برچسب: نفحات الانس
۶۱۶- جاریه حبشیّه، رحمها اللّه تعالى(نفحات الأنس)
شیخ محیى الدّین عبد القادر گیلانى- قدّس اللّه تعالى روحه- فرموده است که: «اوّل بار که از بغداد عزیمت حجّ کردم بر قدم تجرید، و هنوز جوان بودم، تنها مىرفتم. شیخ عدى بن مسافر مرا پیش آمد، و وى نیز جوان بود، پرسید که: کجا مىروى؟ گفتم: به مکّه. گفت: میل صحبت دارى؟ گفتم: من بر قدم تجریدم. گفت: من نیز بر قدم تجریدم. با هم روان شدیم. در بعضى از روزها دیدیم که جاریه حبشیّه پیدا شد برقع بسته، و پیش من بیستاد و تیزتیز در روى من مىنگریست. پس گفت: از کجایى اى جوان؟ گفتم: از عجم. گفت: امروز مرا در رنج افکندى. گفتم: چرا؟ گفت: در این ساعت در بلاد حبشه بودم. مرا مشاهده افتاد که: خداى- تعالى- بر دل تو تجلّى کرد و ترا عطا فرمود آنچه مثل آن عطا نفرمود غیر ترا از آنان که من مىدانم. خواستم که ترا ببینم و بشناسم. پس گفت: من امروز در صحبت شمایم و امشب با شما افطار مىکنم، و روان شد. وى در یک طرف وادى مىرفت و ما در یک طرف.
چون شب شد، طبقى از هوا فرود آمد بر آن شش رغیف با سرکه و سبزى. آن جاریه گفت: الحمد للّه الّذى أکرمنى و أکرم ضیفى. هر شب بر من دو رغیف فرومىآمد، امشب براى هر یک دو رغیف فرود آمد. بعد از آن سه ابریق آب فرود آمد، بیاشامیدیم در لذّت و حلاوت به آبى که بر روى زمین مىباشد نمىمانست. پس در آن شب از ما جدا شد و برفت. چون به مکّه رسیدیم، شیخ عدىّ را در طواف تجلّى واقع شد که بیخود بیفتاد، چنانکه بعضى مىگفتند که وى بمرد. ناگاه دیدم که آن جاریه بالاى سر وى ایستاده است و مىگوید که: زنده گرداناد ترا آن کس که میرانیده است! سبحان الّذى لا یقوم الحادثات لتجلّى نور جلاله الّا بتثبیته و لا یستقرّ الکائنات لظهور صفاته الّا بتأییده، بل اختطفت سبحات قدسه أبصار العقول و أخذت نفحات بهائه ألباب الفحول.
بعد از آن در طواف مرا تجلّیى واقع شد و از باطن خود خطابى شنیدم، و در آخر آن با من گفتند: اى عبد القادر! تجرید ظاهر را بگذار و تفرید توحید را لازم دار، و از براى نفع مردمان بنشین که ما را بندگان خاصّ هستند که مىخواهیم ایشان را بر دست تو به شرف قرب خود برسانیم! ناگاه آن جاریه گفت: اى جوان! نمىدانم امروز چه نشان است ترا که بر سر تو از نور خیمه اى زده اند و تا عنان آسمان ملایکه گرد تو درآمدهاند، و چشم همه اولیا از مقامهاى خود در تو خیره مانده است و همه به مثل آنچه ترا دادهاند امیدوار شدهاند. بعد از آن، آن جاریه برفت و دیگر وى را ندیدیم.»
نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۱۶۵
۶۰۹- فاطمه بنت المثنّى، رحمها اللّه تعالى(نفحات الأنس)
شیخ محیى الدّین بن العربى- رضى اللّه عنه- در فتوحات مىگوید که: «من سالها بنفس خود خدمت وى کردهام، و سنّ وى آن وقت بر نود و پنج سال زیادت بود و من شرم مىداشتم که به روى وى نگرم از تازگى و نازکى رخساره وى. هر که وى را بدیدى پنداشتى که چهاردهساله است. و وى را با حضرت حق- سبحانه و تعالى- حالى عجب بود، و مرا بر همه کسانى که از ابناى جنس من به خدمت وى مىرسیدند، اختیار کرده بود و مىگفت: مثل فلان، کسى ندیدهام، وقتى که پیش من مىآید به همگى خود مىآید و در بیرون هیچ نمىگذارد، و وقتى که بیرون مىرود به همگى خود بیرون مىرود، [و] پیش من هیچ باقى نمىگذارد.»
و هم شیخ مىگوید که: «از وى شنیدم که مىگفت: مرا عجب مىآید از کسى که مىگوید که حق را- سبحانه- دوست مىدارم و به وى شادمانى نمىکند، و حال آن که حق- سبحانه- مشهود وى است و چشم وى ناظر به اوست در هر چیزى، یک طرفه العین غایب نمىشود. این مردمان چون دعوى محبّت او مىکنند و مىگریند؟ آیا شرم نمىدارند؟ قرب محبّ از همه مقرّبان زیادت است، پس براى چه مىگریند؟ پس گفت: اى فرزند! چه مىگویى در آنچه من مىگویم؟ گفتم: سخن آن است که تو مىگویى. بعد از آن گفت: و اللّه مرا تعجّب مىآید. حبیب من فاتحه الکتاب را خدمت من فرموده است، و اللّه که هرگز مرا فاتحه از وى مشغول نساخته است، و حجاب من نشده.»
و هم شیخ مىگوید: «در میان آن که ما پیش وى نشسته بودیم، ضعیفهاى درآمد و شهرى را نام برد که شوهر من به آنجا رفته است و داعیه داشته است که زن دیگر بکند. گفتم: مىخواهى که بازآید؟ گفت: آرى. روى به فاطمه کردم و گفتم: اى مادر! مىشنوى که چه مىگوید؟
گفت:تو چه مىخواهى؟ گفتم: قضاى حاجت وى، و حاجت وى آن است که شوهر وى بیاید.
گفت:سمعا و طاعه، حالى فاتحه الکتاب را مىفرستم و وى را وصیّت مىکنم که شوهر این زن را بیارد. و فاتحه را خواندن گرفت، و من هم با وى خواندم و دانستم که از قرائت فاتحه صورتى جسدانى انشا کرد و وى را فرستاد، و در وقت فرستادن گفت: اى فاتحه الکتاب! مىروى به فلان شهر و شوهر این زن را مىبینى و وى را نمىگذارى تا نمىآرى.» شیخ مىگوید که: «از فرستادن فاتحه تا آمدن شوهر وى بیش از آن فرصت نشد که قطع آن مسافت توان کرد.»
نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۱۵۰
۶۰۰- أمّ على، زوجه احمد بن خضرویه، رحمها اللّه تعالى(نفحات الأنس)
وى از اولاد اکابر بود و مال بسیار داشت. همه را بر فقرا نفقه کرد و با احمد در آنچه بود موافقت نمود. با یزید را و ابو حفص را- قدّس اللّه تعالى روحهما- دیده بود و از بایزید سؤالات کرده بود.
ابو حفص گفته است که: «همیشه حدیث زنان را مکروه مىداشتم تا آن وقت که امّ على، زوجه احمد خضرویه، را دیدم. پس دانستم که حقّ- سبحانه- معرفت و شناخت خود را آنجا که مىخواهد مىنهد.»
بایزید- قدّس سرّه- گفته است: «هر که تصوّف ورزد باید که به همّتى ورزد چون همّت امّ على، زوجه احمد خضرویه، یا با حالى همچون حال او.»
امّ على گفته است که: «خداى- تعالى- خلق را به خود خواند به انواع لطف و نیکویى، اجابت نکردند. پس بر ایشان ریخت بلاهاى گوناگون تا ایشان را به بلا به سوى خود باز گرداند، زیرا که ایشان را دوست مىدارد.»
و هم وى گفته است: «فوت حاجت آسانتر است از خوارى کشیدن از براى آن.»
زنى از اهل بلخ به وى آمد که: «آمدهام که به خداى- تعالى- تقرّب جویم به وسیله خدمت تو.» مر او راگفت: «چرا به واسطه خدمت خداى- تعالى- به من تقرّب نمىجویى؟»
نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۱۳۵
۶۰۵- تحفه، رحمها اللّه تعالى(نفحات الأنس)
سرىّ سقطىّ گوید- رحمه اللّه تعالى- که: «شبى خوابم نیامد و قلق و اضطرابى عجب داشتم، چنانکه از تهجّد محروم ماندم. چون نماز بامداد کردم، بیرون رفتم و به هرجا که گمان مى بردم که شاید آنجا از آن اضطراب تسکینى شود گذر کردم، هیچ سودى نداشت. آخر گفتم:
به بیمارستان بگذرم و اهل ابتلا را ببینم، باشد که بترسم و منزجر شوم. چون به بیمارستان درآمدم، دل من بگشاد و سینه من منشرح شد. ناگاه کنیزکى دیدم بسیار تازه و پاکیزه، جامههاى فاخر پوشیده، بویى خوش از وى به مشام من رسید. منظرى زیبا و جمالى نیکو داشت، و به هر دو پاى و هر دو دست دربند بود. چون مرا دید، چشمها پرآب کرد و شعرى چند بخواند.
صاحب بیمارستان را گفتم:این کیست؟ گفت: کنیزکى است دیوانه شده. خواجه وى وى را بند کرده مگر باصلاح آید. چون سخن صاحب بیمارستان شنید، گریه در گلوى وى گره شد. بعد از آن این ابیات خواندن گرفت:
| معشر النّاس ما جننت و لکن | انا سکرانه و قلبی صاحى | |
| أغللتم یدىّ و لم آت ذنبا | غیر جهدى فى حبّه و افتضاحی | |
| أنا مفتونه بحبّ حبیب | لست أبغى عن بابه من براح | |
| فصلاحى الّذى زعمتم فسادى | و فسادى الّذى زعمتم صلاحى | |
| ما على من أحبّ مولى الموالى | و ارتضاه لنفسه من جناح | |
سخن وى مرا بسوخت و به اندوه و گریه آورد. چون آب چشم من بدید، گفت: اى سرىّ! این گریه است بر صفت او، چون باشد اگر او را بشناسى چنانچه حق معرفت است؟ بعد از آن ساعتى بیخود شد. چون با خود آمد، گفتم: اى جاریه! گفت: لبّیک اى سرىّ! گفتم: مرا از کجامىشناسى؟ گفت: جاهل نشدم از آن زمان که وى را شناختم. گفتم: مىشنوم که یاد محبّت مىکنى، کرا دوست مىدارى؟ گفت: آن کس را که شناسا گردانید ما را به نعمتهاى خود، و منّت نهاد بر ما به عطاى خود. به دلها قریب است، و سایلان را مجیب، گفتم: ترا اینجا که محبوس کرده است؟
گفت: اى سرىّ! حاسدان با هم یارى کردند. بعد از آن شهقه اى بزد که من گمان بردم که مگر حیات از وى مفارقت کرد. بعد از آن با خود آمد و بیتى چند مناسب حال خود خواند. صاحب بیمارستان را گفتم: او را رها کن! رها کرد. گفتم: برو هرجا که خواهى! گفت: اى سرىّ! به کجا روم، و مرا جاى رفتن نیست؟ آن که حبیب دل من است مرا مملوک بعض ممالیک خود گردانیده است، اگر مالک من راضى شود بروم، و الّا صبر کنم. گفتم: و اللّه که وى از من عاقلتر است.
ناگاه خواجه وى به بیمارستان درآمد و صاحب بیمارستان را گفت: تحفه کو؟ گفت: در اندرون است، و شیخ سرىّ پیش اوست. خرّم شد، درآمد و بر من سلام گفت و مرا تعظیم بسیار کرد. گفتم: این کنیزک اولىتر است از من به تعظیم، سبب چیست که وى را محبوس کردهاى؟
گفت: چیزهاى بسیار: عقل وى رفته است، نمى خورد و نمى آشامد و خواب نمى کند، و ما را نمىگذارد که خواب کنیم، بسیار فکر و بسیار گریه است، و حال آن که تمام بضاعت من وى است. وى را خریدهام به همه مال خود، به بیست هزار درم و امید دربسته بودم که مثل بهاى وى بر وى سود کنم از جهت کمالى که در صنعت خود دارد. گفتم: صنعت او چیست؟ گفت: مطربه است. گفتم: چندگاه است که این زحمت به وى رسیده؟ گفت: یک سال.
گفتم: ابتداى آن چه بود؟ گفت: عود در کنار داشت و تغنّى به این ابیات مىکرد که:
| و حقّک لا نقضت الدّهر عهدا | و لا کدّرت بعد الصفو ودّا | |
| ملأت جوانحی و القلب وجدا | فکیف ألذّ أو أسلو و أهدا | |
| فیا من لیس لى مولى سواه | أراک ترکتنی فی النّاس عبدا | |
بعد از آن برخاست و عود بشکست و به گریه درآمد. ما وى را به محبّت کسى متّهم داشتیم، و روشن شد که آن را اثرى نبود. از وى پرسیدم که: حال چنین است؟ با دل خسته و زبان شکسته گفت:
| خاطبنى الحقّ من جنانی | فکان وعظی على لسانی | |
| قرّبنی منه بعد بعد | و خصّنى اللّه و اصطفانی | |
| اجبت لما دعیت طوعا | ملبّیا للّذی دعانی | |
| و خفت مما جنیت قدما | فوقع الحبّ بالأمانی | |
بعد از آن صاحب کنیزک را گفتم: بهاى او بر من است و زیادت نیزمى دهم. آواز برداشت و گفت: وا فقراه! ترا کجا است بهاى او؟ تو مرد درویشى. وى را گفتم: تو تعجیل مکن، تو هم اینجا باش تا من بهاى وى را بیاورم! بعد از آن گریان گریان برفتم.
و به خداى سوگند که از بهاى وى نزدیک من یک درم نبود و شب و روز متحیّر و تنها مانده، تضرّع مىکردم و نمىتوانستم که چشم بر هم زنم، و مىگفتم: اى پروردگار من! تو مىدانى پنهان و آشکار من، و من اعتماد بر فضل تو کردم، مرا رسوا مگردان! ناگاه یکى در بزد. گفتم: کیست؟ گفت: یکى از احباب. در بگشادم، مردى دیدم با چهار غلام و شمعى با او. گفت: اى استاد! اذن درآمدن مى دهى؟ گفتم: درآى! چون درآمد، گفتم: تو کیستى؟ گفت: احمد بن مثنّى، امشب به خواب دیدم که هاتفى مرا آواز داد که پنج بدره بردار و پیش سرىّ برو و نفس وى را به این خوش کن تا تحفه را بخرد، که ما را با تحفه عنایت است.
چون این بشنیدم، سجده شکر کردم بدانچه خداى- تعالى- مرا داد از نعمت خود.» سرىّ گوید: «بنشستم و انتظار صبح مىبردم. چون نماز صبح گزاردم، بیرون آمدم و دست وى گرفتم و به بیمارستان بردم. صاحب بیمارستان چپ و راست مىنگریست. چون مرا دید گفت: مرحبا درآى! به درستى که تحفه را نزد خداى- تعالى- قرب و اعتبارى هست که دوش هاتفى به من آواز داد و گفت:
| إنّها منّا ببال لیس یخلو من نوال | قربت ثم ترقّت و علت فی کلّ حال | |
چون تحفه ما را بدید، چشم پرآب کرد و با خداى- تعالى- در مناجات مىگفت: مرا در میان خلق مشهور گردانیدى. در این وقت که نشسته بودیم، صاحب تحفه بیامد گریان. گفتم: گریه مکن که آنچه تو گفتى آورده ام، به پنج هزار سود. گفت: لا و اللّه. گفتم: به ده هزار. گفت: لا و اللّه.
گفتم: به مثل بها سود. گفت: اگر همه دنیا به من دهى قبول نمىکنم. وى آزاد است خالصا للَّه، سبحانه. گفتم: قصّه چیست؟ گفت: اى استاد! دوش مرا توبیخ کردند، ترا گواه مىگیرم که از همه مال خود بیرون آمدم و در خداى- تعالى- گریختم. اللّهمّ کن لى بالسّعه کفیلا و بالرّزق جمیلا! روى به ابن مثنّى کردم، وى نیز مىگریست. گفتم: چرا مىگریى؟ گفت: گوییا خداى- تعالى- به آنچه مرا به آن خواند از من راضى نیست. ترا گواه مىگیرم که صدقه کردم همه مال خود را خالصا للَّه، سبحانه. گفتم: آیا چه بزرگ است برکت تحفه بر همه؟ بعد از آن تحفه برخاست و جامه هایى که در بر داشت بیرون کرد و پلاس پارهاى پوشید و بیرون رفت، و مى گریست. گفتم: خداى- تعالى- ترا رهایى داد، گریه چیست؟ گفت:
| هربت منه إلیه | و بکیت منه علیه | |
| و حقّه و هو سؤلی | لا زلت بین یدیه | |
| حتّى أنال و احتظی | بما رجوت لدیه | |
بعد از آن بیرون آمدیم و چندان که تحفه را طلبیدیم نیافتیم. عزیمت کعبه کردیم، ابن مثنّى در راه بمرد و من و خواجه تحفه به مکّه درآمدیم. در آن وقت که طواف مىکردیم آواز مجروحى شنیدیم که از جگر ریش مىگفت:
| محبّ اللّه فی الدّنیا سقیم | تطاول سقمه فدواه داه | |
| سقاه من محبّته بکأس | فأرواه المهیمن إذ سقاه | |
| فهام بحبّه و سما الیه | فلیس یرید محبوبا سواه | |
| کذاک من ادّعى شوقا إلیه | یهیم بحبّه حتّى یراه | |
پیش او رفتم. چون مرا دید گفت: اى سرىّ! گفتم: لبّیک! تو کیستى، که خداى بر تو رحمت کناد؟ گفت: لا إله الّا اللّه! بعد از شناختن ناشناختن واقع شد! من تحفهام، و وى همچون خیالى شده بود. گفتم: اى تحفه! چه فایده دیدى بعد از آن که تنهایى اختیار کردى از خلق؟ گفت: خداى- تعالى- مرا به قرب خود انس بخشید و از غیر خود وحشت داد. گفتم:
ابن مثنّى مرد. گفت: رحمه اللّه، خداى- تعالى- وى را از کرامتها چندان بخشید که هیچ چشم ندیده است، و همسایه من است در بهشت. گفتم: خواجه تو که ترا آزاد کرد با من آمده است.
دعایى پنهان کرد و در برابر کعبه بیفتاد و بمرد. چون خواجه وى بیامد و وى را مرده دید، به روى در افتاد. برفتم و وى را بجنبانیدم، مرده بود. تجهیز و تکفین ایشان کردیم و به خاک سپردیم، رحمهما اللّه تعالى.»
عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
بازدیدها: ۱۳۵
۶۰۴- تلمیذه سرىّ سقطى، رحمها اللّه تعالى(نفحات الأنس)
زنى بود شاگرد سرىّ سقطى، و آن زن را پسرى بود پیش معلّم. معلّم آن پسر را به آسیا فرستاد. وى در آب افتاد و غرق شد. معلّم شیخ سرىّ [را] از آن معنى خبر داد. سرىّ گفت:
«برخیزید و با من بیایید تا پیش مادر وى رویم!» برفتند. شیخ سرىّ- قدّس سرّه- با مادر کودک بنیاد سخن کرد در صبر. بعد از آن در رضا. زن گفت: «اى استاد! مراد تو از این تقریر چیست؟» گفت: «پسر تو غرق شده است.» گفت: «پسر من؟» گفت: «بلى.» گفت: «به درستى [که] خداى- تعالى- این نکرده است.» شیخ سرىّ باز در صبر و رضا سخن آغاز کرد. زن گفت: «برخیزید و با من بیایید!» برخاستند و با وى برفتند تا به جوى آب رسیدند. پرسید که: «کجا غرق شده است؟» گفتند: «اینجا.» آنجا رفت و بانگ زد که: «فرزند محمّد!» گفت: «لبّیک اى مادر!» آن زن به آب فرورفت و دست پسر بگرفت و به خانه برد. شیخ سرىّ التفات به شیخ جنید کرد و گفت: «این چیست؟» جنید گفت: «این زن رعایتکننده است هر چیزى را که خداى- تعالى- بر وى واجب کرده است. و حکم هر که چنین باشد آن است که هیچ حادثه حادث نشود نسبت به وى، مگر که وى را به آن اعلام کنند. چون وى را به فوت پسر اعلام نکردند، دانست که آن حادث نشده است لاجرم انکار کرد و گفت: خداى- تعالى- این نکرده است.»
نفحات الأنس//عبدارحمن جامی
بازدیدها: ۶۵
۵۸۵- رابعه عدویّه، رحمها اللّه تعالى(نفحات الأنس)
وى از اهل بصره بود. سفیان ثورى- رضى اللّه عنه- از وى مسائل مىپرسید و به وى مىرفت و به موعظت و دعاى وى رغبت مى نمود.
روزى سفیان بر وى درآمد و دست برآورد و گفت: «اللّهم إنّی أسألک السّلامه!» رابعهبگریست. سفیان پرسید که: «چه مىگریاند ترا؟» گفت: «تو مرا به معرض گریه درآوردى.» سفیان گفت: «چون؟» گفت: «ندانستهاى که سلامت از دنیا در ترک او است، و تو به آن آلوده اى؟»
رابعه گفته است که: «هر چیزى را ثمرهاى است، و ثمره معرفت روى به خداى- تعالى- آوردن است.»
و هم وى گفته: «أستغفر اللّه من قلّه صدقى فى أستغفر اللّه.»
سفیان از وى پرسید که: «بهترین چیزى که بنده به آن به خداى- تعالى- تقرّب جوید کدام است؟» گفت: «آن که بداند که بنده از دنیا و آخرت غیر وى را دوست نمىدارد.»
روزى سفیان در پیش وى گفت: «وا حزناه!» گفت: «دروغ مگوى! اگر تو محزون بودى ترا زندگانى خوشگوار نبودى.»
و هم وى گفته: «اندوه من از آن نیست که اندوهگینم. اندوه من از آن است که اندوهگین نیستم.»[۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۷۴
۵۸۴- شمس الدّین محمّد الحافظ الشّیرازى، رحمه اللّه تعالى(نفحات الأنس)
وى لسان الغیب و ترجمان الأسرار است. بسا اسرار غیبیّه و معانى حقیقیّه که درکسوت صورت و لباس مجاز باز نموده است. هر چند معلوم نیست که وى دست ارادت پیرى گرفته و در تصوّف به یکى از این طایفه نسبت درست کرده، امّا سخنان وى چنان بر مشرب این طایفه واقع شده است که هیچ کس را آن اتّفاق نیفتاده.
یکى از عزیزان سلسله خواجگان- قدّس اللّه تعالى اسرارهم- فرموده است که: «هیچ دیوان به از دیوان حافظ نیست اگر مرد صوفى باشد.»
و چون اشعار وى از آن مشهورتر است که به ایراد احتیاج داشته باشد، لاجرم عنان قلم از آن مصروف مىگردد.
وفات وى در سنه اثنتین و تسعین و سبعمائه بوده است، رحمه اللّه تعالى.[۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۱۰
۵۸۲- شیخ کمال خجندى، رحمه اللّه تعالى(نفحات الأنس)
وى بسیار بزرگ بوده است، و اشتغال وى به شعر و تکلّف در آن ستر و تلبیس را بوده باشد، بلکه مى شاید که براى آن بوده باشد که ظاهر مغلوب باطن نشود و از رعایت صورت عبودیّت باز نماند، چنانکه خود مىگوید:
| این تکلّفهاى من در شعر من | کلّمینی یا حمیراى من است | |
على الدّوام به ریاضات و مجاهدات مشغول مىبوده. خدمت خواجه عبید اللّه- أدام اللّه بقائه- مىفرمودند که: «وى چندگاه در شاش مىبوده است. والد من مىگفت که: وى در آن مدّت که آنجا بود حیوانى نمىخورد. یک بار از وى التماس کردیم که: چه شود که طعامى که در آن گوشت باشد خورده شود؟ مرا گاوى بود به غایت خوب و فربه، خدمت شیخ بر وجه طیبت فرمود که: هرگاه که تو گاو خود را بکشى ما گوشت بخوریم. من بىآنکه وى را وقوف باشد، گاو را بکشتم و از آن طعامى مهیّا ساختم. به جهت خاطر من از آن گوشت بخورد.»
در زاویهاى که در تبریز داشته خلوتى بوده است که شب در آنجا به سر مىبرده، و کسى دیگر آنجا کم مىرسیده. چون بعد از وفات وى آن را دیدهاند، غیر از بوریایى که بر آنجا مىنشسته یا مىخفته، و سنگى که زیر سر مىنهاده چیزى دیگر نیافتند. خدمت شیخ زین الدّین خوافى- رحمه اللّه- مىگفته است که: «در وقت تحصیل علوم در تبریز به صحبت وى رسیده مىشد، مرا به این طریق دلالت مىکرد و مىگفت که: به نسبت ارادت ما درآى! من گفتم که: مرا نسبت به شما دغدغهها در خاطر مىگردد. گفت: بگوى که تا از آن جواب گویم. من هیچ نگفتم، اما در اواخر که به این طریق درآمدم و مرا در آن گشادى شد، دانستم که وى را مرتبه ارشاد- که پیش وى کار توان کرد- بوده است.»
گویند در آن وقت که در سراى مىبوده است، موضعى بوده است که در آن وقت که آب طغیان مىکرده در آن موضع خرابى بسیار مىکرده. چون وقت طغیان آب نزدیک رسیده، آن قصّه را با وى گفتهاند. فرموده است که: «امسال خیمه مرا در آن موضع بزنید!» خیمه وى را آنجا زدهاند. در آنجا مىبوده است، چندان که وقت طغیان آب گذشته است و در آن موضع هیچ خرابى واقع نشده.
وفات وى در سنه ثلاث و ثمانمائه بوده، و قبر وى در تبریز است و بر لوح قبر وى این بیت نوشتهاند:
| کمال از کعبه رفتى بر در یار | هزارت آفرین مردانه رفتى | |
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
بازدیدها: ۵۵
۵۸۱- حسن دهلوى، رحمه اللّه تعالى(نفحات الأنس)
لقب و نسبت وى نجم الدّین حسن بن علاء السّجزى است. وى کاتب و مرید شیخ نظام الدّین اولیا بوده، به اوصاف و اخلاق مرضیّه متّصف بوده است.
