابخانه سپهسالار ، بخش ۳، تهران ۱۳۴۰ ش ؛
(۱۰) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد ۱۳۶۹ ش ؛
(۱۱) ابوالقاسم قربانی ، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی : از سده سوم تا سده یازدهم هجری ، تهران ۱۳۶۵ ش ؛محمودبن مسعود قطب الدین

(۱۲) شیرازی ، نهایه الادراک فی درایه الافلاک ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک ، ش ۳۴۰۹؛
(۱۳) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، وهو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبارالحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ ۱۹۰۳؛
(۱۴) اعجاز حسین بن محمدقلی کنتوری ، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار ، قم ۱۴۰۹؛
(۱۵) محیی الدین مغربی ، تهذیب کتاب الاکر لثاوذوسیوس ، نسخه خطی کتابخانه لیدن ، ش ۳ر۵۵۶، میکروفیلم کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی ؛
(۱۶) محمدتقی مدرس رضوی ، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی ، تهران ۱۳۵۴ ش ؛
(۱۷) مدعیات اکرثاوذوسیوس مع مصادراتها ، نسخه خطی کتابخانه لیدن ، ش ۲ر۱۰۲۴، میکروفیلم کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی ؛
۱۸- احمد منزوی ، فهرستواره کتابهای فارسی ، تهران ۱۳۷۴ ش ـ ؛
(۱۹) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، مجموع الرسائل ، حیدرآباد دکن ۱۳۵۸ـ۱۳۵۹؛

(۲۰) Francis J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif., 1956;
(۲۱) idem, The astronomical works of Thabit B . Qurra , Berkeley, Calif., 1960;
(۲۲) M. Le Baron Carra de Vaux, “Notice sur deux manuscrits arabes”, JA , vol. 18, ser.8 (1891);
(۲۳) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner’s Sons, 1981, s.v. “Theodosius of Bithynia” (by Ivor Bulmer – Thomas);
(۲۴) H. Haskins, Studies in the history of mediaeval science , Cambridge 1927;
Thomas Heath, A

(۲۵) history of Greek mathematics , New York 1981;
(۲۶) Max Krause, “Stambuler Handschriften islamischer mathematiker”, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik , pt. B: study 3 (1936);
(۲۷) Josإ M. Millؤs Vallicrosa, Las traducciones orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo , Madrid 1942;
(۲۸) August Friedrich von Pauly, Paulys Real-Encyclopجdie der classichen Altertumswissen , ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894-1970, II/2, s.v. “Autolykos”;
(۲۹) D. Pingree, “History of mathematical astronomy in India”, in Dictionary of scientific biography , ibid, vol. 15;
(۳۰) George Sarton, Introdu  tion to the history of science , Malabar, Fla. 1975;
(۳۱) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , vol. 5: Mathematik bis ca. 430 H. , Leiden 1974;
(۳۲) M. Le Baron de Slane, Catalogue des manuscrits arabes , Paris 1883-1895;
(۳۳) Moritz Steinschneider, Die arabischen غbersetzunges aus dem Griechischen , Graz 1960;
idem, Die hebrجischen غbersetzungen des Mittelalters

(۳۴) und Juden als Dolmetscher , Graz 1956;
(۳۵) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1972;
(۳۶) Strabo, The geography of Strabo , with an English translation by Horace Leonard Jones, vol. 5, London 1961;
(۳۷) Suda lexicon , ed. A. Adler, Leipzig 1928-1938.

دانشنامه جهان اسلام  جلد ۸