طلوع پربار
علی، معروف به ضیاءالدین فرزند آخوند ملامحمدکبیر سلطان آبادی (عراقی) در سال ۱۲۷۸ ق در محله حصار قدم سلطان آباد (اراک) به دنیا آمد. ملامحمد پدر آقاضیاء (م ۱۲۹۰ ق) در عصر خود، عالمی بزرگوار و فقیهی وارسته بود و به تقوا و پرهیزگاری شهرت داشت. آقا ضیاءالدین که دارای هوش سرشار و استعدادی فوق العاده بود، مقدمات علوم اسلامی را نزد پدر و سایر علما، در زادگاهش فرا گرفت و در سال ۱۳۰۲ ق برای ادامه تحصیل راهی اصفهان گردید و در مدرسه صدر اقامت گزید.
اساتید ایشان در اصفهان
آقاضیاء شش سال در حوزه علمیه پررونق اصفهان، از محضر استادان بزرگواری چون آیات عظام:
۱- آقاسیدمحمدهاشم چهارسوتی (م ۱۳۱۸ ق)
۲- میرزا جهانگیرخان قشقائی (م ۱۳۲۸ ق)
۳- میرزا ابوالعالی کلباسی (م ۱۳۱۵ ق)
۴- آخوند ملامحمد کاشی (م ۱۳۳۳ ق) دروس سطح عالی فقه، اصول، حکام و فلسفه را آموخت.
هجرت به نجف
آقاضیاء در اواسط سال ۱۳۰۷ ق به عراق مهاجرت نمود و ابتدا به شهر سامرا که از مراکز اجتماع طلاب مهاجر و دارالعلم آن زمان بود، رفت. مدتی را به خیال و عنوان این که در مسند قضا نشسته، به حل و فصل امور مردم گذراند؛ اما پس از چند ماه ناگهان از این خیال و علاقه به مسند، منصرف شد و با شنیدن آوازه و شهرت میرزاحبیب الله رشتی، سامرا را ترک و به سوی نجف حرکت کرد و تا آخر عمر در آن حوزه کهن و مهم و پایگاه و مرکز علم، ماندگار شد. وی پس از سال ها تحصیل به درجه اجتهاد نائل آمد و به کسی که دریایی از علم و معارف دینی در سینه اش نهفته است، شهرت یافت. آقاضیاءالدین در تمام دوران تحصیل به تدریس نیز اشتغال داشت و از برترین مدرسین و سرآمد استادان هم عصر خود بود.
او پس از وفات استادش، آخوند خراسانی، حوزه تدریس مستقلی تشکیل داد و به عنوان مدرسی بزرگ، متفکری صاحب نظر و مسلط بر آراء و نظریات دیگران انجام می گرفت، فوق العاده بود. این امر باعث شهرت و برتری او بر دیگران شد و وی را در شمار مجددان علم اصول قرار داد. وی در ۳۰ سال تدریس خود، که تا پایان عمر او به طول انجامید، چند دوره اصول فقه و یک دوره فقه کامل، که اکثر آن بحث های فقاهتی و تألیفات حاج اقارضا همدانی (م ۱۳۲۲ ق) بود، را تدریس کرد.
وسعت اطلاع، تسلط بر خود در مناقشات علمی، حسن بیان و القاء مطالب، عنایت به آراء و اندیشه های گذشته و شاگردان، صاحب نظر بودن در مشکلات علمی و کثرت شاگردان و حریت فوق العاده آنها در طرح مسائل، از ویژگی های تدریس اوست. از ویژگی های دوره تدریس آقاضیاءالدین در نجف این بود که در این برهه در حوزه علمیه نجف شخصیت ها و رجال برجسته ای مشغول تدریس و تربیت طلاب بودند.
علمای معاصر و بنام ایشان
از چهره های سرشناس و معاصر آقاضیاءالدین می توان به آیهالله سید ابوالحسن اصفهانی (م ۱۳۶۵ ق)، شیخ محمدحسین اصفهانی معروف به کمپانی (م ۱۳۶۱ ق) و میرزای نائینی (۱۳۵۵ ق) اشاره کرد. آقاضیاء و معاصرانش در دوره ای جدید از علم اصول قرار داشتند که مؤسس آن وحید بهبهانی بود (م ۱۲۰۵ ق). آقاضیاء، محمدحسین اصفهانی و دیگران تحولی را که شیخ انصاری پس از وحید بهبهانی به وجود آورده بود، تداوم بخشیدند و علم اصول فقه را به حد کمال رساندند. شیوه آقاضیاء در تدریس نیز همان شیوه شیخ انصاری بود. او در بحث هایش از عناصر مشترک اجتهادی و قواعد اصولی استفاده می کرد.