صاحب تاریخ هند گوید که: «در مکارم اخلاق و در لطافت و ظرافت مجالس و استقامت عقل و روش صوفیّه و لزوم قناعت و اعتقاد پاکیزه و در تجرّد و تفرّد از علایق دنیوى و خوش بودن و خوش گذرانیدن بىاسباب صورى، همچون اویى کمتر دیدهام. و چنان شیرین مجلس و مؤدّب و مهذّب بود که راحتى که از مجالست وى مىیافتم از مجالست هیچ کس نمىیافتم.»
و هم صاحب تاریخ گوید که: «سالها مرا با امیر خسرو و امیر حسن تودّد و یگانگى بود، نه ایشان بىصحبت من توانستندى بود و نه من بىصحبت ایشان. و به واسطه من میان هر دو استاد چنان رابطه محبّت و وداد استحکام یافته بود که به خانههاى یکدیگر آمد شد کردندى.»
و هم وى گوید که: «از کمال اعتقادى که امیر حسن را به شیخ نظام الدّین بود، أنفاس متبرّکه شیخ را که در مجالس صحبت شنیده بود در چند جلد جمع کرده است، و آن رافرائد الفوائد نام نهاده و در این روزگار در این دیار دستور ارباب ارادت شده.»
و وى را وراى آن، دواوین متعدّد و صحایف نثر و مثنویّات بسیار است.
فمن رباعیّاته:
| دارم دلکى غمین بیامرز و مپرس | صد واقعه در کمین بیامرز و مپرس | |
| شرمنده شوم اگر بپرسى عملم | اى أکرم اکرمین بیامرز و مپرس | |
و منها ایضا:
| یک حرف تو چل صباح عالم را نور | یک حرف تو هشت خلد را مایه حور | |
| حرف سیمین چهل ولى را دستور | زان چار چهار رکن عالم معمور | |
نفحات الأنس//عبد الرحمن جامی
بازدیدها: ۶۴
۵۸۰- خسرو دهلوى، رحمه اللّه تعالى(نفحات الأنس)
لقب وى یمین الدّین است. پدر وى از امراى قبیله لاچین بوده که از اتراک نواحى بلخاند. وى بعد از وفات سلطان مبارک شاه خلجى به خدمت و ملازمت شیخ نظام الدّین اولیا پیوست و ریاضات و مجاهدات پیش گرفت. گویند که چهل سال صوم دهر داشت. و گویند که به همراهى شیخ خود، شیخ نظام الدّین، به طریق طىّ ارض حج گزارده است، و پنج بار حضرت رسالت را- صلّى اللّه علیه و سلّم- در خواب دیده است. و به اشارت شیخ نظام الدّین صحبت خضر را- علیه السّلام- دریافته است و از وى التماس آن نموده که آب دهن مبارک خود در دهان وى کند. خضر- علیه السّلام- فرموده که: «این دولت را سعدى برد.» خسرو با خاطر شکسته به خدمت شیخ نظام الدّین آمده است و صورت حال باز نموده. شیخ نظام الدّین آب دهان خود در دهان وى انداخته است و برکات آن ظاهر شده، چنانکه نود و نه کتاب تصنیف کرده است. و مىگویند که در بعض مصنّفات خود نوشته است که: «اشعار من از پانصد هزارکمتر است و از چهارصد هزار بیشتر.» و مىگویند که شیخ سعدى را در ایام جوانى دریافته بوده و به آن افتخار مى کرده.
وى را از مشرب عشق و محبّت چاشنیى تمام بوده است، چنانچه (!) در سخنان وى ظاهر است، و صاحب سماع و وجد و حال بوده است. شیخ نظام الدّین مىگفته که: «در قیامت هر کسى به چیزى فخر کند. فخر من به سوز سینه این ترک اللّه، یعنى خسرو، خواهد بود.»
وى گفته که: «وقتى در خاطر من افتاد که خسرو نام امراست، چه بودى اگر نام من نام فقرا بودى که در حشر مرا به آن نام خواندندى. و این معنى را به حضرت شیخ عرضه داشت کردم، فرمود که: به وقت صالح براى تو نامى خواسته شود.» خسرو مراقب این معنى مى بود تا آن که روزى شیخ گفت که: «بر من چنین مکشوف شد که ترا در قیامت محمّد کاسه لیس خوانند.
وى شب جمعه فوت شده است، در سنه خمس و عشرین و سبعمائه. و مدّت عمر وى هفتاد و چهار سال بوده است، و در پایان شیخ خودش دفن کرده اند.[۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۶۴
۵۷۹- شیخ نظامى، رحمه اللّه تعالى(نفحات الأنس)
وى را از علوم ظاهرى و مصطلحات رسمى بهره تمام بوده است، اما از همه دست بازداشته بوده است و روى در حضرت حق- سبحانه و تعالى- آورده، چنانکه مىگوید:
هرچه هست از دقیقه هاى نجوم//با یکایک نهفته هاى علوم
خواندم و سرّ هر ورق جستم//چون ترا یافتم ورق شستم
همه را روى در خدا دیدم//همه را روى در خدا دیدم
عمر گرانمایه را از اول تا آخر به قناعت و تقوى و عزلت و انزوا گذرانیده است، هرگز چون سایر شعرا از غلبه حرص و هوا ملازمت ارباب دنیا نکرده، بلکه سلاطین روزگار به وى تبرّک مى جسته اند، چنانکه مى گوید:
چون به عهد جوانى از بر تو //به در کس نرفتم از در تو
«طالبان وصال و مشتاقان جمال حضرت حق را دلیل وجود او هم وجود اوست، و برهان شهود او هم شهود او» مىگوید:
همه را بر درم فرستادى//من نمى خواستم تو مى دادى
چون که بر درگه تو گشتم پیر//زانچه ترسیدنى است دستم گیر
مثنویهاى پنجگانه وى که به پنج گنج اشتهار یافته است، اکثر آنها به استدعاى سلاطین روزگار واقع شده، امیدوارى آن را که نام ایشان به واسطه نظم وى بر صفحه روزگار بماند استدعا مى نموده اند. و اکثر آنها، اگر چه به حسب صورت افسانه است، امّا از روى حقیقت کشف حقایق و بیان معارف را بهانه است. یک جا در بیان آن معنى که صوفیّه گفتهاند که:
پژوهنده را یاوهزان شد کلید//کز اندازه خویشتن در تو دید
کسى کز تو در تو نظاره کند//ورقهاى بیهوده پاره کند
نشاید ترا جز به تو یافتن//عنان باید از هر درى تافتن
و جاى دیگر در همین معنى مى گوید:
عقل آبله پاى و کوى تاریک//و آنگاه رهى چو موى باریک
توفیق تو گرنه ره نماید//این عقده به عقل کى گشاید
عقل از در تو بصر فروزد//گر پاى درون نهد بسوزد
و یک جا در ترغیب و تحریص بر اعراض از ما سواى حق- سبحانه- و اقبال بر توجّه به جناب کبریاى وى مى گوید:
بر پر از این دام که خونخوارهاى است//زیرکى از بهر چنین چارهاى است
گرگ ز روباه به دندانتر است//روبه از آن رست که پردان تر است
جهد در آن کن که وفا را شوى//خود نپرستى و خدا را شوى
تاریخ اتمام اسکندرنامه که آخرین کتابهاى وى است، سنه اثنتین و تسعین و خمسمائه بوده است، و عمر وى در آن وقت از شصت گذشته بوده، رحمه اللّه سبحانه][۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
بازدیدها: ۶۲
۵۷۸- افضل الدّین بدیل الحقائقى الخاقانى، رحمه اللّه تعالى(نفحات الأنس)
هر چند وى شاگرد فلکى شاعر است و به شعر شهرت تمام یافته است، چنین گویند که وى را وراى طور شعر طور دیگر بوده است که شعر در جنب آن گم بوده، چنانکه حضرت مولوى- قدّس سرّه- گفته است:
| شعر چه باشد بر من تا که زنم لاف از او | هست مرا فنّ دگر غیر فنون شعرا | |
و سخنان وى بر این معنى شاهد است، چنانکه مىگوید:
| صورت من همه او شد صفت من همه او | لاجرم کس من و من نشنود اندر سخنم | |
| نزنم هیچ درى تام نگویند آن کیست | چون بگویند، مرا باید گفتن که منم | |
و در محلّ دیگر مىگوید:
| عشق بیفشرد پاى بر نمط کبریا | برد به دست نخست هستى ما را ز ما | |
| ما و شما را به نقد بیخودیى درخور است | زان که نگنجد در او زحمت ما و شما | |
و از این قبیل در سخنان وى بسیار است، و از اینها بوى آن مىآید که وى را از مشرب صافى صوفیان- قدّس اللّه تعالى اسرارهم- شربى تمام بوده است.
وى در زمان خلافت المستضیء بنور اللّه بوده، و در قصیدهاى عربى که در مدح بغداد گفته، ذکر وى کرده. و توفّى المستضیء سنه خمس و تسعین و خمسمائه.
وى نیز قصیده رائیّه حکیم سنایى را جواب گفته است و عدد ابیات آن از صد و هشتاد گذشته، و آن را سه مطلع نهاده. مطلع اوّلش این است:
| الصّبوح الصّبوح کامد کار | النّثار النّثار کامد یار | |
| کارى از روشنى چو آب خزان | یارى از خوشدمى چو باد بهار | |
| چرخ بر کار ما به وقت صبوح | مىکند لعبتان دیده نثار | |
و در آخر قصیده مى گوید:
| این قصیده ز جمع سبعیّات | ثامن است از غرایب اشعار | |
| از در کعبه گر در آویزند | کعبه بر من فشاندى أستار | |
| زد قفا نبک را قفایى نیک | و امرئ القیس را فکند از کار | |
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
بازدیدها: ۲۱
۵۷۵- شیخ فخر الدّین ابراهیم، المشتهر بالعراقى، قدّس اللّه تعالى روحه(نفحات الأنس)
وى صاحب کتاب لمعات است، و دیوان شعر وى مشهور است. از نواحى همدان است.در صغر سنّ حفظ قرآن کرده بوده و به غایت خوش مىخوانده، چنانکه همه اهل همدان شیفته آواز وى بوده اند. و بعد از آن به تحصیل علوم اشتغال نموده، چنانکه گویند در سن هفده سالگى در بعض مدارس مشهوره همدان به افادت مشغول بوده.روزى جمعى قلندران به همدان رسیدند، و با ایشان پسرى صاحب جمال و بر وى مشرب عشق غالب. چون آن پسر را دید، گرفتار شد. مادام که در همدان بودند .با ایشان بود.
چون از همدان سفر کردند و چند روز بر آمد، بىطاقت شد در عقب ایشان برفت. چون به ایشان رسید، به رنگ ایشان برآمد و همراه ایشان به هندوستان افتاد و در شهر مولتان به صحبت شیخ بهاء الدّین زکریّا رسید.
گویند چون شیخ وى را در خلوت نشاند و از چله وى یک دهه گذشت، وى را وجدىرسید و حالى بر وى مستولى شد این غزل را گفت که:
| نخستین باده کاندر جام کردند | ز چشم مست ساقى وام کردند | |
و آن را به آواز بلند مىخواند و مىگریست. چون اهل خانقاه آن را دیدند و آن را خلاف طریقه شیخ دانستند- چه طریقه ایشان در خلوت جز اشتغال به ذکر یا مراقبه، امرى دیگر نمىباشد- آن را بر سبیل انکار به سمع شیخ رسانیدند. شیخ فرمود که: «شما را از اینها منع است، او را منع نیست.» چون روزى چند بر آمد، یکى از مقرّبان شیخ را گذر بر خرابات افتاد شنید که آن غزل را خراباتیان با چنگ و چغانه مىگفتند. پیش شیخ آمد و صورت حال را باز نمود و گفت:
«باقى شیخ حاکماند.» شیخ سؤال کرد که: «چه شنیدى؟ بازگو!» چون بدین بیت رسید که:
| چو خود کردند راز خویشتن فاش | عراقى را چرا بدنام کردند؟ | |
شیخ فرمود که: «کار او تمام شد.» برخاست و به در خلوت عراقى آمد و گفت: «عراقى مناجات در خرابات مىکنى؟ بیرون آى!» بیرون آمد و سر در قدم شیخ نهاد. شیخ به دست مبارک خود سر او را از خاک برداشت و دیگر وى را به خلوت نگذاشت، و خرقه از تن مبارک خود کشید و در وى پوشانید و بعد از آن فرزند خود را به عقد نکاح وى درآورد. و وى را از فرزند شیخ پسرى آمد، وى را کبیر الدّین لقب کردند.
بیست و پنج سال در خدمت شیخ بود. چون شیخ را وفات نزدیک رسید، وى را بخواند و خلیفه خود ساخت و به جوار رحمت حق پیوست. چون دیگران التفات شیخ را نسبت به وى مشاهده کردند، عرق حسد در ایشان بجنبید. به پادشاه وقت رسانیدند که اکثر اوقات وى به شعر مىگذرد و صحبت وى همه با جوانان صاحب جمال است، وى را استحقاق خلافت شیخ نیست. چون شیخ عراقى آن را دانست، عزیمت زیارت حرمین شریفین- زادهما اللّه شرفا- کرد، و بعد از زیارت به جانب روم رفت به صحبت شیخ صدر الدّین قونیوى- قدّس سرّه- و از وى تربیت یافت. جماعتى فصوص مىخواندند، استماع کرد و در اثناى استماع آن لمعات را نوشت. چون تمام کرد، به نظر شیخ آورد. شیخ آن را بپسندید و تحسین فرمود.
معین الدّین پروانه، از امراى روم، مرید و معتقد شیخ عراقى بود. به جهت شیخ در توقات خانقاهى ساخت و هر روز به ملازمت شیخ مىآمد. روزى به خدمت شیخ آمد و مبلغى زر همراه آورد و به نیازمندى تمام گفت که: «شیخ ما را هیچ کارى نمىفرماید و التفاتى نمىنماید؟» شیخ بخندید و گفت: «اى امیر! ما را به زر نتوان فریفتن، بفرست و حسن قوّال را به ما رسان!» و این حسن قوّال در جمال دلپذیر بود و در حسن صوت بىنظیر، و جمعى گرفتار وى بودند و در حضور و غیبت هوادار وى. چون امیر تعلّق خاطر شیخ را به وى دریافت، فى الحال کسى به طلب وى فرستاد. بعد از غوغاى عاشقان و دفع مزاحمت ایشان وى را آوردند. شیخ با امیر و سایر اکابر استقبال وى کردند. چون نزدیک رسیدند، شیخ پیش رفت و بر وى سلام گفت و کنار گرفت. آنگه شربت خواست و وى را با یاران وى به دست خود شربت داد، و از آنجا به خانقاه شیخ رفتند و صحبتها داشتند و سماعها کردند، و خدمت شیخ در آن وقت غزلها گفت و از آن جمله این غزل است:
| ساز طرب عشق که داند که چه ساز است؟ | کز زخمه او نه فلک اندر تکوتاز است | |
و بعد از مدّتى حسن قوّال اجازت خواست و به مقام خود مراجعت کرد.
گویند روزى امیر معین الدّین به طرف میدان مىگذشت، دید که شیخ چوگان در دست میان کودکان ایستاده. امیر با شیخ گفت: «ما از کدام طرف باشیم؟» شیخ گفت: «از آن طرف.» و اشارت به راه کرد. امیر روان شد و برفت.
چون امیر معین الدّین وفات یافت، خدمت شیخ از روم متوجّه مصر شد و وى را با سلطان مصر ملاقات افتاد. سلطان مرید و معتقد وى شد و وى را شیخ الشّیوخ مصر گردانید، امّا وى همچنان بىتکلّف در بازارها گردیدى و گرد هنگامهها طواف کردى. روزى در بازار کفشگران مىگذشت، نظرش بر کفشگر پسرى افتاد شیفته وى شد. پیش رفت و سلام کرد و از کفشگر سؤال کرد که: «این پسر کیست؟» گفت: «پسر من است.» شیخ به لبهاى پسر اشارت کرد و گفت که: «ظلم نباشد که این چنین لب و دندانى با چرم خر مصاحب باشد؟» کفشگر گفت: «ما مردم فقیریم و حرفه ما این است. اگر چرم خر به دندان نگیرد نان نیابد که به دندان گیرد.» سؤال کرد که: «هر روز چه مقدار کار کند؟» گفت: «هر روز چهار درم.» شیخ فرمودکه: «هر روز هشت درم بدهم، گو او دیگر این کار مکن!» شیخ هر روز برفتى و با اصحاب بر در دکّان کفشگر بنشستى، و فارغ البال در روى او نظر کردى و اشعار خواندى و گریستى.
مدّعیان این خبر به سلطان رسانیدند. از ایشان سؤال کرد که: «این پسر را، به شب یا به روز، با خود مىبرد یا نه؟» گفتند: «نه.» گفت: «با وى در دکّان خلوتى مىسازد؟» گفتند: «نه.» دوات و قلم خواست و بنوشت که هر روز پنج دینار دیگر بر وظیفه خادمان شیخ فخر الدّین عراقى بیفزایند. روز دیگر که شیخ را با سلطان ملاقات افتاد، سلطان گفت: «چنین استماع افتاد که شیخ را در دکّان کفشگرى با پسرى نظرى افتاده است. محقّرى به جهت خرجى شیخ تعیین یافت. اگر شیخ خواهد آن پسر را به خانقاه برد.» شیخ گفت: «ما را منقاد او مىباید بود. بر وى حکم نتوانیم کرد.»
بعد از آن شیخ را از مصر عزیمت شام شد. سلطان مصر به ملک الأمراء شام نوشت که با جمله علما و مشایخ و اکابر استقبال کنند. چون استقبال کردند، ملک الأمرا را پسرى بود بس با جمال، چون شیخ را نظر بر وى افتاد بىاختیار سر در قدم وى نهاد. پسر نیز سر در قدم شیخ نهاد. ملک الأمرا نیز با پسر موافقت کرد. اهل دمشق را از آن انکارى در دل پیدا شد، اما مجال نطق نداشتند. چون شیخ در دمشق مقام ساخت و شش ماه گذشت، فرزند او کبیر الدّین از مولتان بیامد و مدّتى در خدمت پدر به سر برد. بعد از آن شیخ را عارضهاى پیدا شد، در روز وفات پسر را با اصحاب بخواند و وصیّتها فرمود و وداع کرد و این رباعى بگفت که:
| در سابقه چون قرار عالم دادند | مانا که نه بر مراد آدم دادند | |
| زان قاعده و قرار کان روز افتاد | نه بیش به کس وعده و نى کم دادند | |
در هشتم ذوالقعده، سنه ثمان و ثمانین و ستّمائه از دنیا برفت، و قبر وى در قفاى مرقد شیخ محیى الدّین بن العربى است- قدّس اللّه تعالى روحهما- در صالحیّه دمشق، و قبر فرزند وى کبیر الدّین در پهلوى قبر وى، رحمه اللّه تعالى.[۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۵۳
۵۷۴- شیخ مشرف الدّین مصلح بن عبد اللّه السّعدى الشّیرازى، رحمه اللّه تعالى(نفحات الأنس)
از أفاضل صوفیّه بود و از مجاوران بقعه شریف شیخ ابو عبد اللّه خفیف، قدّس اللّه تعالى سرّه. از علوم بهرهاى تمام داشته و از آداب نصیبى کامل. سفر بسیار کرده است و اقالیم را گشته و بارها به سفر حجّ پیاده رفته و به بتخانه سومنات درآمده بود و بت بزرگتر ایشان را شکسته، و از مشایخ کبار بسیارى را دریافته و به صحبت شیخ شهاب الدّین رسیده و با وى در یک کشتى سفر دریا کرده.
و گفتهاند که وى در بیت المقدس و بلاد شام مدّتى مدید سقّایى مىکرد و ۹ آب به مردم مىداد تا به خضر- علیه السّلام- رسید، و وى را از زلال انعام و افضال خود سیراب گردانید. وقتى وى را با یکى از اکابر سادات و اشراف فىالجمله گفتوگویى واقع شد. آن شریف حضرت رسالت را- صلّى اللّه علیه و سلّم- به خواب دید، وى را عتاب کرد. چون بیدار شد، پیش شیخ آمد و عذرخواهى نمود و استرضاى وى کرد.
یکى از مشایخ منکر وى بود، شبى در واقعه چنان دید که: «درهاى آسمان گشاده شد.ملایکه با طبقهاى نور نازل شدند. پرسید که: این چیست؟ گفتند: براى سعدى شیرازى است که بیتى گفته که قبول حضرت حقّ- سبحانه و تعالى- افتاده، و آن بیت این است:
| برگ درختان سبز در نظر هوشیار | هر ورقى دفترى است معرفت کردگار | |
» آن عزیز چون از واقعه درآمد، هم در شب به در زاویه شیخ سعدى رفت که وى را بشارت دهد.دید که چراغى افروخته و با خود زمزمهاى مى کند. چون گوش کشید، همین بیت مى خواند.
وى در شب جمعه ماه شوّال، سنه احدى و تسعین و ستّمائه از دنیا رفته، رحمه اللّه.[۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۵۵
۵۷۳- شیخ فرید الدّین عطّار نیسابورى، قدّس اللّه تعالى سرّه(نفحات الأنس)
وى مرید شیخ مجد الدّین بغدادى است. در دیباچه کتاب تذکره الأولیاء- که به وى منسوب است- مىگوید که: «یک روز پیش امام مجد الدّین بغدادى درآمدم، وى را دیدم کهمىگریست. گفتم: خیر است. گفت: زهى اسفهسالاران که در این امّت بودهاند به مثابه انبیا- علیهم السّلام- که علماء امّتى کأنبیاء بنى اسرائیل. پس گفت: از آن مىگریم که دوش گفته بودم: خداوندا! کار تو به علّت نیست، مرا از این قوم گردان یا از نظارگیان این قوم گردان که قسم دیگر را طاقت ندارم. مىگریم، بود که مستجاب باشد.»
و بعضى گفتهاند که وى اویسى بوده است. در سخنان مولانا جلال الدّین رومى- قدّس سرّه- مذکور است که نور منصور بعد از صد و پنجاه سال بر روح فرید الدّین عطّار تجلّى کرد و مربّى او شد.
گویند سبب توبه وى آن بود که روزى در دکان عطارى مشغول و مشعوف معامله بود، درویشى به آنجا رسید و چند بار شىء للَّه گفت. وى به درویش نپرداخت، درویش گفت: «اى خواجه! تو چگونه خواهى مرد؟» عطّار گفت: «چنانکه تو خواهى مرد.» درویش گفت: «تو همچون من مىتوانى مرد؟» عطّار گفت: «بلى.» درویش کاسهاى چوبین داشت زیر سر نهاد و گفت: «اللّه!» و جان بداد. عطّار را حال متغیّر شد و دکّان بر هم زد و به این طریق درآمد.
و گفتهاند که مولانا جلال الدّین رومى در وقت رفتن از بلخ و رسیدن به نسابور به صحبت وى در حال کبر سنّ رسیده است و کتاب اسرارنامه به وى داده، و وى دایما آن را با خود مىداشته و در بیان حقایق و معارف اقتدا به وى دارد، چنانکه مىگوید:
| گرد عطّار گشت مولانا | شربت از دست شمس بودش نوش | |
و در موضعى دیگر گفته:
| عطّار روح بود و سنایى دو چشم او | ما از پى سنایى و عطّار آمدیم | |
و آن قدر اسرار توحید و حقایق اذواق و مواجید که در مثنویات و غزلیّات وى اندراج یافته، در سخنان هیچ یک از این طایفه یافت نمىشود. جزاه اللّه- سبحانه- عن الطّالبین المشتاقین خیر الجزاء.
و من انفاسه الشّریفه:
| اى روى درکشیده به بازار آمده | خلقى بدین طلسم گرفتار آمده | |
و این قصیده بیست بیت زیادت است، و بعضى از اهالى آن را شرحى نیکو نوشتهاند. و درشرح این بیت چنین مذکور شده که:
یعنى اى آن که روى خود را- که نور ظاهر وجود است- به روىپوش تعیّنات و صور درکشیده و پوشیده، به بازار ظهور آمدهاى، خلقى بدین طلسم صور که بر روى این گنج مخفى کشیدهاى، به واسطه کثرت تعیّنات مختلفه و آثار متباینه گرفتار بعد و هجران و غفلت و پندار غیریّت گشته، یا خود به واسطه سرایت پرتو جمال آن روى در روىپوش مظاهر و صور جمیله گرفتار بلاى عشق و محنت محبّت گشته، بعضى عاشق معنى و بعضى عاشق صورت.
| تویى معنى و بیرون تو اسم است | تویى گنج و همه عالم طلسم است | |
و عشّاق صورت به وهم خود از معشوق دور افتادهاند و نمىدانند که عاشق کیستند، و دلرباى ایشان چیست!
| میل خلق جمله عالم تا ابد | گر شناسندت و گرنه سوى تست | |
و بر این دستور تمام این قصیده را شرح کرده است، و از جهت اختصار بر این اقتصار افتاد.
و حضرت شیخ در تاریخ سنه سبع و عشرین و ستّمائه بر دست کفار شهادت یافته، و سنّ مبارک وى در آن وقت- مىگویند که- صد و چهارده سال بوده. و قبر وى در نشابور است، رحمه اللّه تعالى.
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
بازدیدها: ۶۷
۵۷۲- حکیم سنایى غزنوى، قدّس اللّه تعالى روحه(نفحات الأنس)
کنیت و نام وى ابو المجد مجدود بن آدم است. وى با پدر شیخ رضى الدّین على لالا ابنا عمّ بودهاند. از کبراى شعراى طایفه صوفیّه است و سخنان وى را به استشهاد در مصنّفات خود آوردهاند، و کتاب حدیقه الحقیقه بر کمال وى در شعر و بیان اذواق و مواجید ارباب معرفت و توحید، دلیلى قاطع و برهانى ساطع است. از مریدان خواجه یوسف همدانى است.
