ابو الحسن على بن عيسى بن ابى الفتح اِربلى، از علماى قرن هفتم هجرى مىباشد.
خاندان
او در خاندانى اهل علم به دنيا آمد. پدرش حاكم إربل بوده و نسبت اربلى مربوط به شهر إربل از شهرهاى شمال عراق است.
فرزندان
فرزندان او نيز اهل علم بودهاند و شخصيتهايى انديشمند، فاضل و اهل شعر و ادبيات مىباشند، مانند:
1-تاج الدين محمد كه ديوان شعرى از او به يادگار مانده است.
2- نوه اوعيسى بن تاج الدين محمد، كه مانند پدر و جد خود، اهل علم و ادب بوده است.
3- نوه ديگر او،شرف الدين، احمد بن محمد، شخصيتى فاضل و اديب بوده و از جد خود اجازه نقل كتاب كشف الغمة را گرفته كه در پايان يك نسخه خطى آن موجود است.
مقام علمى
در مقام علمى على بن عيسى اربلى همين بس كه اثرى ارزشمند مانند كتاب كشف الغمة از خود به يادگار گذاشته كه تسلط او را بر احاديث و سيره و تاريخ و كلام و علوم مختلف ديگر نشان مىدهد.
علماى شيعه جز ثناگويى هيچ درباره آن بزرگ مرد ندارند و حتى عالمى متعصب از اهل تسنن چون«فضل بن روزبهان» كه در رد علامه حلى كتاب نوشته، وقتى به نام اربلى مىرسد مىگويد:
« اماميه متفقاند كهعلى بن عيسى اربلى از بزرگترين علماى آنها است و آثارش هيچگاه كهنه و پوسيده نمىشود. او قابل اعتماد و مورد وثوق در نقل است».
شيخ جمال الدين احمد بن طاووس درباره كشف الغمه اربلى اين اشعار را سروده است:
| ألا قل لجامع هذا الكتاب | يمينا لقد نلت أقصى المراد |
| و أظهرت من فضل آل الرسول | بتأليفه ما يسوء الأعادي |
يعنى:« به نگارنده اين كتاب بگوئيد، سوگند كه چه زيبا حق مطلب را ادا نمودى.
تو با نگارش اين كتاب فضايل خاندان رسول خدا را آشكار نمودى و آنچه دشمنان آن حضرت را ناراحت مىكند گفتى».
اساتيد
- 1-سيد ابن طاووس صاحب كتاب« إقبال الأعمال»
- 2-على بن فخار
- 3-ابن ساعى بغدادى
- 4-ابو عبد الله گنجى شافعى
- 5-شيخ رشيد الدين محمد بن قاسم صاحب كتاب« المستغيثين بالله».
شاگردان
على بن عيسى شاگردان فراوانى تربيت نموده كه نام بسيارى از آنان در اجازههايى كه به آنان داده ثبت است.
از بزرگترين شاگردان وى مىتوان به:
- 1-علامه حلى
- 2-شيخ رضى الدين، برادر علامه حلی
- 3- فرزندشيخ تاج الدين محمد اشاره كرد.
تأليفات
عالم فاضل و انديشمند متعهدعلى بن عيسى اربلى در زمينه هاى مختلف تأليفات ارزندهاى دارد، مانند:
- 1-كشف الغمة في معرفة الأئمة عليهم السلام. كتابى است در نوع خود كم نظير كه بحثهاى اصول دين پيرامون عصمت و ولايت و اثبات مذهب تشيع را همراه با بحثهاى ادبى و تاريخى آورده است. مؤلف، اين كتاب را در سال 687 هجرى به اتمام رسانده است. به لحاظ ارزش و اهميت كتاب، علماى بعد از اربلى در چند نوبت كتاب را با نامهاى مختلف ترجمه كردهاند تا فارسى زبانان هم بتوانند هر چه بيشتر با فضائل و تاريخ زندگانى پيشوايان خود آشنا شوند.
- 2-المقامات
- 3-ديوان اشعار، مؤلف در كتابهاى ديگرِ خود مانند كشف الغمة از اشعار اين ديوان بسيار نقل كرده است.
- 4-كتاب الطيف و رسالههاى فراوان ديگر در موضوعات گوناگون.
وفات
سرانجام پس از عمرى تلاش و مجاهدت در راه اعتلاى پرچم تشيع و با كارنامهاى درخشان،على بن عيسى اربلى در سال 692 هجرى دار فانى را وداع گفت و مُهر«ارجعي إلى ربك» زينت بخش كارنامه عمر او شد.
بدن شريفش را در شهر بغداد و در خانه مسكونى او به خاك سپردند و زيارتگاه عشاق آل محمد صلوات الله عليهم اجمعين شد.
قبر مطهر او تا چندين قرن باقى بود و متأسفانه در قرن 14 هجرى در تحولات شهر بغداد خراب شده و آثار آن از بين رفت.