از برکات وجودی آقاضیاء در طول سال های متمادی تدریس، تعلیم و تربیت صدها عالم، فقیه و دانشمندان نام آوری است که از مجالس درس و بحث او بهره ها بردند. مجتهدان ایران و عراق، بی واسطه یا باواسطه، از شاگردان او هستند. آقاضیاء به بلند همت بودن، تواضع، فروتنی، خوش اخلاقی و زهد که سرآمد فضایل اخلاقی اند، معروف و از نظر هوش و فکر، دقت و نظم، ذوق سلیم و حسن معاشرت و پرهیز از تکلف برای معاشران و مراجعان، زبانزد عام و خاص بود. بدین جهت شاگردانش او را بسیار دوست می داشتند و نهایت ادب و احترام را نسبت به او رعایت می کردند. آقاضیاءالدین، عشق وافری به اهل بیت علیهم السلام خصوصا امام حسین علیه السلام داشت. او مجلس روضه خوانی مفصلی را در ایام محرم در منزلش برقرار می ساخت و خود به منبر می رفت و از روی مقتل مصیبت می خواند و بسیار می گریست و اهل مجلس را می گریاند.
اساتید آقاضیاءالدین
۱- میرزا حبیب الله رشتی (م ۱۳۱۲ ق)
۲- آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (م ۱۳۲۹ ق)
۳- سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی (م ۱۳۳۷ ق)
۴- میرزاحسین خلیلی (م ۱۳۲۶ ق)
۵- ملافتح الله شریعت اصفهانی (م ۱۳۳۹ ق) معروف به شیخ الشریعه
۶- سیدمحمد طباطبایی فشارکی
۷- میرزاابراهیم محلاتی شیرازی
شاگردان آقاضیاءالدین
از میان انبوه شاگردان ایشان به چهره هایی برمی خوریم که از نظر علم و تقوا، در افق بالاتری قرار دارند:
۱- آیه الله سیدمحسن حکیم (م ۱۳۹۰ ق) از مراجع بزرگ شیعه
۲- آیه الله سیدمحمدتقی خوانساری (م ۱۳۷۱ ق)
۳- آیه الله سیداحمد خوانساری (م ۱۴۰۵ ق)
۴- آیه الله سیدابوالقاسم خویی (م ۱۴۱۳ ق)
۵- آیه الله سیدمحمود شاهرودی (م ۱۳۹۴ ق)
۶- آیه الله سیدعبدالله شیرازی (م ۱۴۰۵ ق)
۷- آیه الله سیدعبدالهادی شیرازی (م ۱۳۸۳ ق)
۸- آیه الله سیدمحمدرضا گلپایگانی (م ۱۴۱۴ ق)
۹- آیه الله محمدهادی میلانی (م ۱۳۹۵ ق)
۱۰- آیه الله سیدشهاب الدین مرعشی (م ۱۴۱۱ ق)
۱۱- آیه الله آقامیرسیدعلی یثربی کاشانی (م ۱۳۷۹ ق)
۱۲- آیه الله شیخ محمدتقی بهجت
آثار و تألیفات
از جمله آثار علمی آقاضیاء که در فقه و اصول نگاشته شده و باقی مانده، عبارتند از:
۱- استصحاب العدم الازلی
۲- احکام الرضاع
۳- البیع
۴- تعاقب الایدی
۵- تعلیقات علی رسائل الشیخ الانصاری
۶- حاشیه جواهرالکلام
۷- حاشیه العروهالوثقی
۸- حاشیه کفایه الاصول
۹- حاشیه المکاسب
۱۰- شرح التبصره
۱۱- الصلاه
۱۲- قاعده الحرج
۱۳- قاعده لاضرر
۱۴- القضاء
۱۵- مقالات و ….. .
رحلت غم انگیز
سرانجام این مشعل فروزان علم در شب دوشنبه ۲۹ ذیقعده سال ۱۳۶۱ ق در نجف اشرف دعوت حق را اجابت نمود. جنازه او با شکوه تمام، تشییع و در حجره نزدیک صحن مطهر امیرالمؤمنین علیه السلام به خاک سپرده شد.