و سبب توبه وى آن بود که سلطان محمود سبکتکین در فصل زمستان به عزیمت گرفتن بعضى از دیار کفّار از غزنین بیرون آمده بود، و سنایى در مدح وى قصیدهاى گفته بود مىرفت تا به عرض رساند. به در گلخنى رسید که یکى از مجذوبان از حدّ تکلیف بیرون رفته- که مشهور بود به لاىخوار، زیرا که پیوسته لاى شراب خوردى- در آنجا بود، آواز وى شنید که با ساقى خود مىگفت: «پر کن قدحى به کورى محمودک سبکتکین تا بخورم!» ساقى گفت: «محمود مردى غازى است و پادشاه اسلام.» گفت: «بس مردکى ناخشنود است. آنچه در تحت حکم وى درآمده است در حیّز ضبط نیاورده، مىرود تا مملکت دیگر گیرد.» یک قدح گرفت و بخورد.
باز گفت: «پر کن قدحى دیگر به کورى سناییک شاعر!» ساقى گفت: «سنایى مردى فاضل و لطیف طبع است.» گفت: «اگر وى لطیف طبع بودى به کارى مشغول بودى که وى را به کارى آمدى. گزافى چند در کاغذى نوشته که به هیچ کار وى نمىآید، و نمىداند که وى را براى چه کار آفریده اند.» سنایى چون آن را شنید، حال بر وى متغیّر شد و به تنبیه آن لاىخوار از مستى غفلت هشیار شد و پاى در راه نهاد و به سلوک مشغول شد.
در سخنان مولانا جلال الدّین رومى- قدّس اللّه تعالى سرّه- مذکور است که خواجه حکیم سنایى در وقتى که محتضر بود، در زیر زبان چیزى مىگفت. حاضران گوش به پیش دهانش بردند این بیت مىخواند که:
| بازگشتم زانچه گفتم زان که نیست | در سخن معنى و در معنى سخن | |
عزیزى این را شنید، گفت: «عجب حالى است که در وقت بازگشتن از سخن نیز به سخن مشغول بوده است.»
وى همواره منزوى و منقطع مىبوده و از مخالطت اهل دنیا معرض. یکى از ارباب جاه و جلال را عزیمت آن بوده که به ملازمت و زیارت وى رود. شیخ مکتوبى به وى نوشته مشتمل بر بسى لطائف و از آن جمله آن که:
این داعى را عقل و روح در پیش خدمت است، و لیکن بنیه ضعیف دارم که طاقت تفقّد و قوّت تعهّد ندارد. إِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَهً أَفْسَدُوها (۳۴/ نمل). کلاته مندرس چه طاقت بارگاه جبّاران دارد، و شیر زده ناقه چه تاب پنجه شیران آرد؟ بارى- عزّ اسمه- داند که هر بار که سراپرده حشمت ایشان در این خطّه مختصر زدند، حاجت آمده است این ضعیف منزوى را رخت عافیت به عزبخانه غولان بردن، و بضاعت قناعت را به همراهان خضر و الیاس سپردن.
اکنون به بزرگیى که ذو الفضل الکبیر با آن بزرگ دین و دنیا کرده است که گوشه دل این گوشه گرفته را به تفقّد سایس خود خراب نکند، که جسم حقیر این بنده نه سزاى چشم قریر خداوندى است.
و من مقولاته، قدّس سرّه:
| بس که شنیدى صفت روم و چین | خیز و بیا ملک سنایى ببین | |
| تا همه دل بینى بىحرص و بخل | تا همه جان بینى بىکبر و کین | |
| پاى نه و چرخ به زیر قدم | دست نه و ملک به زیر نگین | |
| زر نه و کان ملکى زیر دست | جونه و اسب فلکى زیر زین | |
و ایضا منها:
| این جهان بر مثال مردارى است | کرکسان اندر او هزار هزار | |
| این مر آن را همىزند مخلب | و آن مر این را همىزند منقار | |
| آخر الأمر بگذرند همه | وز همه بازماند این مردار | |
| با همه خلق جهان، گرچه از آن | بیشتر گمره و کمتر برهند | |
| تو چنان زى که بمیرى برهى | نه چنان چون تو بمیرى برهند | |
رباعیّات:
| دلها همه آب گشت و جانها همه خون | تا چیست حقیقت از پس پرده درون | |
| اى با علمت خرد رد و گردون دون | از تو دو جهان پر و تو از هر دو برون | |
| قایم به خودى، از آن شب و روز مقیم | بیمت ز سموم است و امیدت به نسیم | |
| با مایه از آب و آتشت باشد بیم | چون سایه شدى ترا چه جیحون چه جحیم | |
| بر سین سریر سرّ سپاه آمد عشق | بر میم ملوک ملک ماه آمد عشق | |
| بر کاف کمال کلّ کلاه آمد عشق | با این همه یک قدم ز راه آمد عشق | |
| مردى که به راه عشق جان فرساید | باید که بدون یار خود نگراید | |
| عاشق به ره عشق چنان مىباید | کز دوزخ و از بهشت یادش ناید | |
| اى نیست شده ذات تو در پرده هست | وى صومعه ویران کن زنّار پرست | |
| مردانه کنون، چو عاشقان مى در دست | گرد در کفر گرد و گرد سرمست | |
| اى من به تو زنده همچو مردم به نفس | در کار تو کرده دین و دنیا به هوس | |
| گرمت بینم چو بنگرم با همه کس | سردى همه از براى من دارى بس! | |
| در هجر تو گر دلم گراید به خسى | در بر نگذارمش که سازد هوسى | |
| ور دیده نگه کند به دیدار کسى | در سر نگذارمش که ماند نفسى | |
| چون چهره تو ز کوى ما شد پرگرد | زنهار به هیچ آبى آلوده مگرد | |
| اندر ره عاشقى چنان باید مرد | کز دریا خشک آید و از دوزخ سرد | |
| اى عقل اگر چند شریفى دون شو | و اى دل ز دلى بگرد و خون خون شو | |
| در پرده آن نگار دیگرگون شو | بىچشم درآى و بىزبان بیرون شو | |
| اى عشق ترا روح مقدّس منزل | سوداى ترا عقل مجرّد محمل | |
| سیّاح جهان معرفت، یعنى دل | از دست غمت دست به سر پاى به گل | |
و وى را قصیدهاى است راییّه، زیادت از صد و هشتاد بیت که آن را رموز الانبیاء و کنوز الاولیاء نام نهاده. بسى معارف و حقایق و لطائف و دقایق در آنجا درج کرده، و اوّلش این است:
| طلب اى عاشقان خوشرفتار | طرب اى نیکوان شیرینکار | |
| تا کى از خانه؟ هین ره صحرا | تا کى از کعبه؟ هین در خمّار | |
| در جهان شاهدى و ما فارغ؟ | در قدح جرعهاى و ما هشیار؟ | |
| زین سپس دست ما و دامن دوست | زین سپس گوش ما و حلقه یار | |
و وى را وراى حدیقه الحقیقه سه کتاب مثنوى دیگر است هم بر وزن حدیقه، امّا مختصر و از آنهاست این ابیات:
| اى به پرواز بر پریده بلند | خویشتن را رها شمرده ز بند | |
| باز پر سوى لا یجوز و یجوز | رشته در دست صورت است هنوز | |
| تا تو دربند حبس تألیفى | تخته نقش کلک تکلیفى | |
تاریخ تمامى حدیقه، چنانچه (!) خود به نظم آورده، سنه خمس و عشرین و خمسمائه بوده است، و بعضى تاریخ وفات وى را همین نوشتهاند، و اللّه اعلم.[۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۱۱۴
۵۷۰- شیخ اوحد الدّین حامد الکرمانى، قدّس اللّه تعالى روحه(نفحات الأنس)
وى مرید شیخ رکن الدّین سنجاسى است، و وى مرید شیخ قطب الدّین ابهرى، و وى مرید شیخ ابو النّجیب سهروردى، قدّس اللّه تعالى ارواحهم. بسیار بزرگ بوده است و به صحبت شیخ محیى الدّین بن العربى رسیده، و شیخ در کتاب فتوحات و بعض رسایل دیگر از وى حکایت کرده است.
در باب ثامن از فتوحات مىگوید که: «شیخ اوحد الدّین کرمانى- رحمه اللّه- گفت که:در جوانى خدمت شیخ خود مىکردم. در سفر بودیم، و وى در عمارى نشسته بود و زحمت شکم داشت. چون به جایى رسیدیم که آنجا مارستانى بود، درخواست کردم که: اجازت ده که دارویى بستانم که نافع باشد. چون اضطراب مرا دید، اجازت داد. برفتم دیدم که شخصى در خیمه نشسته و ملازمان وى به پاى ایستاده و پیش وى شمعى افروختهاند. و وى مرا نمىشناخت و من وى را نمىشناختم. چون مرا در میان ملازمان خود دید، برخاست و پیش من آمد و دست مرا بگرفت و گفت: حاجت تو چیست؟ حال شیخ را با وى بگفتم. فى الحال دارویى حاضر کرد و به من داد و با من بیرون آمد، و خادم شمع را همراه مىآورد. ترسیدم که شیخ آن را بیند و بیرون آید، سوگند بر وى دادم که: بازگرد! بازگشت. پیش شیخ آمدم و دارو آوردم، و آن اکرام و احترام که آن شخص کرده بود با شیخ گفتم. شیخ تبسّم کرد و گفت: اى فرزند! چون اضطراب ترا دیدم مرا بر تو شفقت آمد، لاجرم ترا اجازت دادم. چون آنجا رسیدى، ترسیدم که آن شخص که امیر آن موضع است به تو التفات ننماید و شرمنده شوى، از هیکل خود مجرّد شدم و به صورت وى بر آمدم و در موضع وى بنشستم. چون تو آمدى، ترا گرامى داشتم و کردم آنچه دیدى.»
در رساله اقبالیّه مذکور است که: «شیخ رکن الدّین علاء الدّوله- رحمه اللّه تعالى- گفته است که: آن روز که قافله در منى بود، یکى از مریدان شیخ شهاب الدّین سهروردى- قدّس اللّه تعالى روحه- آنجا بود. به زیارت وى رفتیم. الحقّ بس مردى عزیز بود. ساعتى بنشستیم، و از هر نوع سخنان مىرفت. از وى پرسیدیم که ما شنیدهایم که شیخ شهاب الدّین- قدّس سرّه- شیخ اوحد الدّین کرمانى را مبتدع خوانده و پیش خود نگذاشته است، راست است؟ آن پیر گفت: بلى، و من در آن مجمع در خدمت شیخ حاضر بودم که کسى ذکر شیخ اوحد الدّین مىکرد، فرمود که: پیش من نام وى مبرید! او مبتدع است. اما روز دیگر هم در خدمت شیخ حاضر بودم که با شیخ گفتند که: این سخن را شیخ اوحد الدّین شنیده و گفته که: هر چند شیخ مرا مبتدع گفت، امّا مرا این مفاخرت بس که نام من بر زبان شیخ رفت. و در این معنى بیتى عربى گفته است و آن بیت این است:
| ما ساءنی ذکراک لی بمساءه | بل سرّنی أنّی خطرت ببالکا | |
شیخ شهاب الدّین- قدّس سرّه- خلق وى را تحسین کرد.»
مىتواند بود که مراد شیخ شهاب الدّین- قدّس سرّه- به ابتداع وى آن بوده باشد که مىگویند وى در شهود حقیقت توسّل به مظاهر صورى مىکرده، و جمال مطلق را در صور مقیّدات مشاهده مىنموده، چنانکه گذشت که شیخ شمس الدّین تبریزى- قدّس سرّه- از وى پرسید که: «در چه کارى؟» گفت: «ماه را در طشت آب مىبینم.» پس شیخ شمس الدّین گفت:
«اگر بر قفا دمل ندارى چرا بر آسمان نمىبینى؟» و پیش مولانا جلال الدّین رومى- قدّس سرّه- گفتند که: «وى شاهد باز بود، امّا پاکباز بود.» خدمت مولوى فرمود که: «کاش کردى وگذشتى.» و این رباعى وى هم بر این معنى دلالت مىکند:
| زان مىنگرم به چشم سر در صورت | زیرا که ز معنى است اثر در صورت | |
| این عالم صورت است و ما در صوریم | معنى نتوان دید مگر در صورت | |
و در بعض تواریخ مذکور است که: «چون وى در سماع گرم شدى، پیراهن امردان چاک کردى و سینه به سینه ایشان باز نهادى. چون به بغداد رسید، خلیفه پسرى صاحب جمال داشت. چون آن پسر این سخن بشنید، گفت: او مبتدع است و کافر، اگر از این گونه حرکتى کند وى را بکشم. چون سماع گرم شد، شیخ به کرامت دریافت، گفت:
| سهل است مرا بر سر خنجر بودن | در پاى مراد دوست بىسر بودن | |
| تو آمدهاى که کافرى را بکشى | غازى چو تویى رواست کافر بودن | |
پسر خلیفه سر بر پاى شیخ نهاد و مرید شد.»
قال بعض الکبراء- قدّس اللّه تعالى اسرارهم-: «نزد اهل تحقیق و توحید این است که کامل آن کسى بود که جمال مطلق حقّ- سبحانه- در مظاهر کونى حسّى مشاهده کند به بصر، همچنان که مشاهده مىکند در مظاهر روحانى به بصیرت. یشاهدون بالبصیره الجمال المطلق المعنوىّ بما یعاینون بالبصر الحسن المقیّد الصّورىّ. و جمال باکمال حقّ- سبحانه- دو اعتبار دارد:
یکى اطلاق که آن حقیقت جمال ذاتى است من حیث هى هى، و عارف این جمال مطلق را در فناى فى اللّه- سبحانه- مشاهده تواند کرد، و یکى دیگر مقیّد و آن از حکم تنزّل حاصل آید در مظاهر حسّیّه یا روحانیّه. پس عارف اگر حسن بیند چنین بیند و جمال را جمال حق داند متنزّل شده به مراتب کونیّه، و غیر عارف را که چنین نظر نباشد باید که به خوبان ننگرد تا به هاویه حیرت درنماند.»
و قال ایضا: «و از اهل طریق کسانىاند که در عشق به مظاهر و صور زیبا مقیّدند، و چون سالک در صدد عدم ترقّى باشد و در معرض احتجاب بود، چنانکه بعضى از بزرگان- قدّس اللّه تعالى ارواحهم- از آن استعاذت کرده اند و فرموده اند: نعوذ باللّه من التّنکّر بعد التعرّف، و من الحجاب بعد التّجلّى. و تعلّق این حرکت حبّى نسبت به این سالک از صورتى ظاهر حسّى که به صفت حسن موصوف بود تجاوز نکند، هر چند شهود و کشف مقیّدش دست داده بود. و اگر آن تعلّق ومیل حبّى از صورتى منقطع شود به صورتى دیگر که به حسن آراسته باشد پیوند گیرد و دایما در کشاکش بماند، تعلّق و میل به صورت فتح باب حرمان و فتنه و آفت و خذلان او شود، اعاذنا اللّه- عزّ و جلّ- و سائر الصّالحین من شرّ ذلک.»
حسن ظنّ بلکه صدق اعتقاد نسبت به جماعتى از اکابر چون شیخ احمد غزّالى و شیخ اوحد الدّین کرمانى و شیخ فخر الدّین عراقى- قدّس اللّه تعالى اسرارهم- که به مطالعه جمال مظاهر صورى حسّى اشتغال مىنمودهاند، آن است که ایشان در آنجا مشاهده جمال مطلق حقّ- سبحانه- مىکردهاند و به صور حسّى مقیّد نبودهاند، و اگر از بعض کبرا نسبت به ایشان انکارى واقع شده است، مقصود از آن آن بوده باشد که محجوبان آن را دستورى نسازند و قیاس حال خود بر حال ایشان نکنند و جاویدان در حضیض خذلان و اسفل السّافلین طبیعت نمانند. و اللّه تعالى أعلم باسرارهم.
و خدمت شیخ اوحد الدّین را نظمهاى لطیف است، از مثنوى و غیره. در آخر کتاب مصباح الارواح مىگوید:
| تا جنبش دست هست مادام | سایه متحرّک است ناکام | |
| چون سایه ز دست یافت مایه | پس نیست خود اندر اصل سایه | |
| چیزى که وجود او به خود نیست | هستیش نهادن از خرد نیست | |
| هست است، و لیک هست مطلق | نزدیک حکیم نیست جز حقّ | |
| هستى که به حقّ قوام دارد | او نیست و لیک نام دارد | |
| بر نقش خود است فتنه نقّاش | کس نیست در این میان تو خوش باش | |
| خود گفت حقیقت و خود اشنید | زان روى که خود نمود و خود دید | |
| پس باد یقین که نیست و اللّه | موجود حقیقیى سوى اللّه | |
و من رباعیّاته، قدّس اللّه تعالى روحه:
| اوحد در دل مىزنى آخر دل کو؟ | عمرى است که راه مىروى منزل کو؟ | |
| در دنیى دون بىوفا مىگردى | پنجاه و دو چلّه داشتى حاصل کو؟ | |
| جز نیستى تو نیست هستى به خداى | اى هشیاران خوش است مستى به خداى | |
| گر زانکه بتى بحق پرستى روزى | حقّا که رسى ز بتپرستى به خداى | |
| اسرار حقیقت نشود حل به سؤال | نى نیز به درباختن حشمت و مال | |
| تا خون نکنى دیده و دل پنجه سال | هرگز ندهند راهت از قال به حال | |
| ذاتم ز وفاى حرف بیرون ز حد است | وز چشمه لطف آب حیاتم مدد است | |
| علّت ز احد به اوحد آمد حرفى | علّت بگذار کاینک اوحد احد است | |
| آن کس که چو حق حقیقت حق بشناخت | او کى روزى به گفتوگویى پرداخت؟ | |
| از بىخبرى بود نشان دادن از او | گنگ است و کر و کور هر آن کش بشناخت | |
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۵۹
۵۶۹- شیخ شهاب الدّین السّهروردى المقتول، رحمه اللّه تعالى(نفحات الأنس)
نام وى یحیى بن حبش است. در حکمت مشّائیان و اشراقیان متبحّر بوده است، و در هر یک از آن تصنیفات لایقه و تألیفات رایقه دارد، و بعضى وى را منسوب به سیمیا داشته اند. حکایت کنند که روزى با جماعتى از دمشق بیرون آمدند، به رمهاى گوسفند رسیدند.
آن جماعت گفتند: «ما را یک سر گوسفند مى باید.» یک سر گوسفند گرفتند و ده درم به ترکمانى، که صاحب گوسفند بود، دادند. وى مضایقه مىکرد که: «گوسفندى خردتر از آن بگیرید!» شیخ اصحاب را گفت: «شما بروید و گوسفند را ببرید که من وى را خشنود سازم.» ایشان پیش رفتند. با وى سخن مىگفت و دل وى را خوش مىکرد تا ایشان دور رفتند، وى هم در پى ایشان برفت. ترکمان در پى وى مىرفت و فریاد مىکرد. چون به وى رسید، دست چپ وى را بگرفت و بکشید که: کجا مىروى؟ دست وى از شانه جدا شد و در دست ترکمان بماند، و خون مىرفت. ترکمان بترسید دست وى را بینداخت و بگریخت. آن را برداشت و به یاران رسید. در دست وى مندیلى بود و بس.
امام یافعى مىگوید: «بدا کارها که اینهاست! و بدا کسانى که این کارها کنند، و بدا علمى که مفضى به چنین کارها گردد!»
از سخنان وى است: «حرام على الأجساد المظلمه أن یلجن فى ملکوت السّماوات، فوحّد اللّه- سبحانه- و أنت بتعظیمه ملآن. و اذکره و أنت من ملابس الأکوان عریان.»
و از اشعار وى است:
| خلعت هیاکلها بجرعاء الحمى | وصبت لمغناها القدیم تشوّقا | |
| و تلفتت نحو الدّیار، فشاقها | ربع عفت أطلاله فتمزّقا | |
| وقفت مسائله فردّ جوابها | رجع الصّدى ان لا سبیل الى اللّقا | |
| و کانّها برق تالّق بالحمى | ثمّ انطوى و کأنّه ما أبرقا | |
در تاریخ امام یافعى مذکور است که: «وى را به خلل در عقیده و اعتقاد مذهب حکماى متقدّمین متّهم مىداشتهاند. چون به حلب رسیده، علما به قتل وى فتوى دادهاند. بعضى گویند:
وى را حبس کردند و به خناق کشتند، و بعضى گویند: قتل و صلب کردند، و بعضى گویند: وى را مخیّر ساختند میان انواع قتل. وى چون به ریاضت معتاد بود، آن اختیار کرد که وى را به گرسنگى بکشند. طعام از وى باز گرفتند تا بمرد، و عمر وى به سى و شش یا به سى و هشت رسیده بود. و کان ذلک فى سنه سبع و ثمانین و خمسمائه.
و اهل حلب در شأن وى مختلف بودند. بعضى وى را به الحاد و زندقه نسبت مىکردند، وبعضى به کرامات و مقامات اعتقاد داشتند و مىگفتند که بعد از قتل شواهد بسیار بر کرامت وى ظاهر شد. و این موافق مىنماید با آن که شیخ شمس الدّین تبریزى- قدّس سرّه- فرموده که:
«در شهر دمشق شیخ شهاب الدّین مقتول را آشکارا کافر مىگفتند. گفتم: حاشا که کافر باشد، که چون به صدق تمام درآمد در خدمت شمس بدر کامل گشت. من سخت متواضع باشم با نیازمندان صادق، اما سخت با نخوت باشم با متکبّران. آن شهاب الدّین علمش بر عقلش غالب بود، عقل مىباید که بر علم غالب باشد، و حاکم دماغ که محلّ عقل است ضعیف گشته بود. در عالم ارواح طایفهاى ذوق یافتند فرود آمدند و مقیم شدند و از عالم ربّانى سخن مىگویند، امّا همان عالم ارواح است که ربّانى پندارند. مگر فضل الهى در آید یا جذبهاى از جذبات، یا مردى که او را در بغل گیرد و از عالم ارواح به عالم ربّانى کشد.»[۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
بازدیدها: ۴۸
۵۴۴- شیخ صدر الدّین محمّد بن اسحاق القونیوىّ، قدّس اللّه تعالى روحه(نفحات الأنس)
کنیت وى ابو المعالى است. جامع بوده است میان جمیع علوم، چه ظاهرى و چه باطنى، و چه عقلى و چه نقلى. میان وى و خواجه نصیر الدّین طوسى اسئله و اجوبه واقع است، و مولانا قطب الدّین علّامه شیرازى در حدیث شاگرد وى است. کتاب جامع الاصول را به خطّ خود نوشته است و بر وى خوانده و به آن افتخار مىکرده، و از این طایفه شیخ مؤیّد الدّین جندى و مولانا شمس الدّین ایکى و شیخ فخر الدّین عراقى و شیخ سعید الدّین فرغانى- قدّس اللّه تعالى ارواحهم- و غیر ایشان از اکابر در حجر تربیت وى بودهاند و در صحبت وى پرورش یافتهاند. با شیخ سعد الدّین حمّویى بسیار صحبت داشته است و از وى سؤالات کرده.
شیخ بزرگ- رضى اللّه عنه- در آن وقت که از بلاد مغرب متوجّه روم بود، در بعض مشاهد خود به وقت ولادت وى، و استعداد و علوم و تجلیّات و احوال و مقامات وى، و هر چه در مدّت عمر و بعد از مفارقت در برزخ و بعد از برزخ بر وى گذشت و خواهد گذشت، مکاشف شد. بل شهد أحوال اولاده الالهیّین و مشاهدهم و مقاماتهم و علومهم و تجلّیاتهم و اسمائهم عند اللّه و حلیه کلّ واحد منهم و احوالهم و اخلاقهم، و کلّ ما یجرى لهم و علیهم الى آخر أعمارهم و بعد المفارقه فى برازخهم و ما بعدها. و چون به قونیّه رسید، بعد از ولادت وى و وفات پدرش، مادرش به عقد نکاح شیخ درآمد، و وى در خدمت و صحبت شیخ تربیت یافت.
وى نقّاد کلام شیخ است. مقصود شیخ در مسأله وحدت وجود بر وجهى که مطابق عقل و شرع باشد، جز به تتبّع تحقیقات وى و فهم آن- کما ینبغى- میسّر نمىشود.
وى را مصنّفات است چون تفسیر فاتحه و مفتاح الغیب و نصوص و فکوک و شرح حدیث، و کتاب نفحات الهیّه که بسیارى از واردات قدسیّه خود در آنجا ذکر کرده است، و هر کس که مىخواهد که بر کمال وى در این طریق فىالجمله اطّلاعى یابد، گو آن را مطالعه کن که بسى از احوال و اذواق و مکاشفات و منازلات خود در آنجا نوشته است.
در آنجا مىگوید که: «در سابع عشر شوّال، سنه ثلاث و خمسین و ستمائه در واقعهاى طویله حضرت شیخ را دیدم، و میان من و وى سخنان بسیار گذشت. در آثار و احکام اسماى الهى سخنى چند گفتم. بیان من وى را بسیار خوش آمد، چنانکه روى وى از بشاشت آن درخشیدن گرفت. سر مبارک خود را از ذوق مىجنبانید، و بعضى از آن سخنان را اعاده مىکرد و مىگفت:
نملیح! ملیح! من گفتم: یا سیدى! ملیح تویى، که تو را قدرت آن هست که آدمیى را تربیت کنى و به جایى رسانى که چنین چیزها را دریابد، و لعمرى که اگر تو انسانى ما سواى تو همه لا شىءاند. بعد از آن به وى نزدیک شدم و دست وى را بوسیدم و گفتم: مرا به تو یک حاجت دیگر مانده. گفت: طلب کن! گفتم: مىخواهم که متحقّق شوم به کیفیّت شهود دایم ابدى تو مر تجلّى ذاتى را، و کنت أعنى بذلک حصول ما کان حاصلا له من شهود التّجلى الذّاتىّ الّذى لا حجاب بعده و لا مستقرّ للکمّل دونه. گفت: آرى، و سؤال مرا اجابت کرد و گفت: آنچه خواستى مبذول است، با آن که تو خود مىدانى که مرا اولاد و اصحاب بودند و بسیارى از ایشان را کشتم و زنده گردانیدم، و مرد آن که مرد و کشته شد آن که کشته شد و هیچ کدام را این معنى میسّر نشد. گفتم: یا سیدى! الحمد للّه على اختصاصى بهذه الفضیله، أعلم أنّک تحیى و تمیت، و سخنان دیگر گفتم که افشاى آن نمىشاید. آنگاه از آن واقعه درآمدم، و المنّه للّه على ذلک.» میان وى و مولانا جلال الدّین رومى- قدّس سرّهما- اختصاص و محبّت و صحبت بسیار بوده است. روزى مجلس عظیم بود و اکابر قونیّه جمع، و شیخ صدر الدّین بر صدر صفّه بالاى سجّاده نشسته بود. خدمت مولوى درآمد. شیخ سجّاده خویش را به وى گذاشت. مولانا ننشست و گفت: «به قیامت چه جواب گویم که بر سجّاده شیخ چرا نشستم؟» شیخ فرمود که: «بر یک گوشه تو بنشین، و بر یک گوشه من بنشینم.» خدمت مولانا ننشست. شیخ فرمود که:
«سجّادهاى که نشست ترا نشاید ما را نیز نشاید.» سجّاده را برداشت و دور انداخت.
خدمت مولانا پیش از وى وفات کرده است و وصیّت نماز خودبه وى کرده.
گویند که شیخ شرف الدّین قونوىّ از شیخ صدر الدّین- قدّس سرّهما- پرسید که: «من أین إلى أین، و ما الحاصل فى البین؟» شیخ جواب داد که: «من العلم إلى العین، و الحاصل فى البین تجدّد نسبه جامعه بین الطّرفین ظاهره بالحکمین.»
نفحات الأنس، ۱جلد//عبد الرحمن جامى
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۴۹
۵۴۳- شیخ محیى الدّین محمّد بن على بن العربى، قدّس اللّه تعالى سرّه(نفحات الأنس)
وى قدوه قایلان به وحدت وجود است، و بسیارى از فقها و علماى ظاهر در وى طعن کردهاند و اندکى از فقها و جماعتى از صوفیّه وى را بزرگ داشتهاند. فخّموه تفخیما عظیما، و مدحوا کلامه مدحا کریما، و وصفوه بعلوّ المقامات، و أخبروا عنه بما یطول ذکره من الکرامات.
هکذاذکره الامام الیافعى- رحمه اللّه- فى تاریخه.
وى را اشعار لطیف غریب است و اخبار نادر عجیب. مصنّفات بسیار دارد. یکى از کبار مشایخ بغداد در مناقب وى کتابى جمع کرده است و در آنجا آورده که: «مصنّفات حضرت شیخ- قدّس سرّه- از پانصد زیادت است، و حضرت شیخ به التماس بعضى از اصحاب رسالهاى در فهرست مصنّفات خود نوشته است و در آنجا زیادت از دویست و پنجاه کتاب را نام برده، بیشتر در تصوّف و بعضى در غیر آن، و در خطبه آن رساله فرموده که: قصد من در تصنیف این کتب نه چون سایر مصنّفان تصنیف و تألیف بود، بلکه سبب بعض تصنیفات آن بود که بر من از حقّ- سبحانه- امرى وارد مىشد که نزدیک بود که مرا بسوزد، خود را به بیان بعضى از آن مشغول مىساختم. و سبب بعض دیگر آن که در خواب یا در مکاشفه از جانب حق- سبحانه و تعالى- به آن مأمور مىشدم.»
در تاریخ امام یافعى- رحمه اللّه تعالى- مذکور است که گفتهاند که وى را با شیخ شهاب الدّین سهروردى- قدّس اللّه تعالى روحهما- اتّفاق ملاقات و اجتماع افتاده است، و هر یک از ایشان در دیگرى نظر کرده، و آنگاه از یکدیگر مفارقت نموده اند بىآنکه در میان ایشان کلامى واقع شود. بعد از آن وى را از حال شیخ شهاب الدّین پرسیده اند، گفته است: «رجل مملوّ من قرنه الى قدمه من السّنّه.» و شیخ شهاب الدّین را از حال وى پرسیدهاند، گفته است که: «هو بحر الحقائق.»
و نسبت خرقه وى در تصوّف به یک واسطه به شیخ محیى الدّین عبد القادر گیلانى- قدّس اللّه تعالى سرّه- مىرسد، و نسبت دیگر وى در خرقه به خضر- علیه السّلام- مىرسد به یک واسطه. قال- رضى اللّه عنه-: «لبست هذه الخرقه المعروفه من ید ابى الحسن على بن عبد اللّه بن جامع ببستانه بالمقلى خارج الموصل سنه إحدى و ستّمائه، و لبسها ابن جامع من ید الخضر، علیه السّلام. و فى الموضع الّذى ألبسه إیّاها ألبسنیها ابن جامع و على تلک الصّوره من غیر زیاده و نقصان.» و نسبت دیگر وى به خضر مىرسد- علیه السّلام- بىواسطه. قال- رضى اللّه عنه-:
«صحبت انا و الخضر- علیه السّلام- و تأدّبت به و أخذت عنه فی وصیّه أوصانیها شفاها التّسلیم لمقامات الشّیوخ و غیر ذلک، و رایت منه ثلاثه أشیاء من خرقه العوائد: رایته یمشى على البحر و طىّ الارض و رأیته یصلّى فى الهواء.» و اعظم اسباب طعن طاعنان در وى کتاب فصوص الحکم است، و همانا که منشأ طعن طاعنان یا تقلید و تعصّب است، یا عدم اطلاع بر مصطلحات وى، یا غموض معانى و حقایقى که در مصنّفات خود درج کرده است. و آن مقدار حقایق و معارف که در مصنّفات وى، بتخصیص در فصوص و فتوحات، اندراج یافته است در هیچ کتاب یافت نمىشود، و از هیچ کس از این طایفه ظاهر نشده است.
و این فقیر از خدمت خواجه برهان الدّین ابو نصر پارسا- قدّس سرّه- چنین استماع دارد که مىگفت که: «والد ما مىفرمود که: فصوص جان است و فتوحات دل.» و هرجا که والد بزرگوار ایشان در کتاب فصل الخطاب «قال بعض کبراء العارفین» گفته است، مراد به آن حضرت شیخ است، قدّس سرّه.
روى الشّیخ مؤیّد الدّین الجندىّ فى شرحه لفصوص الحکم عن شیخه الشّیخ صدر الدّین القونیوىّ- قدّس سرّه- انّه روى عن الشّیخ- رضى اللّه عنه- انّه قال: «لمّا وصلت الى بحر الرّوم من بلاد أندلس، عزمت على نفسى أن لا أرکب البحر الّا بعد أن أشهد تفاصیل أحوالى الظّاهره و الباطنه الوجودیّه مما قدّر اللّه- سبحانه- علىّ ولى و منّى إلى آخر عمرى. فتوجّهت الى اللّه- سبحانه-بحضور تامّ و شهود عامّ و مراقبه کامله، فاشهدنى اللّه- سبحانه- جمیع أحوالى ممّا یجرى ظاهرا و باطنا الى آخر عمرى حتّى صحبه ابیک، اسحاق بن محمّد، و صحبتک و أحوالک و علومک و أذواقک و مقاماتک و تجلّیاتک و مکاشفاتک و جمیع حظوظک من اللّه، سبحانه. ثمّ رکبت البحر على بصیره و یقین، و کان ما کان و یکون من غیر إخلال و اختلال.»
[و هم در فتوحات آورده است حکایت از حال خود: «و لقد آمنّا باللّه و برسوله و ما جاء به مجملا و مفصّلا ممّا وصل إلینا من تفصیله و ما لم یصل الینا او لم یثبت عندنا، فنحن مؤمنون بکلّ ما جاء به فى نفس الأمر. أخذت ذلک عن أبوىّ أخذ تقلید، و لم یخطر لى ما حکم النّظر العقلىّ فیه من جواز و إحاله و وجوب، فعملت على ایمانى بذلک حتّى علمت من أین امنت و بما ذا امنت. و کشف اللّه عن بصرى و بصیرتى و خیالى، فرأیت بعین البصر ما لا یدرک الّا به، و رأیت بعین البصیره ما لا یدرک الّا به، و رایت بعین الخیال ما لا یدرک الّا به. فصار الأمر لى مشهودا و الحکم المتخیّل المتوهّم بالتّقلید موجودا، فعلمت قدر من اتّبعته و هو الرّسول المبعوث إلىّ- محمّد، صلّى اللّهعلیه و سلّم- و شاهدت جمیع الأنبیاء کلّهم من آدم إلى محمّد، علیهم السّلام. و أشهدنى اللّه- تعالى- المؤمنین بهم کلّهم حتّى ما بقى منهم من أحد ممّن کان و هو یکون إلى یوم القیامه خاصّتهم و عامّتهم.
و رایت مراتب الجماعه کلّها، فعلمت أقدارهم و اطّلعت على جمیع ما امنت به مجملا ممّا هو فى العالم العلوىّ و شهدت ذلک کلّه، فما زحزحنى علم ما رایته و عاینته عن إیمانى، فلم أزل أقول و أعمل ما اقوله و اعمله لقول النّبى- صلّى اللّه علیه و سلّم- لا لعلمى و لا لعینى و لا لشهودى. فواخیت بین الایمان و العیان، و هذا عزیز الوجود فى الاتّباع، فان مزلّه الأقدام للأکابر انّما یکون هنا اذا وقعت المعاینه لما وقع به الإیمان، فیعمل على عین لا على إیمان فلم یجمع بینهما ففاته من الکمال ان یعرف قدره و منزلته. فهو و ان کان من أهل الکشف فما کشف اللّه له عن قدره و منزلته، فجعل نفسه فعمل على المشاهده. و الکامل من عمل على الإیمان مع ذوق العیان و ما انتقل و لا أثّر فیه العیان، و ما رأیت لهذا المقام ذائقا بالحال. و ان کنت أعلم ان له رجالا فى العالم، لکن ما جمع اللّه بینى و بینهم فى رؤیه أعیانهم و أسمائهم، فقد یمکن أن أکون رأیت منهم و ما جمعت بین عینه و اسمه.
و کان سبب ذلک إنّى ما علّقت نفسى قطّ الى جانب الحقّ أن یطّلعنى على کون من الأکوان و لا حادثه من الحوادث و انّما علّقت نفسى مع اللّه أن یستعملنى فیما یرضیه و لا یستعملنى فیما یباعدنى عنه و ان یخصّنى بمقام لا یکون لمتّبع أعلى منه، و لو أشرکنى فیه جمیع من فى العالم لمّا نتأثّر لذلک فانّى عبد محض لا أطلب التّفوّق على عباده، بل جعل اللّه فى نفسى من الفرح انى أتمنّى ان یکون العالم کلّه على قدم واحده فى أعلى المراتب، فخصّنى اللّه بخاتمه أمر لم یخطر لى ببالى فشکرت اللّه- تعالى- بالعجز عن شکره مع توفیقى فی الشّکر حقّه، و ما ذکرت ما ذکرته من حالى للفخر لا و اللّه و انّما ذکرته لأمرین: الأمر الواحد لقوله- تعالى-: وَ أَمَّا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ (۱۱/ الضحى) و أیّه نعمه أعظم من هذه، و الأمر الآخر لیسمع صاحب همّه فتحدث فیه همّه لاستعمال نفسه فیما استعملتها فینال مثل هذا، فیکون معى و فى درجتى و انّه لا ضیق و لا حرج الّا فى المحسوس.»]
شیخ صدر الدین- قدس سره- در کتاب فکوک مىفرماید که: «شیخ ما را نظرهاى بود مخصوص که چون خواستى که بر حال کسى اطّلاع یافتى نظرى به وى کردى و از احوال اخروى و دنیوى وى خبر کردى.»
در باب چهل و چهارم از فتوحات مذکور است که شیخ مىگوید که: «وقتى مرا از من بستدند. روزگارى بر من گذرانیدند که نماز مىگزاردم به جماعت و امام بودم، و جمیع اعمالنماز چنانچه (!) مىبایست به جاى مىآوردم و مرا به آن هیچ شعورى نى، نه به جماعت و نه به محلّ آن و نه به هیچ چیز از عالم محسوس. و به اینکه مىگویم مرا بعد از افاقت خبر کردند، نه من به خود مىدانستم. هر چه از من واقع شده بود، چون حرکات نایم بود که از وى صادر مىشود و وى از آن آگاه نه. دانستم که حقّ- سبحانه و تعالى- وقت مرا بر من محفوظ داشته بود و با من چنان کرده بود که با شبلى کرده بود که وى را در اوقات نماز به وى بازمىدادند، اما نمىدانم که وى را به آن شعور مىبود یا نه. آن را با جنید- قدّس سرّه- گفتند، گفت: الحمد للّه الّذى لم یجر علیه لسان ذنب.»
و هم در فتوحات مذکور است که حضرت شیخ این بیت فرموده بود که:
| یا من یرانی و لا أراه | کم ذا أراه و لا یرانی؟ | |
یکى از اصحاب گفت: چون گفتهاى لا یرانی، و مىدانى که او ترا مىبیند؟ بر سبیل بدیهه گفت:
| یا من یرانی مجرما و لا أراه اخذا | کم ذا أراه منعما و لا یرانی لائذا | |
و هم در فتوحات آورده است که: «بعد از نماز جمعه طواف مىکردم. شخصى دیدم که طواف مىکند که وى کسى را مزاحمت نمىکرد، و کسى وى را. به میان دو کس درمىآمد که ایشان را از هم جدا نمىکرد، دانستم که روحى است متجسّد شده. سر راه وى نگاه داشتم و بر وى سلام کردم، و جواب من باز داد و با وى همراهى کردم و میان ما سخنان واقع شد، دانستم که احمد سبتى است. از وى پرسیدم که: چرا از روزهاى هفته روز شنبه را به کسب تخصیص کردى؟ گفت: از آن جهت که خداى- تعالى- روز یکشنبه ابتداى خلق عالم کرد و در جمعه فارغ شد. پس در این شش روز که وى در کار ما بود، من در کار وى بودم و براى حظّ نفس خود کارى نکردم. چون شنبه آمد، آن را براى خود گردانیدم و در وى به کسب مشغول بودم از براى قوت آن شش روز. دیگر از وى سؤال کردم که: در وقت تو قطب زمان که بود؟ گفت: من بودم.
پس مرا وداع کرد و برفت. چون به آنجاى که مىنشستم باز آمدم، یکى از اصحاب من گفت که: مردى غریب دیدم که در مکّه وى را ندیده بودم با تو در طواف سخن مىکرد، که بود آن و از کجا آمده بود؟ قصّه را باز گفتم. حاضران تعجّب کردند.» و هم در فتوحات مىآرد که: «یکى از مشایخ ما را گفتند که: دختر فلان پادشاه که خلق را از وى منفعت بسیار است و نسبت به شما اخلاص و اعتقاد تمام دارد، بیمار است، به آنجا مىباید رفت. شیخ به آنجا رفت. شوهر وى استقبال [کرد] و شیخ را به بالین وى آورد. دید که در نزع است، گفت: زودتر وى را دریابید پیش از آن که برود! شوهرش گفت: چون دریابیم او را؟ گفت: وى را باز خرید! دیت کامل وى را آوردند. نزع و رنج جان کندن در توقّف افتاد، و دختر چشم خود بگشاد و بر شیخ سلام کرد. شیخ وى را گفت: ترا هیچ باک نیست، و لیکن اینجا دقیقهاى است که بعد از آن که ملکالموت نازل شد خالى باز نمىگردد، چاره نیست از بدلى. ما ترا از وى خلاص کردیم، این زمان از ما حق خود مىطلبد. باز نخواهد گشت، مگر آن که جانى قبض کند. تو اگر زنده باشى خلق را از تو آسایش بسیار است، و تو بسیار عظیم القدرى و فداى تو نمىشاید جز عظیم القدرى. مرا دخترى است که دوستترین دختران من است نزدیک من، وى را فداى تو مىسازم. بعد از آن روى به ملکالموت کرد و گفت: بىآنکه جانى ببرى به نزدیک پروردگار خود نمىروى. جان دختر مرا بگیر بدل وى، که وى را از خداى- تعالى- باز خریدم. بعد از آن شیخ پیش دختر خود رفت، و وى را هیچ بیماریى نى و گفت: اى فرزند! روح خود را به من بخش زیرا که تو قایممقام دختر پادشاه نمىتوانى بود در منفعت. گفت: اى پدر! جان من در حکم تست. ملکالموت را گفت: جان وى بگیر! در حال دختر شیخ بیفتاد و بمرد.»
پس شیخ ابن العربى- رضى اللّه عنه- مىگوید که: «نزدیک ما آن است که از آن که چیزى بدهند و جان مریض را باز خرند چاره نیست، و لازم نیست که در عوض جان دیگر بدهند، زیرا که ما از خود این مشاهده کردهایم که جان کسى را باز خریدهایم و هیچ جان در عوض ندادهایم.»
و هم در فتوحات مىآرد که: «در سنه ستّ و ثمانین و خمسمائه در مجلس ما حاضر شد یکى از علما که بر مذهب فلاسفه رفتى و اثبات نبوّت، چنانکه مسلمانان کنند، نکردى و انکار خوارق عادات و معجزات انبیا- علیهم السّلام- کردى. و اتّفاقا فصل زمستان بود، و در مجلس منقل آتش افروخته بودند. آن فلسفى گفت که: عامّه مىگویند که: ابراهیم را- علیه السّلام- در آتش انداختند و نسوخت، و این محال است، زیرا که آتش بالطّبع محرق است مر اجسام قابله را. پس بنیاد تأویل کرد و گفت: مراد به آتش مذکور در قرآن، آتش غضب نمرود است، و مراد به انداختن ابراهیم در آن آتش، آن است که آن غضب بر وى واقع شد، و مراد به آن که آن آتش وى را نسوخت آن که غضب را بر وى نراند به جهت غلبه ابراهیم بر وى به دلیل و حجّت بود. چون آن فلسفى از کلام خود فارغ شد، بعضى از حاضران مجلس- و ظاهر آن است که شیخ به آن خود را مىخواهد- گفت: چه مىگویى؟ که ترا صدق آنچه خداى تعالى گفته است که: آتش را بر ابراهیم- علیه السّلام- برد و سلام گردانیدم، بنمایم. و مقصود من از این، رفع انکار معجزه ابراهیم است- علیه السّلام- نه اظهار کرامت خویش. آن منکر گفت که:
این نمىتواند بود. گفت: این آتش که در این منقل است همان آتش هست که مىگویى بالطّبع محرق است؟ گفت: هست. منقل را برداشت و آتشها را در دامن منکر ریخت، و مدّتى بگذاشت، و به دست خود هر طرف مىگردانید و جامه وى نسوخت. باز آن آتش را در منقل ریخت و منکر را گفت: دست خود بیار! چون دست وى به نزدیک آتش رسید، بسوخت. پس گفت: روشن شد که سوختن و ناسوختن آتش به فرمان خداوند است- سبحانه- نه به مجرّد طبع؟ منکر اعتراف نمود و ایمان آورد.»
و هم در فتوحات مىآرد که: «شیخ ابو العبّاس حریرى در سنه ثلاث و ستمائه در مصر با من گفت که: با شیخ ابو عبد اللّه قربانى در بازار مىرفتم، وى قصریّهاى گرفته بود از براى فرزند صغیر خود- و قصریّه ظرفى را گویند از شیشه که در آنجا بول کنند- و جماعتى مردم صالح با من پیوستند. جایى بنشستیم که چیزى خوریم، خاطر بر آن قرار گرفت که به جهت نان خورش قدرى شیره نیشکر بگیریم. ظرفى حاضر نبود، گفتیم آن قصریّه نو است و هیچ ناپاکى در آنجا نرسیده است، شیره شکر را در آنجا کردند. چون بخوردیم و مردمان پراکنده شدند، با ابو عبد اللّه مىرفتم و قصریّه در دست وى، ناگاه از آن آواز آمد که: «بعد از آن که اولیاء اللّه در من چیزى خورده باشند، من جایگاه بول و ناپاکى شوم؟ سوگندبه خداى که همچنین نخواهد بود.» از دست وى بجست و بر زمین افتاد و خرد بشکست، و از آن صورت حالتى عجب در ما تصرّف کرد. شیخ- رضى اللّه عنه- مى گوید که: با شیخ ابو العبّاس گفتم که: شما از موعظه آن قصریّه غافل شده اید. مقصود نه آن است که شما توهّم کردهاید، بسیار ظرفها که در آنجا بهتر از شما کسان چیزى خورده اند و جایگاه ناپاکى شده، بلکه مقصود تنبیه شما بوده است که بعد از آن که دلهاى شما موضع معرفت خداى- تعالى- شده است، نمىباید که آن را موضع اغیار گردانید و در آنجا چیزهایى را که خداى- تعالى- از آن نهى کرده است جاى دهید. و آن که بشکست اشارت به آن است که مىباید که پیش حقّ- سبحانه- همچنین شکسته باشید. پس شیخ ابو العبّاس انصاف داد که ما متنبّه نشده بودیم به آنچه تو فرمودى.»
و هم در فتوحات مىآرد که: «خال من که پادشاه تلمسان بود، نام وى یحیى بن یعان، در زمان وى شیخى بوده از خلق منقطع که در بیرون تلمسان ساکن شده بود و آنجا به عبادت مشغول مىبود. وى را ابو عبد اللّه تونسى مىگفتند. یکبار از آن موضع خود عزیمت تلمسان کرده بود. یحیى بن یعان وى را در راه پیش آمد، وى را گفتند که: این شیخ [ابو] عبد اللّه تونسى است. اسب خود نگاه داشت و بر شیخ سلام گفت، و شیخ جواب سلام وى باز داد.
یحیى بن یعان جامه هاى فاخر پوشیده بود، گفت: ایّها الشّیخ! با این جامه ها که من وشیده ام نماز روا هست؟ شیخ بخندید. یحیى گفت: چرا مىخندى؟ گفت: از نادانى و بىعقلى تو، حال تو نمىماند مگر به سگى که در جیفهاى افتاده باشد و از آن سیر خورده، و در خون و نجاست وى غلطیده و سر تا پاى وى آلوده شده، چون وى را بول آید پاى خود بردارد
که ناگاه آن بول به وى نرسد! شکم تو از حرام پرست و مظالم عباد در گردن تو بسیار، و تو از آن مىپرسى که نماز تو در این جامهها روا هست یا نى! یحیى بگریست و از اسب فرود آمد و ترک سلطنت کرد و ملازم شیخ شد. چون سه روز پیش شیخ بود، شیخ ریسمانى آورد و گفت: ایّام مهمانى تمام شد. برخیز و هیزم مىکش و مى فروش! برخاست و ریسمان بستد و هیزم بر سر خود مىنهاد و به بازار مىآورد، و مردم که وى را به آن حال مىدیدند مىگریستند، آن هیزم را مىفروخت و مقدار قوت خود مىگرفت و باقى را صدقه مىکرد، و همیشه در شهر خود بود تا درگذشت.
وقتى که کسى از شیخ التماس دعا کردى، گفتى که: التماس دعا از یحیى بن یعان کنید که وى از پادشاهى طریقه زهد پیش گرفت، و اگر چنانچه من به آن مبتلا شدى معلوم نیست که من زهد ورزیدمى.»
شیخ رکن الدّین علاء الدّوله- قدّس اللّه تعالى روحه- به بزرگى و کمال حضرت شیخ- رضىاللّه تعالى عنه- در بسیارى از حواشى فتوحات اعتراف نموده است، چنانکه در خطاب به وى نوشته که: «ایّها الصّدّیق، و ایّها المقرّب، و ایّها الولىّ، و ایّها العارف الحقّانى!» و این حواشى حالا به خط وى بر کنار فتوحات موجود است، امّا وى را در آن معنى که حضرت حقّ را وجود مطلق گفته است تخطئه، بلکه تکفیر کرده است، و بعضى از اهالى عصر که سخنان هر دو شیخ را تتبّع بسیار کرده بود و به هر دو اعتقاد و اخلاص تمام داشت، در بعضى از رسایل خود نوشته است که:«در حقیقت توحید میان ایشان خلاف نیست، و تخطئه و تکفیر شیخ رکن الدّین علاء الدّوله مر شیخ را- رضى اللّه [عنه]- راجع به آن معنى است که وى از کلام شیخ فهم کرده، نه به آن معنى که مراد شیخ است. زیرا که وجود را سه اعتبار است: یکى اعتبار وى بشرط شىء که وجود مقیّد است، و دوم بشرط لا شىء که وجود عامّ است، و سیم لا بشرط شىء که وجود مطلق است.
آن که شیخ- رضى اللّه عنه- ذات حقّ را- سبحانه- وجود مطلق گفته به معنى اخیر است، و شیخ رکن الدّین علاء الدّوله آن را بر وجود عامّ حمل کرده و در نفى و انکار آن مبالغه نموده، با وجود آن که خود به اطلاق وجود ذات به معنى اخیر اشارت کرده است. چنانچه (!) در بعض رسایل فرموده است که: الحمد للّه على الإیمان بوجوب وجوده و نزاهته عن أن یکون مقیّدا محدودا أو مطلقا لا یکون له بلا مقیّداته وجود چون مقیّد محدود نباشد و مطلقى نباشد که وجود وى موقوف باشد بر مقیّدات، ناچار مطلقى خواهد بود لا بشرط شىء که به هیچ یک از تقیّد و عموم مشروط نباشد، و قیود و تعیّنات شرط ظهور وى باشد در مراتب، نه شرط وجود او فى حدّ ذاته.»
و نزاعى که میان شیخ رکن الدّین علاء الدّوله و شیخ کمال الدّین عبد الرّزّاق کاشى- رحمهما اللّه تعالى- پیش از این مذکور شد، آن نیز از این قبیل تواند بود. و اللّه تعالى اعلم بالسّرائر.
در رساله اقبالیّه مذکور است که: «درویشى در مجلس شیخ رکن الدّین علاء الدّوله پرسید که: شیخ محیى الدّین اعرابى که حقّ را وجود مطلق گفته است، در قیامت به آن معاقب باشد یا نه؟ فرمود که: من این نوع سخنان را قطعا نمىخواهم که بر زبان رانم، کاشکى ایشان نیز نگفتندى. چه سخن مشکل گفتن روا نیست، امّا چون گفته شد ناکام تأویل مىباید کرد تا درویشان را شبهه در باطن نیفتد و نیز در حقّ بزرگان بىاعتقاد نشوند. مىدانم که محیى الدّیناعرابى از این سخن خواسته که وحدت را در کثرت ثابت کند، وجود مطلق گفته است تا معراج دوم را بیان تواند کرد، که معراج دو است: یکى آن که کان اللّه و لم یکن معه شىء، و دریافتن این آسان است. آن که و الآن کما کان، و شرح این مشکلتر است. او خواست که ثابت کند که کثرت مخلوقات در وحدت حقّ هیچ زیادت نکند، وجود مطلق در خاطر او افتاده است. چون یک شقّ او بر این معنى راست بوده است، وى را خوش آمده و از شقّ دیگر که نقصان لازم مىآید غافل مانده. پس چون قصد وى اثبات وحدانیّت بوده باشد، حقّ- تعالى- از وى عفو کرده باشد. چه هر که از اهل قبله اجتهادى کرده است در کمال حقّ، اگر خطا کرده است به نزدیک من چون مراد او کمال حق بوده است، از اهل نجات خواهد بود، و مصیب از اهل درجات.»
ولد الشّیخ- رضى اللّه عنه- بمرسیه من بلاد الاندلس، لیله الاثنین، السّابع عشر من رمضان، سنه ستّین و خمسمائه، و توفّى لیله الجمعه، الثّانیه و العشرین من شهر ربیع الآخر، سنه ثمان و ثلاثین و ستّمائه، بدمشق و دفن بظاهرها فى سفح جبل قاسیون. و حالیا آن موضع به صالحیّه مشهور است.
نفحات الأنس، ۱جلد //عبد الرحمن جامى
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۵۹
۵۰۰- شیخ شهاب الدّین سهروردى، قدّس اللّه تعالى روحه(نفحات الأنس)
امام یافعى در القاب وى چنین نوشته است که: «أستاذ زمانه، فرید أوانه، مطلع الأنوار ومنبع الأسرار، دلیل الطریقه و ترجمان الحقیقه، استاذ الشّیوخ الأکابر، الجامع بین علمى الباطن و الظّاهر، قدوه العارفین و عمده السّالکین، العالم الرّبانى، شهاب الدّین ابو حفص عمر بن محمّد البکرى السّهروردى، قدّس اللّه تعالى سرّه.»
از اولاد ابو بکر صدّیق است- رضى اللّه تعالى عنه- و انتساب وى در تصوّف به عمّ وى ابو النّجیب سهروردى است، و به صحبت شیخ عبد القادر گیلانى رسیده است و غیر ایشان از مشایخ، بسیارى را دریافته است. و گفتهاند که مدّتى با بعضى از ابدال در جزیره عبّادان بوده، و خضر را- علیه السّلام- دریافته. شیخ عبد القادر وى را گفته است: «أنت آخر المشهورین بالعراق.»
وى را تصانیف است، چون عوارف و رشف النّصائح و اعلام التّقى و غیرها. عوارف رادر مکّه مبارکه تصنیف کرده است. هرگاه که بر وى امرى مشکل شدى، به خداى- تعالى- بازگشتى و طواف خانه کردى و طلب توفیق کردى در رفع اشکال و دانستن آنچه حق است.
در وقت خود شیخ الشّیوخ بغداد بود، و ارباب طریقت از بلاد دور و نزدیک استفتاى مسائل از وى کردندى. کتب الیه بعضهم: «یا سیّدى! إن ترکت العمل أخلدت إلى البطاله، و إن عملت داخلنى العجب.» فکتب فی جوابه: «اعمل و استغفر اللّه من العجب.»
در رساله اقبالیّه مذکور است که: «شیخ رکن الدّین علاء الدّوله گفته است که از شیخ سعد الدّین حمّویى پرسیدند که: شیخ محیى الدّین را چون یافتى؟ گفت: بحر موّاج لا نهایه له.
گفتند: شیخ شهاب الدّین سهروردى را چگونه یافتى؟ گفت: نور متابعه النّبىّ- صلّى اللّه علیه و سلّم- فی جبین السّهروردیّ شىء آخر.»
ولادت وى در رجب سنه تسع و ثلاثین و خمسمائه بوده است، و وفات وى در سنه اثنتین و ثلاثین و ستّمائه.
نفحات الأنس، ۱جلد// عبد الرحمن جامى
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۳۴
۴۹۶- مولانا شمس الدّین محمّد بن على بن ملکداد تبریزى، قدّس اللّه [تعالى سرّه](نفحات الأنس)
خدمت مولوى در القاب وى چنین نوشته است: «المولى الأعزّ، الدّاعى الى الخیر، خلاصه الأرواح، سرّ المشکوه و الزّجاجه و المصباح، شمس الحقّ و الدّین، نور اللّه فی الاوّلین و الآخرین.»وى گفته است که:
«هنوز در مکتب بودم و مراهق نشده بودم، اگر چهل روز بر من گذشتى از عشق سیرت محمّدى مرا آرزوى طعام نبودى، و اگر سخن طعام گفتندى به دست و سر منع آن کردمى.»
وى مرید شیخ ابو بکر سلّهباف تبریزى بوده است، و بعضى گفتهاند مرید شیخ رکن الدّین سنجاسى بوده است که شیخ اوحد الدّین کرمانى نیز مرید وى است. و بعضى مىگویند که مرید بابا کمال جندى بوده است، و مىشاید که به صحبت همه رسیده باشد و از همه تربیت یافته بود. و در آخر حال پیوسته سفر کردى و نمد سیاه پوشیدى، و هرجا که رفتى در کاروانسراى فرود آمدى.
گویند چون به خطه بغداد رسید، شیخ اوحد الدّین کرمانى را دریافت. پرسید که: «در چه کارى؟» گفت: «ماه را در طشت آب مىبینم.» مولانا شمس الدّین فرمود: «اگر بر گردن دمّل ندارى چرا بر آسمانش نمىبینى؟»
و گویند در آن وقت که مولانا شمس الدّین در صحبت بابا کمال بوده، شیخ فخر الدّین عراقى نیز به موجب فرموده شیخ بهاء الدّین زکریّا آنجا بوده است، و هر فتحى و کشفى که شیخ فخر الدّین عراقى را روى مىنمود آن را در لباس نظم و نثر اظهار مىکرد و به نظر بابا کمال مىرسانید، و شیخ شمس الدّین از آن هیچ چیز را اظهار نمىکرد. روزى بابا کمال وى را گفت:
«فرزند شمس الدّین از آن اسرار و حقایق که فرزند فخر الدّین عراقى ظاهر مىکند، بر تو هیچ لایح نمىشود؟» گفت: «بیش از آن مشاهده مىافتد، اما به واسطه آن که وى بعضى مصطلحات ورزیده، مىتواند که آنها را در لباسى نیکو جلوه دهد، و مرا آن قوّت نیست.» بابا کمال فرمود که: «حقّ- سبحانه و تعالى- ترا مصاحبى روزى کند که معارف و حقایق اوّلین و آخرین را به نام تو اظهار کند، و ینابیع حکم از دل او بر زبانش جارى شود و به لباس حرف و صوت درآید. طراز آن لباس نام تو باشد.»
گویند که مولانا شمس الدّین در تاریخ سنه اثنتین و اربعین و ستّمائه در اثناى مسافرت به قونیّه رسید. در خان شکرریزان فرود آمد، و خدمت مولانا در آن زمان به تدریس علوم مشغول بود. روزى با جماعتى فضلا از مدرسه بیرون آمد و از پیش خان شکرریزان مىگذشت.
خدمت مولانا شمس الدّین پیش آمد و عنان مرکب مولانا را بگرفت و گفت: «یا امام المسلمین! بایزید بزرگتر است یا مصطفى، صلّى اللّه علیه و سلّم.» مولانا گفت که: «از هیبت آن سؤال گوییا که هفت آسمان از یکدیگر جدا شد و بر زمین ریخت، و آتشى عظیم از باطن من بر دماغ زد، و از آنجا دیدم که دودى تا ساق عرش بر آمد. بعد از آن جواب دادم که: مصطفى- صلّى اللّه علیه و سلّم- بزرگترین عالمیان است. چه جاى بایزید است؟» گفت: «پس چه معنى دارد که مصطفى- صلّى اللّه علیه و سلّم- مىفرماید که: ما عرفناک حقّ معرفتک، و ابو یزید مىگوید: سبحانی ما أعظم شأنی! و أنا سلطان السّلاطین نیز گفته است؟» گفتم که: «ابو یزید را تشنگى از جرعهاى ساکن شد، دم از سیرابى زد. کوزه ادراک او از آن پر شد و آن نور به قدر روزنه خانه او بود، اما مصطفى را- صلّى اللّه علیه و سلّم- استسقاى عظیم و تشنگى در تشنگى بود، و سینه مبارکش به شرح أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ از انشراح، أَرْضُ اللَّهِ واسِعَهً* (۹۷/ نساء یا ۱۰/ زمر) گشته بود، لاجرم دم از تشنگى زد و هر روز در استدعاى زیادتى قربت بود.» مولانا شمس الدّین نعره اى زد و بیفتاد.
مولانا از استر فرود آمد و شاگردان را فرمود تا او را برگرفتند و به مدرسه بردند تا به خود باز آمد، سر مبارک او را بر زانو نهاده بود. بعد از آن دست او را بگرفت و روانه شد، و مدّت سه ماه در خلوتى، لیلا و نهارا، به صوم وصال نشستند که اصلا بیرون نیامدند، و کسى را زهره نبود که در خلوت ایشان در آید.
روزى خدمت مولانا شمس الدّین از مولانا شاهدى التماس کرد. مولانا حرم خود را دست گرفته در میان آورد. فرمود که: «او خواهر جانى من است. نازنین پسرى مىخواهم.» فى الحال فرزند خود سلطان ولد را پیش آورد. فرمود که: «وى فرزند من است. حالیا اگر قدرى شراب دست مىداد ذوقى مىکردیم.» مولانا بیرون آمد و سبویى از محلّه جهودان پر کرده بیاورد. مولانا شمس الدّین فرمود که: «من قوّت مطاوعت وسعت مشرب مولانا را امتحان مىکردم. از هر چه گویند زیادت است.»
و فرموده است: «از این مشایخ مىپرسیم که: لی مع اللّه وقت، این وقت مستمرّ باشد؟
گویند که: نى، مستمرّ نباشد!»
و فرموده که: «شخصى درویشى را از امّت محمّد- صلّى اللّه علیه و سلّم- دعا کرد و گفت: خداى- تعالى- ترا جمعیّت دهاد! گفت: هى هى این دعا مکن! مرا دعا کن که: یا ربّ جمعیّت ازو بردار، خدایا تفرقهاش ده! که من عاجز شدهام در جمعیّت.»
و فرموده است که: «یکى گفت: در سقایه نام حقّ نباید گفت، قرآن نشاید خواند، مگر آهسته. گفتم: آن را چه کنم که او را از خود جدا نمىتوانم کرد، شاه از اسب فرونمىآید اسب بیچاره چه کند؟»
و بعضى گفته اند که چون خدمت مولانا شمس الدّین به قونیّه رسید و به مجلس مولانا درآمد، خدمت مولانا در کنار حوضى نشسته بود و کتابى چند پیش خود نهاده. پرسید که: «این چه کتابهاست؟» مولانا گفت که: «این را قیل و قال گویند. ترا با این چه کار؟» خدمت مولانا شمس الدّین دست فراز کرد و همه کتابها را در آب انداخت. خدمت مولانا به تأسّف تمام گفت: «هى درویش! چه کردى؟ بعضى از آنها فوائد والد بود که دیگر یافت نیست.» شیخ شمس الدّین دست در آب کرد و یکانیکان کتابها را بیرون آورد، و آب در هیچ یک اثر نکرده.
خدمت مولانا گفت: «این چه سرّ است؟» شیخ شمس الدّین گفت: «این ذوق و حال است. ترا از این چه خبر؟» بعد از آن با یکدیگر بنیاد صحبت کردند، چنانچه (!) گذشت.
شبى خدمت شیخ شمس الدّین با خدمت مولانا در خلوتى نشسته بودند. شخصى از بیرون در شیخ را اشارت کرد تا بیرون آید. فى الحال برخاست و با مولانا گفت: «به کشتنممىخوانند.» بعد از توقّف بسیار، خدمت مولانا فرمود: «أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ، تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ.» (۵۴/ اعراف) هفت کس دست یکى کرده بودند و در کمین ایستاده، کاردى راندند.
شیخ نعرهاى زد، چنانکه آن جماعت بىهوش بیفتادند. و یکى از آنها علاء الدّین محمّد بود، فرزند مولانا، که به داغ «إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ» (۴۶/ هود) اتّسام داشت. و چون آن جماعت به هوش باز آمدند، غیر از چند قطره خون هیچ ندیدند. از آن روز باز تا این غایت نشانى از آن سلطان معنى پیدا نیست. و کان ذلک فی شهور سنه خمس و اربعین و ستّمائه.
و آن ناکسان در اندک زمانى هر یک به بلایى مبتلا شدند و هلاک گشتند. و علاء الدّین محمّد را علّتى عجب پیدا شد و هم در آن ایّام وفات یافت، و خدمت مولانا به جنازه وى حاضر نشد.
و بعضى گفتهاند که شیخ شمس الدّین در جنب مولانا بهاء الدّین ولد مدفون است. و بعضى گفتهاند که آن ناکسان بدن مبارکش را در چاهى انداخته بودند. شبى سلطان ولد در خواب دید که شیخ شمس الدّین اشارت کرد که: «در فلان چاه خفته ام.» نیمشب یاران محرم را جمع کرد، و در مدرسه مولانا پهلوى بانى مدرسه، امیر بدر الدّین، دفن کردند. و اللّه تعالى اعلم.
نفحات الأنس، ۱جلد// عبد الرحمن جامى
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۷۱
۴۹۵- مولانا جلال الدّین محمّد البلخى الرّومى، قدّس اللّه تعالى سرّه(نفحات الأنس)
ولادت خدمت مولانا در بلخ بوده است، در ششم ربیع الاول سنه اربع و ستّمائه.مىگویند که بر خدمت مولانا از پنج سالگى باز صور روحانى و اشکال غیبى، یعنى سفره ملایکه و برره جنّ و خواصّ انس که مستوران قباب عزّتاند، ظاهر مىشدهاند و متمثّل مىگشته.
به خطّ مولانا بهاء الدّین ولد نوشته یافتهاند که: «جلال الدّین محمّد در شهر بلخ ششساله بود که روز آدینه با چند کودک دیگر بر بامهاى خانههاى ما سیر مىکردند. یکى از آن کودکان با دیگرى گفته باشد که: بیا تا از این بام بر آن بام جهیم! جلال الدّین محمّد گفته است:
این نوع حرکت از سگ و گربه و جانوران دیگر مىآید. حیف باشد که آدمى به اینها مشغول شود. اگر در جان شما قوّتى هست بیایید تا سوى آسمان پریم، و در آن حالت از نظر کودکان غایب شد. کودکان فریاد برآوردند. بعد از لحظهاى رنگ وى دیگرگون شده و چشمش متغیّر گشته، باز آمد. گفت: آن ساعت که با شما سخن مىگفتم دیدم که جماعتى سبزقبایان مرا از میان شما برگرفتند و به گرد آسمانهاگردانیدند و عجایب ملکوت را به من نمودند، و چون آواز فریاد و فغان شما بر آمد، بازم به این جایگاه فرود آوردند.» و گویند که در آن سنّ در هر سه چهار روز یک بار افطار مىکرد.
و گویند که در آن وقت که به مکّه مىرفتهاند، در نشابور به صحبت شیخ فرید الدّین عطّار رسیده بود، و شیخ کتاب اسرارنامه به وى داده بوده، و آن را پیوسته با خود مىداشته.
خدمت مولوى مىفرموده است که: «من این جسم نیستم که در نظر عاشقان منظورم، بلکه من آن ذوقم و آن خوشىام که در باطن مریدان از کلام من سر مىزند. اللّه! اللّه! چون آن دم را یابى و آن ذوق را بچشى غنیمت مىدار و شکرها مىگزار که من آنم.»
در خدمت مولوى گفتند: «فلان مىگوید که: دل و جان به خدمت است.» فرمود که:
«خمش! در میان مردم این دروغ مانده است که مىگویند؟ او آن چنان دل و جان را از کجا یافت که در خدمت مردان باشد؟» بعد از آن روى سوى چلبى حسام الدّین کرد که: «اللّه! اللّه! با اولیاى حق زانو بر زانو باید نشستن که آن قرب را اثرهاست عظیم.»
| یکى لحظه از او دورى نشاید | که از دورى خرابیها فزاید | |
| به هر حالى که باشى پیش او باش | که از نزدیک بودن مهر زاید | |
و فرموده است: «مرغى که از زمین بالا پرد، اگر چه به آسمان نرسد، امّا این قدر باشد که از دام دورتر باشد و برهد. و همچنین اگر کسى درویش شود و به کمال درویشى نرسد، امّا این قدر باشد که از زمره خلق و اهل بازار ممتاز باشد و از زحمتهاى دنیا برهد و سبکبار گردد که: نجا المخفّفون و هلک المثقلون.»
یکى از ابناى دنیا پیش خدمت مولوى عذرخواهى مىکرد که: «در خدمت مقصّرم.» فرمود که: «حاجت به اعتذار نیست. آن قدر که دیگران از آمدن تو منّت دارند، ما ازناآمدن منّت داریم.»
یکى از اصحاب را غمناک دید فرمود: «همه دلتنگى از دلنهادگى بر این عالم است. هر دمى که آزاد باشى از این جهان و خود را غریب دانى، و در هر رنگ که بنگرى و هر مزهاى که بچشى دانى که با آن نمانى و جاى دیگر روى، هیچ دلتنگ نباشى.»
و فرموده است که: «آزادمرد آن است که از رنجانیدن کسى نرنجد، و جوانمرد آن باشد که مستحقّ رنجانیدن را نرنجاند.»
مولانا سراج الدّین قونیوى صاحب صدر و بزرگ وقت بوده، اما با خدمت مولوى خوش نبوده. پیش وى تقریر کردند که مولانا گفته است که: «من با هفتاد و سه مذهب یکىام.» چون صاحب غرض بود خواست که مولانا را برنجاند و بىحرمت کند. یکى را از نزدیکان خود، کهدانشمندى بزرگ بود، بفرستاد که: «بر سر جمع از مولانا بپرس که تو چنین گفتهاى؟ اگر اقرار کند او را دشنام بسیار بده و برنجان!» آن کس بیامد و برملا سؤال کرد که: «شما چنین گفتهاید که: من با هفتاد و سه مذهب یکىام؟» گفت: «گفتهام.» آن کس زبان بگشاد و دشنام و سفاهت آغاز کرد. مولانا بخندید و گفت: «با این نیز که تو مىگویى هم یکىام.» آن کس خجل شد و بازگشت.
شیخ رکن الدّین علاء الدّوله گفته است که: «مرا این سخن از وى خوش آمده است.»
خدمت مولوى همواره از خادم سؤال کردى که: «در خانه ما امروز چیزى هست؟» اگر گفتى: «خیر است. هیچ نیست.» منبسط گشتى و شکرها کردى که: «للّه الحمد که خانه ما امروز به خانه پیغمبر مىماند، صلّى اللّه علیه و سلّم.» و اگر گفتى: «ما لا بدّ مطبخ مهیّاست.» منفعل گشتى و گفتى: «از این خانه بوى فرعون مىآید.»
و گویند که در مجلس وى هرگز شمع بر نکردندى الّا به نادر به غیر از روغن چراغ.
گفتى: «هذا للملوک و هذا للصّعلوک.»
روزى در مجلس وى حکایت شیخ اوحد الدّین کرمانى- رحمه اللّه تعالى- مىکردند که:
«مردى شاهد باز بود، امّا پاکباز بود و کارى ناشایست نمىکرد.» فرمود: «کاشکى کردى و گذشتى.»
| اى برادر بىنهایت درگهى است | بر هر آنچه مىرسى بر وى مایست | |
روزى مىفرمود که: «آواز رباب صریر باب بهشت است که ما مىشنویم.» منکرى گفت: «ما نیز همان آواز مىشنویم، چون است که چنان گرم نمىشویم که مولانا؟» خدمت مولوى فرمود: «کلّا و حاشا! آنچه ما مىشنویم آواز باز شدن آن در است، و آنچه وى مىشنود آواز فراز شدن.»
و فرموده است که: «کسى به خلوت درویشى درآمد. گفت: چرا تنها نشستهاى؟ گفت:
این دم تنها شدم که تو آمدى، مرا از حقّ مانع آمدى.»
جماعتى از خدمت مولوى التماس امامت کردند، و خدمت شیخ صدر الدّین قونیوى نیز در آن جماعت بود. گفت: «ما مردم ابدالیم، به هر جایى که مىرسیم مىنشینیم و مىخیزیم. امامت را ارباب تصوّف و تمکین لایقاند.» به خدمت شیخ صدر الدّین اشارت کرد تا امام شد.
فرمود: «من صلّى خلف إمام تقىّ فکأنّما صلّى خلف نبیّ.»
خدمت مولانا در سماع بود. درویشى را در خاطر گشت که سؤال کند که: «فقر چیست؟» مولانا در اثناى سماع این رباعى خواند:
| الجوهر فقر و سوى الفقر عرض | الفقر شفاء و سوى الفقر مرض | |
| العالم کلّه خداع و غرور | و الفقر من العالم سرّ و غرض | |
از وى پرسیدند که: «درویش گناه کند؟» گفت: «مگر طعام بىاشتها خورد، که طعام بىاشتها خوردن درویش را گناهى عظیم است.»
و فرموده است که: «صحبت عزیز است. لا تصاحبوا غیر أبناء الجنس!»
و گفته که: «در این معنى حضرت خداوندم، شمس الدّین تبریزى- قدّس سرّه- فرموده که:
علامت مرید قبول یافته آن است که اصلا با مردم بیگانه صحبت نتواند داشتن. و اگر ناگاه در صحبت بیگانه افتد، چنان نشیند که منافق در مسجد و کودک در مکتب و اسیر در زندان.»
و در مرض اخیر با اصحاب گفته است که: «از رفتن من غمناک مشوید، که نور منصور- رحمه اللّه- بعد از صد و پنجاه سال بر روح شیخ فرید الدّین عطّار- رحمه اللّه- تجلّى کرد و مرشد او شد. در هر حالتى که باشید با من باشید و مرا یاد کنید تا من شما را ممدّ باشم در هر لباسى که باشم.»
دیگر فرمود که: «در عالم ما را دو تعلّق است یکى به بدن و یکى به شما، و چون به عنایت حقّ- سبحانه- فرد و مجرّد شوم و عالم تجرید و تفرید روى نماید، آن تعلّق نیز از آن شما خواهد بودن.»
خدمت شیخ صدر الدّین- قدّس سرّه- به عیادت وى آمد. فرمود که: «شفاک اللّه شفاء عاجلا! رفع درجات باشد! امید است که صحّت باشد. خدمت مولانا جان عالمیان است.» فرمود که: «بعد از این شفاک اللّه شما را باد! همانا که در میان عاشق و معشوق پیراهنى از شعر بیش نمانده است. نمىخواهید که نور به نور پیوندد؟»
| من شدم عریان ز تن او از خیال | مىخرامم در نهایات الوصال | |
شیخ با اصحاب گریان شدند، و حضرت مولانا این غزل فرمود:
| چه دانى تو که در باطن چه شاهى همنشین دارم؟ … |
و خدمت مولانا در وصیّت اصحاب چنین فرموده است: «اوصیکم بتقوى اللّه فی السّرّ و العلانیه، و بقلّه الطّعام و قلّه المنام و قلّه الکلام، و هجران المعاصی و الآثام، و مواظبه الصّیام، و دوام القیام و ترک الشّهوات على الدّوام، و احتمال الجفاء من جمیع الأنام، و ترک مجالسه السّفهاء و العوامّ، و مصاحبه الصّالحین و الکرام و انّ خیر النّاس من ینفع النّاس. و خیر الکلام ما قلّ و دلّ. و الحمد للّه وحده.»
سؤال کردند که: «به خلافت مولوى مناسب کیست؟» فرمود که: «چلبى حسام الدّین.» تا سه بار این سؤال و جواب مکرّر شد. چهارم بار گفتند که: «نسبت به سلطان ولد چه مىفرمایید؟» فرمود که: «وى پهلوان است. حاجت به وصیّت نیست.» چلبى حسام الدّین پرسید که: «نماز شما را که گزارد؟» فرمود که: «شیخ صدر الدّین.»
و فرمود که: «یاران ما از اینسو مىکشند، و مولانا شمس الدّین آن جانب مىخواند. یا قَوْمَنا أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ! (۳۱/ احقاف) ناچار رفتنى است.»
توفّى- قدّس اللّه تعالى روحه- وقت غروب الشّمس، خامس جمادى الاخرى، سنه اثنتین و سبعین و ستّمائه.
از شیخ مؤید الدّین جندى سؤال کردند که: «خدمت شیخ صدر الدّین در شأن خدمت مولوى چه مىگفت؟» گفت: «و اللّه! روزى با خواصّ یاران مثل شمس الدّین ایکى و فخر الدّین عراقى و شرف الدّین موصلى و شیخ سعید فرغانى و غیرهم نشسته بودند. سخن از سیرت و سریرت مولانا بیرون آمد. حضرت شیخ فرمود: اگر بایزید و جنید در این عهد بودندى، غاشیه این مرد مردانه برگرفتندى و منّت بر جان خود نهادندى. خوانسالار فقر محمّدى او است. ما به طفیل وى ذوق مىکنیم.» همه اصحاب انصاف دادند و آفرین کردند. بعد از آن شیخ مؤیّد گفت: «من نیز از جمله نیازمندان آن سلطانم.» و این بیت را بخواند:
| لو کان فینا للألوهه صوره | هى أنت لا أکنى و لا أتردّد | |
|
نفحات الأنس، ۱جلد//عبد الرحمن جامى [contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”] |
بازدیدها: ۱۰۴
۴۹۳- شیخ بهاء الدّین ولد، رحمه اللّه تعالى(نفحات الأنس)
بعضى گفتهاند که وى به صحبت شیخ نجم الدّین کبرى رسیده است و از خلفاى وى است. نام وى محمّد بن الحسین بن احمد الخطیبى البکرى است. از فرزندان امیر المؤمنین ابا بکر است- رضى اللّه تعالى عنه- و مادر وى دختر پادشاه خراسان، علاء الدّین محمّد بن خوارزم شاه بود. حضرت رسالت- صلّى اللّه علیه و سلّم- وى را در خواب اشارت فرمود که:
«دختر خود را به حسین خطیبى نکاح کن!» و بعد از نهم ماه بهاء الدّین ولد متولّد شد. و چون دوساله شد، والد وى نقل کرد، و چون به سنّ تمییز رسید، به تحصیل علوم دینى و معارف یقینى مشغول شد تا کمال وى به جایى رسید که حضرت رسالت وى را در واقعه سلطان علماء لقبنهاد.
و چون وى را ظهورى تمام حاصل شد و مرجع خواصّ و عوامّ گشت، جمعى از علما را چون امام فخر رازى و غیره بر وى حسد بجنبید. وى را به خروج بر سلطان وقت متّهم داشتند، وى را از شهر بلخ عذر خواست، و در آن وقت مولانا جلال الدّین خردسال بود. از راه بغداد به مکّه توجّه نمودند. چون به بغداد رسیدند، جمعى پرسیدند که: «اینان چه طایفهاند و از کجا مىآیند و به کجا مىروند؟» مولانا بهاء الدّین فرمود که: «من اللّه و إلى اللّه، و لا حول و لا قوّه إلّا باللّه.» این سخن را به خدمت شیخ شهاب الدّین سهروردى رسانیدند، فرمود که: «ما هذا إلّا بهاء الدّین البلخى.» و خدمت شیخ استقبال کرد. چون برابر مولانا رسید، از استر فرود آمد و زانوى مولانا را ببوسید و به جانب خانقاه استدعا کرد. مولانا گفت: «موالى را مدرسه مناسبتر است.» در مستنصریّه نزول کرد، و خدمت شیخ به دست خود موزه وى را کشید. روز سیم عزیمت مکّه مبارکه نمودند و بعد از مراجعت به جانب روم متوجّه شدند. چهار سال در ارزنجان بودند و هفت سال در لارنده. و در لارنده خدمت مولانا جلال الدّین را در سنّ هژده سالگى کدخدا ساختند، و در ثلاث و عشرین و ستّمائه سلطان ولد متولّد شد. و چون سلطان ولد بزرگ شد، هر کس ایشان را نشناختى و با مولانا جلال الدّین بدیدى برادران پنداشتى. و بعد از آن سلطان ایشان را از لارنده به قونیّه استدعا کرد، و مولانا بهاء الدّین ولد آنجا به جوار رحمت حق پیوست.
نفحات الأنس، ۱جلد//عبد الرحمن جامى
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۵۰
۴۶۹- شیخ سعد الدّین حمّویى، قدّس اللّه تعالى روحه(نفحات الأنس)
نام وى محمّد بن المؤیّد بن ابى بکر بن ابى الحسن بن محمّد بن حمّویه است. از اصحاب شیخ نجم الدّین کبرى است، قدّس اللّه تعالى روحه.
و فى تاریخ الیافعى: کان صاحب احوال و ریاضات، و له اصحاب و مریدون و کلام.سکن سفح قاسیون مدّه ثمّ رجع الى خراسان، فتوفّى هناک.
در علوم ظاهرى و باطنى یگانه است. مصنّفات بسیار دارد چون کتاب محبوب و سجنجل الأرواح و غیر آن. و در مصنّفات وى سخنان مرموز و کلمات مشکل و ارقام و اشکال و دوایر، که نظر عقل و فکر از کشف و حلّ آن عاجز است، بسیار است. و همانا که تا دیده بصیرت به نور کشف منفتح نشود، ادراک آن متعذّر است.
وى گفته است: «بشّرنى اللّه- سبحانه- و قال: من أصغى کلامک بحسن القبول و الاعتقاد فى ذکرى و تعریفى، فقد اندرجت فیه نطفه العلم و المعرفه، و ان التبس علیه فی الحال فقد ثبت له النّصیب فی طور من أطواره.»
شیخ صدر الدّین قونیوى- قدّس اللّه تعالى سرّه- به صحبت وى مىرسیده است، مىگوید که: «از وى شنیدم که مىگفت: مواثیق هفت است و در میثاق أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ (۱۷۲/ اعراف) منحصر نیست. آن را با شیخ خود، شیخ محیى الدّین- قدّس اللّه تعالى سرّه- باز گفتم، گفت: کلیّات را مىگوید و اگر نه جزئیّات از آن بیش است.»
شیخ مؤیّد الدّین الجندى در شرح فصوص الحکم مىگوید که: «شیخ صدر الدّین روزى در مجلس سماع با شیخ سعد الدّین حاضر بود. شیخ سعد الدّین در اثناى سماع روى به صفّهاى که در آن منزل بود کرد و به ادب تمام مدّتى بر پاى ایستاد، و بعد از آن چشم خود را پوشید و آواز داد که: أین صدر الدّین؟ چون شیخ صدر الدّین پیش آمد، چشم بر روى وى بگشاد و گفت:
حضرت رسالت- صلّى اللّه علیه و سلّم- در آن صفّه حاضر بودند، خواستم که چشمى که به مشاهده جمال آن حضرت مشرّف شده است، اوّل به روى تو بگشایم.»
وى گفته است که: «وقتى روح مرا عروجى واقع شد و از قالب منسلخ گشت. سیزده روز چنان بماند آنگاه به قالب آمد، و قالب در این سیزده روز چون مرده افتاده بود و هیچ حرکت نمىکرد. و روح چون به قالب آمد، و قالب برخاست خبر نداشت که چند روز افتاده است. دیگران که حاضر بودند گفتند: سیزده روز است تا قالب تو چنین افتاده است.»
و ازاشعار وى است- که در کتاب محبوب درج کرده است- این رباعى عربى:
| یا راحه مهجتی و نور البصر | استیقظ قلبی بک وقت السّحر | |
| ناجیت ضمیر خاطری یا قمری | إنّی أنا فیک و أنت لی فی نظری | |
و این رباعیّات فارسى نیز از آن قبیل است:
| کافر شوى ار زلف نگارم بینى | مؤمن شوى ار عارض یارم بینى | |
| در کفر میاویز و در ایمان منگر | تا عزّت یار و افتقارم بینى | |
| بىتو نظرى نیست مرا در کارى | بىروى تو خوش نیایدم گلزارى | |
| در باغ رضاى چون تو زیبا یارى | پیدا و نهان روى تو دیدم بارى | |
| بىتو نه بهشت بایدم نى رضوان | نى کوثر و زنجبیل و بحر حیوان | |
| با قهر تو دوزخ است دار رضوان | با لطف تو دوزخ همه روح و ریحان | |
و این شعر نیز از آن قبیل است:
| أنت قلبی و أنت فیه حبیب | و لسقم القلوب أنت طبیب | |
| لیس فی قلب من یحبّک صدقا | غیر ذکراک حاله یستطیب | |
| أنت سقمی و صحّتی و شفائى | و بک الموت و الحیاه یطیب | |
| و إذا ما نظرت فیّ بلطف | عن فؤادی و أعینی لا تغیب | |
| لک سرّی و مهجتی و ضمیری | ساجد شاهد و مالى نصیب | |
عمر وى شصت و سه سال بوده است، و در روز عید أضحى، سنه خمسین و ستّمائه از دنیا رفته است، و قبر وى در بحرآباد است، رحمه اللّه تعالى.
نفحات الأنس، ۱جلد //عبد الرحمن جامى
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۴۸
۴۶۷- شیخ نجم الدّین الکبرى، قدّس اللّه تعالى روحه(نفحات الأنس)
کنیت وى ابو الجنّاب است، و نام وى احمد بن عمر الخیوقى، و لقب وى کبرى.و گفته اند که وى را کبرى از آن لقب کردند که در اوان جوانى که به تحصیل علوم مشغول بود، با هر که مناظره و مباحثه کردى بر وى غالب آمدى. فلقّبوه بهذا السّبب الطّامه الکبرى، ثم غلّب علیه ذلک اللّقب فحذفوا الطّامه و لقّبوه بالکبرى. و هذا وجه صحیح نقله جماعه من اصحابه ممّن یوثق بهم، و قال بعضهم هو ممدود بفتح الباء الموحّده اى هو نجم الکبراء جمع تکسیر للکبیر، و الصّحیح الاوّل. کذا فی تاریخ الامام الیافعى، رحمه اللّه تعالى.
و وى را شیخ ولىتراش نیز گفتهاند، به سبب آن که در غلبات وجد نظر مبارکش بر هر که افتادى به مرتبه ولایت رسیدى. روزى بازرگانى بر سبیل تفرّج به خانقاه شیخ درآمد. شیخ حالتى قوى داشت، نظرش [بر] آن بازرگان افتاد. در حال به مرتبه ولایت رسید. شیخ پرسید که: «از کدام مملکتى؟» گفت:«از فلان مملکت.» وى را اجازت ارشاد نوشت تا در مملکت خود خلق را به حقّ ارشاد کند.
روزى شیخ با اصحاب نشسته بودند. بازى در هوا صعوهاى را دنبال کرده بود. ناگاه نظر شیخ بر آن صعوه افتاد. صعوه برگشت و باز را گرفته پیش شیخ فرود آورد.
روزى تحقیق و تقریر اصحاب کهف مىرفت. شیخ سعد الدّین حمّویى را- رحمه اللّه تعالى، که یکى از مریدان شیخ بود- به خاطر گذشت که: «آیا در این امّت کسى باشد که صحبت وى در سگ اثر بکند؟» شیخ به نور فراست دانست، برخاست و به در خانقاه رفت و بایستاد. ناگاه سگى آنجا رسید و بایستاد و دنبال مىجنبانید. شیخ را نظر بر وى افتاد، در حال بخشش یافت و متحیّر و بیخود شد و روى از شهر بگردانید، و به گورستان رفت و سر بر زمین مىمالید تا آوردهاند که هرجا که مىآمد و مىرفت قریب به پنجاه و شصت سگ گرداگرد او حلقه کردندى، و دست پیش دست نهادندى و آواز نکردندى و هیچ نخوردندى و به حرمت بایستادندى. عاقبت بدان نزدیکى بمرد. شیخ فرمود تا وى را دفن کردند و بر سر قبر وى عمارت ساختند.
شیخ در تبریز بر یکى از شاگردان محیى السّنه، که سندى عالى داشت، کتاب شرح السّنّه را مىخواند. چون به اواخر رسید، روزى در حضور استاد و جمعى از ائمه نشسته بود و شرح السّنّه مىخواند. درویشى درآمد که وى را نمىشناخت، اما از مشاهده وى تغیّر تمام به شیخ راه یافت، چنانکه مجال قرائتش نماند. پرسید که: «این چه کس است؟» گفتند که: «این بابا فرج تبریزى است که از جمله مجذوبان و محبوبان حقّ است، سبحانه.» شیخ آن شب بىقرار بود. بامداد به خدمت استاد آمد و التماس کرد که: «برخیزید که به زیارت بابا فرج رویم!» استاد با اصحاب موافقت کردند. بر در خانقاه بابا فرج خادمى بود بابا شادان نام، چون آن جماعت را دید، درون رفت و اجازت خواست. بابا فرج گفت: «اگر چنانکه به درگاه خداوند- تعالى- مىروند مىتوانند آمد، گو در آیید!» شیخ گفت: «چون از نظر بابا بهرهمند شده بودم، معنى سخنش دانستم. هرچه پوشیده بودم بیرون آوردم و دست بر سینه نهادم. استاد و اصحاب موافقت کردند. پس پیش بابا فرج درآمدیم و بنشستیم. بعد از لحظهاى حال بر بابا متغیّر شد، و عظمتى در صورت او پدید آمد و چون قرص آفتاب درخشان گشت، و جامهاى که پوشیده بود بر وى شکافته شد. چون بعد از ساعتى به حال خود باز آمد، برخاست و آن جامه را در من پوشید و گفت: ترا وقت دفتر خواندن نیست. وقت است که سر دفتر جهان شوى. حال بر من متغیّر شد، و باطن من از هر چه غیر حقّ بود منقطع گشت. چون از آنجا بیرون آمدیم، استاد گفت که:
از شرح السّنه اندکى مانده است، به دو سه روز آن را بخوان و دیگر تو دانى. چون با سر درس رفتم، بابا فرج را دیدم که درآمد و گفت: دیروزهزار منزل از علم الیقین بگذشتى، امروز باز با سر علم مىروى؟ من ترک درس کردم و به ریاضت و خلوت مشغول گشتم. علوم لدنّى و واردات غیبى نمودن گرفت. گفتم: حیف باشد که آن فوت شود، آن را مىنوشتم. بابا فرج را دیدم که از در درآمد و گفت: شیطان ترا تشویش مىدهد. این سخنان را منویس! دوات و قلم را بینداختم و خاطر را از همه باز پرداختم.»
امیر اقبال سیستانى- در کتابى که در آنجا همه سخنان شیخ خود، شیخ رکن الدّین علاء الدّوله، قدّس اللّه تعالى سرّه، جمع کرده است- از شیخ نقل مىکند که: «شیخ نجم الدّین کبرى به همدان رفت و اجازت حدیث حاصل کرد و شنید که در اسکندریه محدّثى بزرگ هست با اسناد عالى. هم از آنجا به اسکندریّه رفت و از وى نیز اجازت حاصل کرد، و در بازگشتن شبى رسول را- صلّى اللّه علیه و سلّم- در خواب دید و از آن حضرت درخواست کرد که: مرا کنیتى بخش! رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- فرمود که: ابو الجنّاب. پرسید که: ابو الجنّاب مخفّفه؟ فرمود که: لا، مشدّده. چون از واقعه باز آمد، در معنى این وى را این روى نمود که از دنیا اجتناب مىباید کرد. در حال تجرید کرد و در طلب مرشد مسافر گشت، و به هر کس که مىرسید ارادت درست نمىکرد، به سبب آن که دانشمند بود و سر او به هیچ کس فرونمىآمد. و چون به ملک خوزستان رسید، در دزپول درآمد و آنجا رنجور شد، و هیچ کس او را مقامى نمىداد که آنجا نزول کند. عاجز گشت، از کسى پرسید که: در این شهر هیچ مسلمانى نباشد که مردم رنجور و غریب را جاى دهد تا من آنجا روزى چند بیاسایم؟ آن کس گفت: اینجا خانقاهى هست و شیخى، اگر آنجا روى ترا خدمت کنند. گفت: نام او چیست؟ گفت: شیخ اسماعیل قصرى.شیخ نجم الدّین آنجا رفت.
او را جاى دادند در صفّه مقابل صفّه درویشان، و آنجا ساکن شد و رنجورى وى دراز کشید و مىگفت: با اینهمه از رنجورى چندان رنج به من نمىرسید که از آواز سماع ایشان، که من سماع را به غایت منکر بودم و قوّت نقل مقام کردن نداشتم. شبى سماع مىکردند، شیخ اسماعیل از گرمى سماع به بالین من آمد و گفت: مىخواهى که برخیزى؟ گفتم: بلى. دست من بگرفت و مرا به کنار کشید و به میان سماع برد، و زمانى نیک مرا بگردانید و بر روى دیوارم تکیه داد. من گفتم که: در حال خواهم افتاد. چون به خود آمدم خود را تندرست دیدم، چنانکه هیچ بیمارى در خود نمىدیدم. مرا ارادت حاصل شد. روز دیگر به خدمت وى رفتم و دست ارادت گرفتم و به سلوک مشغول شدم و مدّتى آنجا بودم. چون مرا از احوال باطن خبر شد و علم وافر داشتم، مرا شبى در خاطر آمد که از علم باطن با خبر شدى، علم ظاهر تو از علم شیخ زیادت است. بامداد شیخ مرا طلب کرد و گفت: برخیز و سفر کن! که ترا بر عمّار یاسر مىباید رفت. من دانستم که شیخ بر آن خاطر من واقف شد، امّا هیچ نگفتم و برفتم به خدمت شیخ عمّار و آنجا نیز مدّتى سلوک کردم، و آنجا شبى مرا همین به خاطر آمد.
بامداد شیخ عمّار فرمود که: نجم الدّین برخیز، به مصر رو به خدمت روزبهان! که این هستى را وى به سلّى از سر تو بیرون برد. برخاستم و به مصر رفتم. چون به خانقاه وى در رفتم، شیخ آنجا نبود و مریدان او همه در مراقبه بودند، هیچ کس به من نپرداخت. آنجا کسى دیگر بود، از وى پرسیدم که: شیخ کدام است؟ گفت: شیخ در بیرون است و وضو مىسازد. من بیرون رفتم شیخ روزبهان را دیدم که در آب اندک وضو مىساخت. مرا در خاطر آمد که: شیخ نمىداند که در این قدر آب وضو جائز نیست، چگونه شیخى باشد؟ او وضو تمام ساخت و دست بر روى من افشاند. چون آب به روى من رسید، در من بیخودیى پیدا شد. شیخ به خانقاه درآمد، من نیز درآمدم و شیخ به شکر وضو مشغول شد. من بر پاى بودم منتظر آن که شیخ سلام باز دهد، او را سلام کنم. همچنان بر پاى ایستاده غایب شدم دیدم که: قیامت قایم شده است، و دوزخ ظاهر گشته، و مردمان را مىگیرند و به آتش مىاندازند، و بر این راهگذر آتش پشتهاى است وشخصى بر سر آن پشته نشسته است، و هر که مىگوید که: من تعلّق به وى دارم، او را رها مىکنند و دیگران را در آتش مىاندازند. ناگاه مرا بگرفتند و بکشیدند. چون آنجا رسیدم گفتم:
من تعلّق به وى دارم. مرا رها کردند. من بر پشته بالا رفتم دیدم که شیخ روزبهان است. پیش او رفتم و در پاى او افتادم. او سیلیى سخت بر قفاى من زد، چنانکه از قوّت آن به روى در افتادم، و گفت: بیش از این اهل حقّ را انکار مکن! چون بیفتادم، از غیب باز آمدم. شیخ سلام نماز داده بود. پیش رفتم و در پاى او افتادم. شیخ در شهادت نیز همچنان سیلى بر قفاى من زد و همان لفظ بگفت. آن رنجورى از باطن من برفت. بعد از آن امر کرد مرا که: بازگرد و به خدمت شیخ عمّار رو! و چون بازمىگشتم، مکتوبى به شیخ عمّار نبشت که: هر چند مس دارى مىفرست تا زر خالص مىگردانم و باز بر تو مىفرستم.
از آنجا به خدمت شیخ عمّار آمد و مدّتى آنجا بود. چون سلوک تمام کرد، وى را امر فرمود که: به خوارزم رو! وى مىگفت: آنجا مردمان عجباند و این طریق را و مشاهده را در قیامت نیز منکرند. گفت: برو و باک مدار! به خوارزم آمد و این طریق را منتشر گردانید، و مریدان بسیار بر وى جمع آمدند، و به ارشادمشغول شد.»
چون کفّار تتار به خوارزم رسیدند، شیخ اصحاب خود را جمع کرد، و زیادت بر شصت بودند، و سلطان محمّد خوارزمشاه گریخته بود. و کفّار تتار پنداشتند که وى در خوارزم است، و به خوارزم درآمدند. شیخ بعض اصحاب را چون سعد الدّین حمّویى و شیخ رضى الدّین على لالا و غیر ایشان طلب داشت و گفت: «زود برخیزید و به بلاد خود روید! که آتشى از جانب مشرق برافروخت که تا نزدیک به مغرب خواهد سوخت. این فتنهاى است عظیم که در این امّت مثل این واقع نشده است!» بعضى از اصحاب گفتند: «چه شود که حضرت شیخ دعایى کند، شاید که این از بلاد مسلمانان مندفع شود؟» شیخ فرمود که: «این قضایى است مبرم، دعا دفع آن نمىتواند کرد.» پس اصحاب التماس کردند که: «چهارپایان آماده است، اگر چنانچه حضرت شیخ نیز با اصحاب موافقت کند تا در ملازمت ایشان به خراسان متوجّه شوند، دور نمىنماید.» شیخ فرمود که: «من اینجا شهید خواهم شد، و مرا اذن نیست که بیرون روم.» پس اصحاب متوجّه خراسان شدند. چون کفّار به شهر درآمدند، شیخ اصحاب باقى مانده را بخواند و گفت:
«قوموا على اسم اللّه، نقاتل فی سبیل اللّه!» و به خانه درآمد و خرقه خود را پوشید و میانمحکم ببست، و آن خرقه پیش گشاده بود، بغل خود را از هر دو جانب پرسنگ کرد و نیزه به دست گرفت و بیرون آمد. چون با کفّار مقابل شد، در روى ایشان سنگ مىانداخت تا آن غایت که هیچ سنگ نماند. کفّار وى را تیرباران کردند. یک تیر بر سینه مبارک وى آمد، بیرون کشید و بینداخت و بر آن برفت.
گویند که در وقت شهادت پرچم کافرى را گرفته بود. بعد از شهادت ده کس نتوانستند که وى را از دست شیخ خلاص دهند، عاقبت پرچم وى را ببریدند. و بعضى گفتهاند که حضرت مولانا جلال الدّین رومى- قدّس سرّه- در غزلیّات خود اشارت به این قصّه و به انتساب خود به حضرت شیخ کرده، آنجا که گفته است:
| ما از آن محتشمانیم که ساغر گیرند | نه از آن مفلسکان که بز لاغر گیرند | |
| به یکى دست مى خالص ایمان نوشند | به یکى دست دگر پرچم کافر گیرند | |
و کانت شهادته- قدّس اللّه تعالى روحه- فى شهور سنه ثمان عشره و ستمائه.
حضرت شیخ را مریدان بسیار بوده اند، امّا چندى از ایشان یگانه جهان و مقتداى زمان بودهاند، چون شیخ مجد الدّین بغدادى و شیخ سعد الدّین حمّویى و بابا کمال جندى و شیخ رضى الدّین على لالا و شیخ سیف الدّین باخرزى و شیخ نجم الدّین رازى و شیخ جمال الدّین گیلى. و بعضى گفتهاند که: «مولانا بهاء الدّین ولد والد مولانا جلال الدّین رومى نیز از ایشان بوده است.» قدّس اللّه تعالى ارواحهم.
نفحات الأنس، ۱جلد//عبد الرحمن جامى
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۷۱
۴۶۳- شیخ ضیاء الدّین ابو النّجیب عبد القاهر السّهروردى، قدّس اللّه سرّه(متوفی۵۶۳ه.ق)(نفحات الأنس )
در علوم ظاهر و باطن بکمال بوده است. مصنّفات و مؤلّفات بسیار دارد. نسب وى به دوازده واسطه به ابو بکر صدّیق- رضى اللّه عنه- مىرسد، و نسبت وى در طریقت به شیخ احمد غزّالى است.
وى در کتاب آداب المریدین گفته است: «و أجمعوا على انّ الفقر أفضل من الغنى، اذا کان مقرونا بالرّضا. فان احتجّ محتجّ بقول النّبیّ- صلّى اللّه علیه و سلّم-: الید العلیا خیر من الید السّفلى، قیل له الید العلیا تنال الفضیله باخراج ما فیها، و الید السّفلى تجد المنقصه بحصولالشىء فیها، ففى تفضیل السّخاء و العطاء دلیل على فضل الفقر. فمن فضّل الغنى للإنفاق و العطاء على الفقر کان کمن فضّل المعصیه على الطّاعه لفضل التّوبه.»
در تاریخ امام یافعى مىگوید که: «یکى از اصحاب شیخ ابو النّجیب سهروردى- رحمه اللّه- گفت که: روزى با شیخ در بازار بغداد مىگذشتم، به دکّان قصّابى رسیدیم. گوسفندى آویخته بود. شیخ بایستاد و گفت: این گوسفند مىگوید که: من مردهام نه کشته. قصّاب بیخود بیفتاد. چون به خود باز آمد، به صحّت قول شیخ اقرار کرد و تایب شد.»
توفّى- رضى اللّه عنه- فی شهور سنه ثلاث و ستّین و خمسمائه.
نفحات الأنس، ۱جلد //عبد الرحمن جامى
بازدیدها: ۵۲
۴۶۰- عین القضات همدانى، قدّس اللّه تعالى سرّه(نفحات الأنس)
کنیت و نام وى ابو الفضائل عبد اللّه بن محمّد المیانجى است، و عین القضات لقب وى است. با شیخ محمّد بن حمّویه صحبت داشته است و با شیخ امام احمد غزالى نیز. و فضائل و کمالات صورى و معنوى وى از مصنّفات وى ظاهر است، چه عربى و چه فارسى. آن قدر کشف حقایق و شرح دقایق که وى کرده است، کم کسى کرده است.
و از وى خوارق عادات چون احیا و اماتت به ظهور آمده، و میان وى و حضرت شیخ احمد مکاتبات و مراسلات بسیار است، و از آن جمله رساله عینیّه است که شیخ به وى نوشته، که در فصاحت و بلاغت و روانى و سلاست توان گفت که آن را نظیرى نیست.
عین القضات در کتاب زبده الحقائق مىگوید که: «بعد از آن که از گفتوگوى علوم رسمى ملول شدم، به مطالعه مصنّفات حجّه الاسلام اشتغال نمودم و مدّت چهار سال در آن بودم.
چون مقصود خود از آن حاصل کردم، پنداشتم که به مقصود خود واصل شدم، با خود گفتم:
| انزل بمنزل زینب و رباب | و اربع فهذا مربع الأحباب | |
و نزدیک بود که از طلب بازایستم و بر آنچه حاصل کرده بودم از علوم اقتصار نمایم، و مدّت یک سال در این بماندم. ناگاه سیّدى و مولایى، الشّیخ الامام، سلطان الطّریقه، احمد بن محمّد الغزّالى- رحمه اللّه تعالى- به همدان که موطن من بود تشریف آورد. و در صحبت وى در بیست روز بر من چیزى ظاهر شد که از من و طلب من غیر خود هیچ باقى نگذاشت، إلّا ما شاء اللّه. و مرا اکنون شغلى نیست جز طلب فنا در آن چیز، و اگر چنانچه عمر نوح یابم و در این طلب فانى سازم هیچ نکرده باشم. و آن چیز همه عالم را فروگرفته است، چشم من بر هیچ چیز نیفتد که روى وى را در آن نبینم، و هر نفسى که نه استغراق من در آن بیفزاید بر من مبارک مباد!»
و هم وى گفته که: «پدرم و من و جماعتى از ائمه شهر ما حاضر بودند در خانه مقدّم صوفى، پس ما رقص مىکردیم و بو سعید ترمذى بیتکى مىگفت. پدرم بنگریست، گفت:
خواجه احمد غزّالى را- قدّس سرّه- دیدم که با ما رقص مىکرد و لباس او چنین و چنین بود، و نشان مىداد. بو سعید گفت: مرگم آرزوست. من گفتم: بمیر! در حال بىهوش شد و بمرد. مفتى وقت حاضر بود گفت: چون زنده را مرده مىکنى، مرده را نیز زنده توانى کرد؟ گفتم: مرده کیست؟ گفت: فقیه محمود. گفتم: خداوندا! فقیه محمود را زنده گردان! در ساعت زنده شد.»
و هم وى گفته: «اى عزیز! کارى که با غیرى منسوب بینى به جز از خداى- تعالى- آن مجازى مىدان نه حقیقى. فاعل حقیقى خدا را دان! آنجا که گفت: قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ (۱۱/ سجده)، مجازى مىدان! حقیقتش آن باشد که: اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها (۴۲/ زمر). راه نمودن محمّد- صلّى اللّه علیه و سلّم- مجازى مىدان! و گمراه کردن ابلیس مجازى مىدان! یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ* (۹۳/ نحل یا ۸/ فاطر) حقیقت مىدان! گیرم که خلق را اضلال، ابلیس مىکند، ابلیس را بدین صفت که آفرید؟ مگر موسى- علیه السّلام- از بهر این مىگفت: إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ (۱۵۵/ اعراف).
| همه جور من از بلغاریان است | که مادامم همى باید کشیدن | |
| گنه بلغاریان را نیز هم نیست | بگویم گر تو بتوانى شنیدن | |
| خدایا این بلا و فتنه از تست | و لیکن کس نمىیارد خجیدن | |
| همىآرند ترکان را ز بلغار | ز بهر پرده مردم دریدن | |
| لب و دندان آن خوبان چون ماه | بدین خوبى نبایست آفریدن | |
نفحات الأنس، ۱جلد//عبد الرحمن جامى
بازدیدها: ۱۶۷
۴۳۶- شیخ احمد غزّالى، قدّس اللّه تعالى سرّه(نفحات الأنس)
وى از اصحاب شیخ ابو بکر نسّاج است. تصنیفات و تألیفات معتبر و رسایل بى نظیردارد، و یکى از آنها رساله سوانح است که لمعات شیخ فخر الدّین عراقى بر سنن آن واقع است. چنانکه در دیباچه لمعات مى گوید: «امّا بعد، این کلمهاى چند در بیان مراتب عشق بر سنن سوانح زبان وقت املا کرد.»
و یکى از فصول سوانح این است: «معشوق به همه حال خود معشوق است، پس استغنا صفت اوست. و عاشق به همه حال خود عاشق است، پس افتقار صفت اوست. عاشق را همیشه معشوق درباید، پس افتقار همیشه صفت اوست. و معشوق را هیچ چیز درنمىباید که خود را دارد، لاجرم صفت او استغناء باشد.
| همواره تو دل ربودهاى معذورى | غم هیچ نیازمودهاى معذورى | |
| من بىتو هزار شب به خون در بودم | تو بىتو شبى نبودهاى معذورى | |
» روزى در مجلس وعظ وى قارى این آیت خواند که: «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا (۵۳/ زمر).» وى گفت: «شرّفهم بیاء الإضافه إلى نفسه، بقوله یا عبادى.» ثمّ أنشد:
| و هان علىّ اللّوم فی جنب حبّها | و قول الأعادی انّه لخلیع | |
| أصمّ إذا نودیت باسمی، و إنّنی | إذا قیل لی «یا عبدها» لسمیع | |
روزى کسى از وى حال برادرش حجّه الاسلام پرسید که: «وى کجاست؟»
گفت:«وى در خون است.» سایل وى را طلب کرد در مسجد یافت، از قول شیخ احمد تعجّب نمود و قصّه را با حجّه الاسلام بگفت. گفت: «راست گفت. من در مسألهاى از مسائل مستحاضه فکر مىکردم.»
یکى از صوفیان از قزوین به طوس رسید. بر حجّه الاسلام درآمد. وى را از حال برادر خود شیخ احمد پرسید، آنچه مىدانست گفت. گفت: «با تو از کلام وى هیچ هست؟» گفت:
«آرى.» جزوى داشت پیش آورد، در آن تأمّل کرد و گفت: «سبحان اللّه! ما طلب کردیم و احمد
یافت!»
گویند وقتى که محتضر بود، چهارپایان وى گشاده شدند و رم کردند. پیش وى گفتند، یا به فراست دانست. گفت: «چون ما فرود آمدیم، هر که خواهد گو سوار شو!»
در سنه سبع عشر و خمسمائه از دنیا رفته، و قبر وى در قزوین است.
نفحات الأنس، ۱جلد//عبد الرحمن جامى
بازدیدها: ۶۲
۴۳۵- حجّه الاسلام محمّد بن محمّد الغزّالى الطّوسى، رحمه اللّه(نفحات الأنس)
کنیت وى ابو حامد است و لقب وى زین الدّین. انتساب وى در تصوّف به شیخ ابو على فارمدى است.
و وى گفته: «لقد سمعت الشّیخ ابا على الفارمذى- قدّس اللّه تعالى روحه- عن شیخه ابى القاسم الکرّکانى- قدّس اللّه تعالى روحه- انّه قال: انّ الأسماء التّسعه و التّسعین تصیر أوصافا للعبد السّالک، و هو بعد فى السّلوک غیر واصل.»
و وى در اوایل حال در طوس و نشابور به تحصیل علوم و تکمیل آن اشتغال نمود. بعد از آن با نظام الملک ملاقات کرد و قبول تمام یافت، و با جماعتى از افاضل که در صحبت نظام الملک بودند در مجالس متعدّده مناظره و مجادله کرد و بر ایشان غالب شد. تدریس نظامیّه بغداد را به وى تفویض کردند. در سنه اربع و ثمانین و أربعمائه به بغداد رفت، همه اهل عراق شیفته و فریفته وى شدند، قدرى بلند و منزلتى ارجمند یافت. بعد از آن همه را به اختیار ترک کرد و طریق زهد و انقطاع پیش گرفت و قصد حج کرد در سنه ثمان و ثمانین وأربعمائه، و حجّ گزارد و به شام مراجعت نمود و مدّتى آنجا بود. و از آنجا به بیت المقدس رفت و از آنجا به مصر، و مدّتى در اسکندریه بود. بعد از آن به شام مراجعت کرد و آن قدر که خواست آنجا بود. بعد از آن به وطن بازگشت و به حال خود مشغول شد و از خلق خلوت گزید، و کتب مفیده تصنیف کرد چون:
کتاب احیاء العلوم و جواهر القرآن و تفسیر یاقوت التأویل چهل مجلّد و مشکاه الأنوار و غیر آن از کتب مشهوره. و بعد از این همه به نیسابور عود کرد و در نظامیّه نیسابور درس گفت، و بعد از چند گاه ترک کرد و به وطن بازگشت و از براى صوفیّه بناى خانقاهى کرد و از براى طلبه علم بناى مدرسهاى. و اوقات خود را بر وظایف خیر توزیع کرده: از ختم قرآن و صحبت ارباب قلوب و تدریس علوم، تا آن زمان که به جوار رحمت حقّ پیوست. در رابع عشر جمادى الاخرى، سنه خمس و خمسمائه.
یکى از اکابر علما گفته است که: «روزى میان نماز پیشین و نماز دیگر به مسجد حرام درآمدم، و چیزى از وجد و احوال فقرا مرا فروگرفته بود. نمىتوانستم که بایستم و بنشینم، جایى مىطلبیدم که ساعتى استراحتى کنم. به جماعتخانه بعضى رباطها که در در حرم داشتدرآمدم و بر پهلوى راست در برابر خانه بیفتادم، و دست خود را زیر روى ستون ساختم تا مرا خواب نگیرد و طهارت بر من منتقض نشود. ناگاه یکى از اهل بدعت (!)- که به آن مشهور بود- آمد و مصلّى بر در آن جماعتخانه بینداخت، و از جیب خود لوحى بیرون آورد- گمان مىبرم که از سنگ بود و بر آنجا چیزها نوشته بودند- آن را ببوسید و پیش روى خود نهاد، و نماز دراز گزارد و روى خود را از هر دو جانب بر آنجا مالید و تضرّع بسیار کرد.
بعد از آن سر خود را بالا کرد و آن را ببوسید و بر چشمهاى خود مالید، و باز ببوسید و در جیب نهاد. چون من آن را دیدم، مرا از آن کراهیت بسیار شد. با خود گفتم: چه بودى که رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- زنده بودى تا این مبتدعان را خبر دادى از شناعت آنچه مىکنند. و با این تفکّر خواب را از خود دور مىکردم تا طهارت من فاسد نشود. ناگاه از حس غایب شدم، در میان خواب و بیدارى دیدم که عرصه اى است بسیار گشاده، و مردم بسیار ایستاده اند، و در دست هر یک کتابى است مجلّد و همه پیش شخصى درآمدند.
از حال ایشان سؤال کردم، گفتند: حضرت رسالت- صلّى اللّه علیه و سلّم- اینجا نشسته است، و اینها اصحاب مذاهب اند مى خواهند که عقاید و مذاهب را از کتب خود بر رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- خوانند و تصحیح مذاهب و عقاید خود کنند. شخصى درآمد، گفتند: شافعى است- رضى اللّه عنه- و در دست وى کتابى، به میان حلقه درآمد و بر رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- سلام گفت. رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- جواب داد و مرحبا گفت. شافعى پیش وى بنشست و از کتابى که داشت، مذهب و اعتقاد خود خواند.
و بعد از وى شخصى دیگر آمد، گفتند: ابو حنیفه است- رضى اللّه عنه- و به دست وى کتابى، پهلوى شافعى بنشست و از آن کتاب مذهب و اعتقاد خود خواند. و همچنین یک یک از اصحاب مذاهب مى آمدند تا باقى نماندند مگر اندکى، و هر که عرض مذهب خود مى کرد وى را پهلوى دیگرى مى نشاندند. چون همه فارغ شدند، ناگاه یکى از روافض آمد، و در دست وى جزوى چند جلد ناکرده (!) و در آنجا ذکر عقاید باطله ایشان، و قصد کرد که به میان آن حلقه در آید و آن را بر رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- خواند. یکى از آنان که پیش رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- بودند، بیرون آمد و وى را زجر و منع کرد
و جزوها را از دست وى گرفت و بینداخت، ووى را براند و اهانت کرد. من چون دیدم که قوم فارغ شدند و کسى نماند که چیزى خواند، پیش آمدم و در دست من کتابى بود مجلّد، آواز دادم و گفتم: یا رسول اللّه! این کتاب معتقد من و معتقد اهل اسلام است، اگر اذن فرمایى بخوانم. رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- گفت: چه کتاب است؟ گفتم: کتاب قواعد العقائد است که غزّالى تصنیف کرده است.
مرا به قرائت آن اذن داد. بنشستم و از اوّل کتاب خواندن گرفتم تا به آنجا رسیدم که غزّالى مى گوید: و اللّه- تعالى- بعث النّبیّ الأمّىّ القرشىّ محمّدا- صلّى اللّه علیه و سلّم- إلى کافّه العرب و العجم و الجنّ و الأنس. چون به اینجا رسیدم، اثر بشاشت و تبسّم در روى مبارک وى- صلّى اللّه علیه و سلّم- ظاهر شد.
چون به نعت و صفت وى رسیدم، به من التفات کرد و گفت: أین الغزّالى؟ غزّالى آنجا ایستاده بود، گفت: غزّالى منم یا رسول اللّه! و پیش آمد و سلام گفت، و رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- جواب داد و دست مبارک خود به وى داد. غزّالى دست وى را- صلّى اللّه علیه و سلّم- مىبوسید و روى خود بر آنجا مى مالید. بعد از آن بنشست. رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- به قرائت هیچ کس چندان استبشار ننمود که به قرائت من قواعد العقائد را. چون از خواب درآمدم، بر چشم من اثر گریه بود از آن کرامات و احوال که مشاهده کرده بودم.»
شیخ ابو الحسن شاذلى- قدّس اللّه تعالى روحه- که قطب زمان خود بود، از واقعهاى که دیده چنین خبر داده است که: «حضرت رسالت- صلّى اللّه علیه و سلّم- با موسى و عیسى- علیهما السّلام- مفاخرت و مباهات کرده است به غزّالى، رحمه اللّه تعالى.»
و حضرت رسالت- صلّى اللّه علیه و سلّم- به تعزیر بعضى منکران غزّالى امر فرمود، واثر سوط تا وقت مردن بر تن وى ظاهر بود.
و من کلامه- رضى اللّه عنه- فى مکتوب کتبه الى بعض أصدقائه:
روح هست نیستنماى است که کس را بدو راه نبود، و سلطان و قاهر و متصرّف وى بود. و قالب اسیر و بیچاره وى است، هرچه بینند از قالب بینند و قالب از آن بىخبر. کلّ عالم را با قیّوم عالم همین مثال است، که قیّوم عالم هست نیستنماى است که هیچ ذرّه را از ذرّات عالم قوام و وجود نیست به خود، بل به قیّومى وى است. و قیّوم هر چیزى به ضرورت با وى به هم باشد و حقیقت وجود وى را بود، و وجود مقوّم از وى بر سبیل عاریت بود، «وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ» (۴/ حدید) این بود. و لیکن کسى که معیّت نداند إلّا معیّت جسم با جسم، یا معیّت عرض باعرض، یا معیّت عرض با جسم- و آن هر سه در حقّ قیّوم عالم محال باشد- این معیّت فهم نتواند کرد. و معیّت قیّومیّت قسم رابع است، بل که معیّت به حقیقت این است و این نیز هست نیستنماى است. کسانى که این معیّت را نشناسند قیّوم را مىجویند و بازمىنیابند.
و ایضا منه: گردبادى که در هواى صافى از زمین برخیزد و بر صورت منارهاى مستطیل بر خویشتن مىپیچد، کسى در نگرد پندارد که خاک خود را مى پیچاند و مىجنباند، و نه چنان است، که با هر ذرّهاى از آن هواست که محرّک وى است، لیکن هوا را نتوان دید و خاک را بتوان دید.
پس خاک در محرّکى نیست هست نماى است، و هوا هست نیست نماى. خاک را در حرکت جز مسخّرى و بیچارگى نیست در دست هوا، و سلطنت همه هوا را است و سلطنت هوا ناپیدا.
نفحات الأنس، ۱جلد//عبد الرحمن جامى
بازدیدها: ۵۱
۳۲۵- شیخ عبد اللّه بلیانى، قدّس اللّه تعالى سره(متوفی۳۸۶ه ق)(نفحات الانس)
لقب وى اوحد الدّین است و از فرزندان شیخ ابو على دقّاق است، و نسب وى تا شیخ ابو على بدین گونه است: عبد اللّه بن مسعود بن محمّد بن على بن احمد بن عمر بن اسماعیل ابن ابى على الدّقاق، قدّس اللّه تعالى ارواحهم.
و استاد ابو على را یک پسر بوده است اسماعیل، و یک دختر، فاطمه بانو منکوحه شیخ ابو القاسم قشیرى، رحمه اللّه تعالى.
و سلسله خرقه وى چنین است: وى خرقه از پدر خود دارد ضیاء الدّین مسعود- و امام الدّین مسعود نیز گویند- و وى از شیخ اصیل الدّین شیرازى، و وى از شیخ رکن الدّین شیرازى، و وى از شیخ رکن الدّین سنجاسى (!)، و وى از شیخ قطب الدّین ابو رشید ابهرى و از شیخ جمال الدّین عبد الصّمد زنجانى، و هر دو از شیخ ابو النّجیب سهروردى، قدّس اللّه تعالى ارواحهم.
وى گفته است که: «در اوایل از خلق انفراد جستم و یازده سال در کوه به سر بردم. چون از کوه باز آمدم، به صحبت زاهد ابو بکر همدانى- رحمه اللّه تعالى- پیوستم. و وى مردى صاحب کرامت بود و فراستى صادق داشت، و ورد وى همه آن بود که هر شب برخاستى، و عصایىآهنین داشت، آن را در زیر زنخدان گرفتى و تا روز بر پاى ایستادى. من نیز به موافقت وى از عقب وى مىایستادم. وى وقتها روى باز پس کردى، و غیرت آوردى و گفتى: برو جایى بخسب! من بر زمین مىنشستم تا وى مشغول کار خود مىشد، دیگر برمىخاستم و موافقت وى مىکردم تا آنگاه که حال وى به من فرود آمد، آنگاه تنهایى گزیدم.
و زاهد ابو بکر- رحمه اللّه- از غایت انبساطى که با من داشت، مرا لولى مى گفت.
شنیدم که روزى مى گفته است که لولى آمد و از ما چیزى گرفت و برد، و نمىدانم که به کجا رفت. بعد از چند گاه پیش وى رفتم، فرمود که: کجا بودى و چه آوردى؟ تواضع نمودم و هیچ نگفتم. چون ساعتى بنشستم، زاهد- رحمه اللّه- از من سؤالى کرد که جواب آن این بود که من گفتم: من غیر خدا نیستم. زاهد گفت: سخن منصور آوردى. من گفتم: من به یک آه که برآرم توانم که صد هزار چون منصور پیدا کنم. چون این بگفتم، زاهد عصا بر گرفت و بر من انداخت. من از جاى بجستم و آن عصا از خود رد کردم. زاهد مرا دشنامى غلیظ داد و گفت: منصور را بر دار کردند و نگریخت و تو از یک عصا مىگریزى؟ جواب دادم که: آن از ناتمامى منصور بود، و اگر نه بگریختى، که نزد حق- تعالى و تقدّس- همه یکى است. چون این بگفتم، زاهد گفت: مگر گیاهى خوردهاى؟ گفتم: آرى، گیاهى خوردهام، اما از مرغزار حقیقت. زاهد فرمود: شاد خوردى و نیک خوردى، بیا و بر سر سجّاده بنشین و آن را نگاهدار!
بعد از آن زاهد گفت: آن که گفتى که از ناتمامى منصور بود که نگریخت و او را بر دار کردند، به چه دلیل گفتى؟ گفتم: دلیل آن است که هر سوارى که دعوى سوارى کند و اسب بتازد چنانکه عنان از دست وى نرود و اگر برود تواند که سر اسب باز گیرد، راست گفته است که وى سوارى چالاک است، و اگر سر اسب باز نتواند گرفت او در سوارى ناتمام است. چون این بگفتم، زاهد تصدیق فرمود که: راست گفتى، من از تو دیدهورتر کسى ندیدم.»
و هم وى گفته است که: «مرا گفتند که یکى از اصحاب شیخ شهاب الدّین سهروردى- قدّس اللّه تعالى سرّه- که وى را شیخ نجیب الدّین بزغش مىگویند، به شیراز آمده است. بسیار خرّم شدم، از آن جهت که از مقامات و احوال صوفیان آنچه دانسته بودم حاصل کرده بودم و طلب زیادتى مىکردم، و پدرم مىگفت که: آنچه من از خداى خواسته بودم، آن را به عبد اللّه داد، و آنچه بر من به مقدار دریچهاى گشادند بر وى به مقدار دروازهاى گشادند. برخاستم و به شیراز رفتم و به خدمت شیخ نجیب الدّین مشرّف شدم، و چیزى چند از احوال و مقامات و واقعات خود با وى بگفتم. همه را نیک استماع کرد و هیچ جواب نگفت. ساعتى بنشستم، و از آنجا بیرون آمدم. بعد از آن مرا به جهت ضرورتى عزیمت مراجعت شد، با خود گفتم: بروم و شیخ نجیب الدّین را ببینم تا چه مىگوید. چون به در خانه وى رسیدم، گفتند: وى در اندرون است، برو و در آن خانه بیرون که شیخ آنجا مىنشیند بنشین تا بیاید. چون آنجا بنشستم، در پیش سجّاده وى جز وى دیدم که هر چه با وى گفته بودم همه در آنجا نوشته بود. با خود گفتم:
شیخ به آن محتاج بوده است که نوشته است، حال وى را بدانستم که تا کجاست. ننشستم و بیرون آمدم. چون به کازرون رسیدم، بانگى بر خود زدم و غیرتى به تازگى در خود پیدا کردم و در خلوت نشستم، و هر چه از خداى- تعالى- مىخواستم به پنج روز در آن خلوت به من داد.»
وى در شیراز بود. روزى به خانقاه شیخ سعدى- رحمه اللّه- درآمد. شیخ سعدى یک مشت فلوس بیاورد و در نظر وى بنهاد و گفت: «بفرماى تا درویشان این تبرّک به سفره دهند!» وى گفت: «اى سعدى! فلوس مىآورى؟ برو و آن ظرف آقچه بیار که شصت و دو عدد آقچه در آن نهادهاى تا درویشان به سفره دهند.» در حال شیخ سعدى برفت و آن ظرف بیاورد، همچنان که وى فرموده بود. آن را بفرستاد و از براى درویشان سفره تمام آوردند.
شیخ را مریدى بود طبّاخ که در بازار آش پختى. هرگاه که شیخ به در دکّان وى رسیدى، کاسهاى آش بستدى و همچنان ایستاده بخوردى. روزى کاسه آش در دست داشت که درویشى رسید، خرقه سفید هزار میخى بتکلّف پوشیده، سلام گفت و گفت: «مىخواهم که مرا به خداى- تعالى- دلالت کنى و بگویى که فایده در چیست تا چنان کنم!» شیخ فرمود که:
«شاید.» کاسه آش که در دست داشت به وى داد، گفت: «از بنیاد کار این بستان و بخور!» درویش آن را بستد و بخورد. چون از طعام فارغ شد، گفت که: «این دست که به طعام آلودهاى هم به این خرقه که پوشیدهاى پاک کن! و هرگاه که چیزى مىخورى چنین مىکن!» گفت: «اى شیخ! این نتوانم کرد. به چیز دیگر اشارت فرماى!» شیخ فرمود: «چون این قدر نتوانى کرد، هر چیز دیگر که ترا بگویم هم نتوانى کرد.
برو که تو مرد این کار نیستى!»
یکى از مریدان شیخ در کوه عزلت گرفته بود. مارى پیش وى رسید، خواست که وى را بگیرد، وى را بگزید و اعضاى وى آماس کرد. خبر به شیخ رسید، جمعى را فرستاد تا وى را آوردند. گفت: «آن مار را چرا گرفتى تا ترا زخم زد؟» گفت: «شیخا! تو گفتهاى که غیر خداى نیست. من آن مار را غیر خدا ندیدم از این جهت دلیرى کردم و وى را بگرفتم.» شیخ فرمود که:
«هرگاه که حق- تعالى- را به لباس قهر بینى، بگریز و به نزدیک وى مرو! و اگر نه چنین کند که این ساعت در آنى افتاده.» پس دست در زیر سر وى کرد و وى را باز نشاند و گفت: «من بعد گستاخى چنین مکن تا وقتى که وى را نیک بشناسى!» آنگاه دعایى کرد و باد بر وى دمید.آماس باز نشست و شفا یافت.
وى گفته است: «درویشى نه نماز و روزه است، و نه احیاى شب است. این جمله اسباب بندگى است. درویشى نرنجیدن است، اگر این حاصل کنى واصل گردى.»
و هم وى گفته است: «خداىدان باشید! و اگر خداىدان نهاید خوددان نیز مباشید! از براى آن که چون خوددان نباشید خداىدان باشید.»
[پس فرموده که: «از این بهتر بگویم: خداىبین باشید! و اگر خداىبین نباشید خودبین مباشید! از براى آن که اگر خودبین نباشید خداىبین باشید.»]
پس فرموده که: «از این بهتر بگویم: خداى باشید! و اگر خداى نباشید خود مباشید! که اگر خود نباشید خداى باشید.»
روزى به زیارت شیخ روزبهان بقلى- قدّس اللّه تعالى سرّه- رفته بود، و شیخ صدر الدّین بن روزبهان بر سر تربت پدر نشسته بود. چون شیخ عبد اللّه در برابر قبر بیستاد، شیخ صدر الدّین به تعظیم وى برخاست و مدّتى بیستاد و بنشست، و باز برخاست و مدتى دیگر بیستاد. شیخ عبد اللّه به وى التفات نکرد. چون از زیارت فارغ شد، گفت: «شیخا! دیرگاهاست که بر پاى ایستادهام، و شما هیچ التفات نفرمودید.» گفت که: «شیخ روزبهان انارى به دست من داده بود، به خوردن آن مشغول بودم.»
و از جمله اشعار وى است:
| ما جمله خداى پاک پاکیم | نى ز آتش و باد و آب و خاکیم |
| از هستى و نیستى همیشه | عریان شدهایم و جامهچاکیم |
| حقیقت جز خدا دیدن روا نیست | که بىشک هر دو عالم جز خدا نیست |
| نمىگویم که عالم او شده، نه | که این نسبت بدو کردن روا نیست |
| نه او عالم شد و نه عالم او شد | همه او را چنین دیدن خطا نیست |
| تا حق به دو چشم سر نبینم هر دم | از پاى طلب مىننشینم هر دم |
| گویند خدا به چشم سر نتوان دید | آن ایشانند، من چنینم هر دم |
وفات وى در روز عاشوراى سنه ستّ و ثمانین و ستّمائه بوده، قدّس اللّه تعالى روحه[۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
بازدیدها: ۵۲
۴۳۱- شیخ الاسلام احمد النّامقى الجامى، قدّس اللّه تعالى سرّه(نفحات الانس)
کنیت وى ابو نصر احمد بن ابى الحسن است، و وى از فرزندان جریر بن عبد اللّه البجلى است.- رضى اللّه تعالى عنه- که در سال وفات رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- ایمان آورده است. قال- رضى اللّه عنه: «ما حجبنی رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و سلّم- منذ أسلمت و لا رانى إلّا تبسّم فی وجهى.» و بسیار بلندقامت و باجمال بوده است، و امیر المؤمنین عمر- رضى اللّه تعالى عنه- وى را یوسف این امّت نام نهاده است.
حضرت شیخ را حقّ- سبحانه و تعالى- چهل و دو فرزند داده بوده است، سى و نه پسر و سه دختر. و بعد از وفات وى چهارده پسر و سه دختر باقى مانده بودهاند، و این چهارده پسر همه عالم و عامل و کامل و صاحب تصنیف و صاحب کرامات و صاحب ولایت و مقتدا و پیشواى خلق بوده اند.
وى امّى بوده است که در سنّ بیست و دو سالگى توفیق توبه یافته و به کوه رفته، و بعد از هژده سال ریاضت در چهل سالگى وى را به میان خلق فرستادهاند و ابو اب علم لدنّى بر وى گشاده. زیادت از سیصد تاى کاغذ در علم توحید و معرفت و علم سرّ و حکمت و روش طریقت و اسرار حقیقت تصنیف کرده است که هیچ عالم و حکیم بر آن اعتراض نکرده است و نتوانسته. و این تصنیفات همه به آیات قرآن و اخبار رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- مقیّد و مؤیّد است.
حضرت شیخ- قدّس اللّه تعالى سرّه- در کتاب سراج السائرین آورده است که: «بیست و دوساله بودهام که حقّ- عزّ شأنه- به لطف و کرم خود مرا توبه کرامت کرد، و چهلساله بودم که مرا به میان خلق فرستاد. و اکنون شصت و دوسالهام که این کتاب را به فرمان جمع مىکنم تا این غایت صد و هشتاد هزار مرد است که بر دست ما توبه یافتهاند.» و بعد از آن بسیار سال دیگر زیستهاند. شیخ ظهیر الدّین عیسى- که یکى از فرزندان ایشان است- در کتاب رموز الحقائق آورده است که: «تا آخر عمربر دست پدرم، شیخ الاسلام احمد- قدّس اللّه تعالى سرّه- ششصد هزار کس توبه کردهاند و از راه معصیت به طریق طاعت باز آمده.»
شیخ ابو سعید ابو الخیر را- قدّس اللّه تعالى روحه- خرقهاى بود که در آن طاعت کردى، و چنین گویند که آن خرقه از ابو بکر صدّیق- رضى اللّه تعالى عنه- میراث مانده بود مشایخ را، تا نوبت به شیخ ابو سعید رسید. وى را نمودند که: «آن خرقه را به احمد تسلیم کن!» فرزند خود شیخ ابو طاهر را وصیّت کرد که: «بعد از وفات من به چند سال جوانى نوخطّ، بلندبالا، به چشم ازرق، به نام احمد، از در خانقاه تو در آید، و [تو] در میان یاران نشسته باشى به جاى من.زنهار که آن خرقه به وى تسلیم کن!»
چون کار شیخ به آخر رسید، شیخ ابو طاهر را آرزوى آن مىبود که ولایتى که حضرت شیخ را بود به وى سپارد. شیخ چشم باز کرد و گفت: «ولایتى که شما طمع مىدارید به دیگرى سپردند، و علم شیخى ما بر در خراباتیى زدند و کارى که ما را بود بدو تسلیم کردند.» کس ندانست که حال چیست، تا آن که بعد از چند سال از وفات شیخ، شبى شیخ ابو طاهر در خواب دید که شیخ ابو سعید با جمعى از یاران به تعجیل مىرفت، ابو طاهر پرسید که: «یا شیخ! چه تعجیل است؟» شیخ گفت: «تو نیز برو که قطب الاولیا مىرسد.» شیخ ابو طاهر خواست که برود بیدار شد.
دیگر روز شیخ ابو طاهر در خانقاه نشسته بود، جوانى به آن صفت که شیخ گفته بود درآمد. شیخ بو طاهر در حال بدانست، وى را اعزاز بسیار کرد، اما چنانچه مقتضاى بشریّت است اندیشهناک شد که: «خرقه پدر را چون از دست دهم؟» آن جوان گفت: «اى خواجه! در امانت خیانت روا نباشد.» خواجه ابو طاهر را وقت خوش شد، برخاست و آن خرقه را که شیخ ابو سعید به دست خویش بر سر میخى نهاده بود،
و تا آن روز آنجا بود، بیاورد و به سر آن جوان فروانداخت. و گویند که آن خرقه را بیست و دو تن از مشایخ پوشیده بودند و در آخر به شیخ الاسلام احمد حواله شد. بعد از آن هیچ کس ندانست که آن خرقه کجا شد.
بزرگان گفتهاند که چهل مرد ولى شدند که ارادت ایشان به شیخ بود، قدّس اللّه تعالى سرّه. از آن جمله یکى شیخ الاسلام احمد بود، و یکى خواجه بو على- و همانا که مراد ابو علىفارمدى است- و هر دو معروف و مشهور بودند. و یکى از این طایفه گفته که: «خواجه بو على را بر خاطرها واقف کردند، و به اظهار آن مأذون نبود. و شیخ الاسلام احمد را هم بر خاطرها واقف کردند، و هم بر ظاهرها حاکم، و به اظهار آن مأذون بود.»
از حضرت شیخ الاسلام احمد پرسیدند که: «ما مقامات مشایخ شنیدهایم و کتب ایشان دیده، از هیچ کس مثل این حالات که از شما ظاهر مىشود ظاهر نشده است!» فرمود که: «ما در وقت ریاضت هر ریاضت که دانستیم که اولیاى خداى- تعالى- کرده بودند بهجاى آوردیم، و بر آن مزیدى نیز کردیم. حقّ- سبحانه و تعالى- به فضل و کرم خود هرچه پراکنده به ایشان داده بود به یک بار به احمد داد. در هر چهارصد سال چون احمد شخصى پدید آید، آثار عنایت ایزد- تعالى- در باب او این باشد که همه خلق بینند. هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی (۴۰/ نمل)».
جامع مقامات حضرت شیخ گوید که: «از بدایت حال ایشان سؤال کردم.» فرمودند که:
«من بیست و دوساله بودم که حضرت حقّ- سبحانه و تعالى- مرا توبه کرامت کرد. و سبب توبه من آن بود که چون نوبت دور اهل فسق و فساد به من رسید، شحنه نامق غایب بود و حریفان دور طلب داشتند. من گفتم: شحنه غایب است، چون بازآید دور بدهم. حریفان گفتند: ما توقّف نمىکنیم،
شاید که او دیرتر آید. گفتم: سهل است، چون بازآید اگر مضایقه کند دورى دیگر بدهم. چون شحنه باز آمد، مضایقه کرد و دور دیگر طلب داشت. چون به وثاق من آمدند و طعامى به کار بردند، کس به خمخانه رفت تا خمر آرد تمام خمها تهى یافت، و در آن خمخانه چهل خم بود. تعجّبها کردم تا این چه تواند بود، و آن حال از حریفان نهان داشتم و از جاى دیگر خمر آوردم و در پیش ایشان نهادم، و من به تعجیل تمام درازگوشى در پیش کردم و به جانب رز روان شدم که آنجا خمر داشتم تا زودتر بیارم. برفتم و درازگوش بار کردم. درازگوش در رفتن کندى مىکرد، و من وى را سخت مىرنجانیدم تا زودتر بازآیم، که دل به حریفان معلّق داشتم.
ناگاه آوازى سخت به گوش من رسید که: احمد! این حیوان را چرا رنجه مىدارى؟ ما او را فرمان نمىدهیم تا برود. از شحنه عذر مىخواهى، قبول نمىکند، از ما چرا عذر نخواهى تا از تو قبول کنیم؟ روى بر زمین نهادم و گفتم: الهى! توبه کردم که بعد از این هرگز خمر نخورم. فرمان ده این درازگوش را تا من بروم تا در روى آن قوم خجل نگردم. در حال درازگوش روان شد. چون خمر پیش ایشان بردم، قدحى پیش من داشتند، گفتم: من توبه کردهام. ایشان گفتند:
احمد! بر ما مىخندى یا بر خود؟ الحاح مىکردند، ناگاه آوازى به گوش من رسید که: یا احمد! بستان و بچش و از این قدح همه را بچشان! بستدم و بچشیدم، شهد شده بود به امر حقّ- سبحانه و تعالى- و همه حاضران را بچشانیدم. در حال توبه کردند و از هم بپراکندند، و هر کسى روى به چیزى نهاد و من والهوار روى به کوه آوردم و به عبادت و ریاضت و مجاهده مشغول شدم. چون یک چندى در کوه بودم، در خاطر من دادند که: احمد راه حقّ چنین روند که تو مىروى؟ قومى صاحب فرضان رها کرده اى که حقّ ایشان در ذمّه تو واجب است و ایشان را ضایع گذاشتهاى! بعد از آن خاطرى دیگر درآمد که: در خانه تو بیرون از چیزهاى دیگر چهل خم است که در آن خمر بوده است، هرچه دارند گو بر خود خرج کنید! چون دانستى که چیزى دیگر نماند، آنگاه به غمخوارگى ایشان مشغول شو! چون ساعتى بر آمد، به خاطر من فرودادند که: یا احمد! نیکوروندهاى باشى در راه حقّ- سبحانه- که توکّل بر خم خمر کنى! راه غلط کردهاى. چرا توکّل بر کرم حقّ- سبحانه و تعالى- نکنى تا او صاحب فرضان ترا از خزانه فضل خود روزى رساند که رزّاق بر حقیقت اوست، تو تکیه بر خم خمر کنى نیکو باشد؟
صفرایى عظیم بر سر من زد. بیخود از کوه درآمدم و در خانه رفتم و عصا در گردانیدم و خمها را شکستن گرفتم. شحنه ده را خبر کردند که: احمد از کوه درآمده است و جنونى بر وى غالب شده، مىشکند و مىریزد. شحنه کس فرستاد و مرا از خانه بیرون آورد، و در پایگاه اسبان بازداشت. من بر سر آخور اسبان بنشستم و دست بر هم مىزدم و این بیت مىگفت:
| اشتر به خراس مىبگردد صد گرد | تو نیز ز بهر دوست گردى در گرد |
اسبان سر از علف برداشتند و سر بر دیوار زدن گرفتند، و آب از چشمهاى ایشان روان شد. ستوربان بدید برفت و شحنه را گفت: دیوانهاى آوردهاند و در پایگاه اسبان بازداشتهاند، تا اسبان جمله دیوانه شدند و دهان از علف برداشتند و سر بر دیوار مىزنند. شحنه آمد و مرا بیرون آورد و از من عذرها خواست. من به جانب کوه بازگشتم و چند سال بیرون نیامدم، و حقّ- سبحانه و تعالى- از خزانه فضل خویش هر بامداد هر یک از صاحب فرضان مرا یک من گندم بدادى که در زیر بالین ایشان پیدا آمدى، چنانکه همه را کفایت کردى، و اگر مهمانان نیز رسیدندى همه را فرا رسیدى، بلکه چیزى به سرآمدى.»
خواجه بو القاسم کرد مردى بوده بزرگ و مالدار و با خیر. وى گفته که: «مرا حادثهاى افتاد که هر چه داشتم بکلّى از دست من برفت. حال من به اضطرار رسید. عیال بسیار داشتم و هیچ کسبى نمىدانستم. پیوسته به خدمت علما و مشایخ، و مزارها مىرفتم و استمداد همّت مىکردم، که طاقت احتیاج به خلق نداشتم.
روزى در مسجد نشسته بودم عظیم تنگدل، پیرى درآمد و دو رکعت نماز بگزارد. پس به نزدیک من آمد و بر من سلام کرد. هیبت عظیم از او بر من مستولى شد، که بس نورانى و مهیب بود. پس پرسید که: چرا تنگدلى؟ قصّه خود با وى گفتم. گفت: احمد بن ابى الحسن را که در این کوه است، مىشناسى؟ گفتم: مرا دوست دیرینه است: گفت: برخیز و به نزدیک وى رو که مردى صاحب کرامت است، باشد که درد خود را از او درمان یابى.
روز دیگر برخاستم و پیش وى رفتم، سلام کردم، جواب داد و پرسید که: حال تو چیست؟
گفتم: مپرس! و قصّه خود با وى گفتم. فرمود که: چند روز است که خاطر ما به تو مىکشید، دانستم که ترا کارى افتاده است. برو و خاطر مشغول مدار! حقّ- تعالى- سهل گرداند، قبول کردم که امشب در وقت مناجات بر حضرت حقّ- تعالى- عرضه دارم تا چه جواب آید. دیگر روز بامداد به خدمت او رفتم. چون چشم مبارک او بر من افتاد، گفت: پیشتر آى! حقّ- سبحانه و تعالى- کار تو راست آورد. پس فرمود که: هر روز کفاف ترا چند باید؟ گفتم: چهار دانگ.
فرمود که: هر روز چهار دانگ ترا بر آن سنگ حواله کردند، مىآى و مىبر! و بعضى از افاضل در آن زمانها گفته است:
| بو القاسم کرد شد چو یکسر مضطر | بگشاد بر او کرامت احمد در |
| کردند حواله کفافش به حجر | هر روز چهار دانگ مىآ مىبر |
پیش آن سنگ رفتم پارهاى زر دیدم از سنگ بیرون آمده، برداشتم و به خدمت شیخ رفتم و گفتم: من پیر شدهام و اطفال خرد دارم، چون من نمانم، حال چگونه بود؟ فرمود که: تا خیانت نکنند از فرزندان هر که آید بردارد.» بعد از وى مدتى فرزندان مىبردند. چون یکى از فرزندان خیانت کرد، دیگر نیافتند.
وقتى حضرت شیخ را عزیمت هرات شد. چون به ده شکیبان رسیدند، جمعى از بزرگان که همراه بودند پرسیدند که: «حضرت شیخ به هرات در خواهد آمد؟» شیخ فرمود که: «اگر نبرندنى، که مشایخ ماضى شهر هرات را باغچه انصاریان گفتهاند.» این خبر به جابر بن عبد اللّه رسید، گفت که: «ما برویم و شیخ الاسلام احمد را بر دوش گیریم و به شهر آریم.» پس فرمود تا محفّه پدر وى- شیخ الاسلام عبد اللّه انصارى را، قدّس سرّه- بیرون آوردند و در شهر منادى کردند که: «همه اکابر به استقبال شیخ الاسلام احمد بیرون آیند!» چون به ده شکیبان رسیدند و به خدمت حضرت شیخ درآمدند و نظر مبارک وى بر ایشان افتاد، بر جاى خود نماندند و حالتهاى عظیم پیدا آمد.
روز دیگر محفّهاى درآوردند و استدعا کردند که: «قرار بر آن است که شما را بر دوش به شهر بریم، کرم فرمایید و در محفّه نشینید!» حضرت شیخ اجابت کرد و در محفّه نشست، و دو بازوى پیش محفّه را شیخ جابر بن عبد اللّه و قاضى ابو الفضل یحیى برگرفتند، و دو بازوى پس را امام ظهیر الدّین زیاد و امام فخر الدّین على هیصم بر گرفتند، و روان شدند و به هیچ کس دیگر نمىدادند. حضرت شیخ خاموش مىبود تا ساعتى برفتند، پس فرمود که: «محفّه را بنهید تا سخنى بگویم!» چون محفّه را بنهادند، فرمود که: «شما مىدانیدکه ارادت چیست؟»
گفتند:«بفرمایید!» گفت: «ارادت فرمانبردارى است.» همه گفتند: «بلى.» فرمود که: «چون چنین است، شما سوار شوید تا دیگران محفّه بردارند تا هر کسى را نصیبى باشد!» اکابر سوار شدند، و دیگران محفّه بر گرفتند. چندان خلق از شهر و روستا آمده بودند که بسیار کس بود که نوبت محفّه به وى نرسید. چون به شهر رسیدند، در خانقاه شیخ الاسلام عبد اللّه الانصارى نزول فرمودند.
در شهر هرات مردى بود، نام وى شیخ عبد اللّه زاهد. مدت سى سال روزه وصال داشته، مشهور و معروف بود و صاحب قبول. و یکى از خواجگان فرزند خود را از راه ارادت به حکموى کرده بود، و دوازده سال در خانه وى بکر مانده بود. چون شیخ الاسلام احمد به هرات رسید، آن زاهد ضعیفه خود را گفت که: «جامه من بیار تا به نزدیک شیخ احمد روم! که مىگویند مردى بزرگ است تا بنگرم که حال او چیست.» ضعیفه گفت: «زینهار! اگر از راه امتحان خواهى رفت مرو! که او نه آن مرد است که تصوّر کردهاى. اگر در دل دارى که آنچه او فرماید فرمان برى و به جاى آرى برو، و اگر نه گرد او مگرد که زیان کنى.» زاهد گفت: «برو جامه بیار که تو ندانى.» جامه در پوشید و به خدمت حضرت شیخ احمد آمد و سلام کرد. حضرت شیخ جواب داد و فرمود که: «چون عزم سلام ما کردى، مىدانى که آن عورت با تو چه گفت، فرمان خواهى برد؟» زاهد گفت: «چون راست مى گویى، چون فرمان نبرم؟» فرمود که: «بازگرد و گذر بر کوى سنگین کن، بر دکّان محمّد قصّاب مروزى گردرانى گوشت بخته است بر قناره آویخته، بستان و قدرى دوشاب و روغن از بقّال بستان و در دست گیر و به خانه بر، که من حمل سلعته فقد برئ من الکبر. بگوى تا از آن گوشت قلیهاى سازند و از آن روغن و دوشاب شیرینیى کنند، و با آن عورت افطار کن، و آنچه در این دوازده سال بر تو واجب بوده است به جاى آر، و به حمّامى فرورو و غسلى برآر! هم در ساعت هر چه چندین سال طالب آن بودهاى و نیافتهاى، اگر ترا حاصل نیاید، بیا و دامن احمد بگیر تا از عهده آن بیرون آید!»
چون شیخ این بگفت، زاهد با خود گفت که: «مرا کارى مىفرماید که در وسع من نیست، و من در این سى سال در خود هیچ قوّت ندیدهام. با زن بکر به چه قوّت دخول کنم؟» حضرت شیخ دانست که زاهد چه مىاندیشد، فرمود که: «برو! سهل باشد. مترس، اگر حاجت افتد از احمد مدد خواه!» زاهد برخاست و آنچه شیخ فرموده بود بهجاى آورد و قلیه و حلوایى ساختند و با هم افطار کردند. در میان طعام خوردن حرکتى در زاهد پیدا آمد، و خواست که به معاشرت مشغول شود. زن گفت: «چندان توقّف کن که از طعام بپردازیم!» چون از طعام فارغ شدند، زاهد خواست که به مباشرت پردازد در خود قوّت آن نیافت. از حضرت شیخ استمداد کرد. شیخ در میان جمع نشسته بود تبسّم فرمود و گفت: «یا زاهد! کار را باش و مترس که راست آمد!» زاهد را مقصود به حصول پیوست، و روى به حمّام نهاد. چون غسل تمام کرد، در ساعت
هر چه درون چهار دیوار شهر بود تمامى بر وى کشف شد. چون به خدمت شیخ آمد، شیخ فرمود که: «احمد را چه جرم، چون همّت تو بیش از این چهار دیوار نبود؟ اگر عوض چهار دیوار شهر چهار دیوار دنیا بودى کشف شدى.»
روزى حضرت شیخ را از خانقاه شیخ الاسلام عبد اللّه الانصارى- رحمه اللّه- به دعوتى مىبردند. چون خادم کفش شیخ را راست بنهاد، شیخ فرمود که: «ساعتى توقّف باید کرد که کارى در پیش است.» بعد از ساعتى ترکمانى با خاتون خود درآمد، و پسرى دوازدهساله در غایت جمال، امّا به دو چشم نابینا، درآوردند و گفتند: «اى شیخ! حضرت حقّ- سبحانه و تعالى- ما را مال و نعمت فراوان داده است، و فرزند بیش از این نداریم، و حقّ- تعالى- از وى هیچ دریغ نداشته است، مگر روشنایى چشم. وى را در اطراف عالم گردانیدیم، هرجا بزرگى و مزارى و طبیبى شنیدیم آنجا بردیم، هیچ فایده نداشت. ما را چنان معلوم شده است که هر چه از خداى- تعالى- درمىخواهى راست مىشود. اگر نظرى در کار فرزند ما کنى تا چشم وى روشن شود، هر چه داریم فداى تو و ما بنده و مولاى تو، و اگر مقصود ما حاصل نشود خود را در این خانقاه بر زمین مىزنیم تا هلاک شویم.» شیخ فرمود که: «عجب کارى است! مرده زنده کردن و نابینا بینا گردانیدن و أبرص را علاج کردن معجزه عیسى است، صلوات الرّحمن علیه. احمد که این حدیث است؟» پس برپاىخاست و روان شد. مرد و زن خود را در میان سراى بر زمین زدن گرفتند. چون به میان دالان خانقاه رسید، حالتى عظیم بر وى ظاهر شد و بر زبان وى گذشت که: «ما کنیم ما.» چنانکه چند کس از ائمّه که حاضر بودند آن را شنیدند. پس حضرت شیخ بازگشت و به خانقاه درآمد و بر کنار صفّه بنشست و فرمود که: «آن کودک را پیش من آرید!» آوردند. دو ابهام را بر دو چشم کودک نهاد و بکشید و گفت: «انظر بأذن اللّه، عزّ و جلّ!» کودک در حال به هر دو چشم بینا گشت.
بعد از آن جمعى از ائمه سؤال کردند که: «اوّل بر زبان مبارک شما رفت که: احیاى موتى و ابراى أکمه و أبرص معجزه عیسى است- علیه السّلام- و بار دوم بر زبان شما گذشت که: ما کنیم ما، این دو سخن چون به هم راست آید؟» شیخ فرمود که: «آنچه اوّل گفته شد سخن احمد بود، و جز آن نتواند بود. امّا چون به دالان رسیدیم، به سرّ ما فرودادند که: احمد باش! مرده رازنده عیسى مىکرد و ابراى أکمه و أبرص عیسى مىکرد؟ آن ما کنیم ما. بانگ بر من زدند و گفتند: بازگرد که ما روشنایى چشم آن کودک در نفس تو نهادهایم! این حدیث بر دل چندان زور آورد که به زبان بیرون آمد. پس آن قول و فعل همه از حق بود، اما بر دست و نفس احمد ظاهر شد.»
روزى اکابر هرات بر حضرت شیخ درآمدند، و میان ایشان در توحید و معرفت سخنى مىرفت. شیخ فرمود که: «شما به تقلید این سخن مىگویید.» ایشان از این سخن عظیم متغیّر شدند و گفتند که: «ما هر یک را بر اثبات هستى صانع- جلّ شأنه- هزار دلیل حفظ باشد، ما را مقلّد مىخوانى؟» شیخ فرمود که: «اگر هر کدام ده هزار دلیل حفظ دارید، که جز مقلّد نیستید.» ایشان گفتند: «ما را بر این سخن برهانى باید.» شیخ خادم را گفت که: «سه دانه مروارید و طشتى حاضر کن!» حاضر کرد. شیخ با ایشان گفت: «اصل این مروارید چه بوده است؟»
گفتند:«قطرات باران نیسانى که صدف گرفته است، و در حوصله وى به قدرت کامله حقّ- سبحانه- مروارید شده.» شیخ الاسلام آن مرواریدها را در طشت افکند و فرمود که: «هر که از سر تحقیق روى فرا این طشت کند و بگوید که: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. این هر سه مروارید آب گردد و در یکدیگر دود!» ائمه گفتند: «این عجب باشد، شما بگویید!» شیخ فرمود که: «نخست شما بگویید! چون نوبت به من رسد، من نیز بگویم.» ایشان به نوبت بگفتند، مرواریدها همچنان برقرار بود. چون نوبت به شیخ رسید، حالتى بر وى ظاهر شد، روى فرا طشت کرد و گفت:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم.» هر سه مروارید آب گشت و در یکدیگر دوید، و در طشت مىگشت.
حضرت شیخ گفت: «أسکن بإذن اللّه، تعالى!» فى الحال یک دانه مروارید ناسفته منعقد شد. همه متحیّر شدند و به آنچه حضرت شیخ فرموده بود اعتراف نمودند.
ولادت حضرت شیخ در سنه احدى و اربعین و اربعمائه بوده است، و وفات وى در سنه ستّ و ثلاثین و خمسمائه.
عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۶۰
۳۲۳- شیخ روزبهان بقلى، قدّس اللّه تعالى روحه(نفحات الانس)
کنیته ابو محمّد بن ابى نصر البقلى الفسوى، ثمّ الشّیرازى. سلطان عرفا بوده و برهان علما و قدوه عشّاق. در بدایت حال سفر عراق و حجاز و شام کرده است. با شیخ ابو النّجیب سهروردى در سماع صحیح بخارى در ثغر اسکندریّه شریک بوده است، و خرقه از شیخ سراج الدین محمود بن خلیفه بن عبد السّلام بن احمد بن سال به پوشیده است. و اشتغل بالرّیاضات الشّدیده فى أطراف شیراز و جبالها. کان صاحب ذوق و استغراق و وجد دایم لا تسکن لوعته و لا ترقأ دمعته و لا یطمئنّ فى وقت من الأوقات و لا یسلو ساعه من الحنین و الزّفرات یتأوّه کلّ لیله بالبکاء و العویل.
و مر او را سخنان است که در حال غلبه وجد از وى صادر شده است که هر کسى به فهم آن نرسد. و از سخنان وى است:
| آنچه ندیده است دو چشم زمان | و آنچه بنشنید دو گوش زمین |
| در گل ما روى نموده است آن | خیز و بیا در گل ما آن ببین |
وى را مصنّفات بسیار است، چون تفسیر عرایس و شرح شطحیّات عربى و فارسى و کتاب الانوار فى کشف الاسرار و غیر آن.
در کتاب الانوار فى کشف الاسرار آورده است که: «قوّال باید که خوبروى بود، که عارفان در مجمع سماع به جهت ترویح قلوب به سه چیز محتاجاند: روایح طیّبه، و وجه صبیح و صوت ملیح.» بعضى گفتهاند: «از این قول اجتناب بهتر است، زیرا که این چنین کار عارفى را مسلّم آید که طهارت قلب او به کمال رسیده باشد و چشم او از دیدن غیر حق پوشیده شده.»
گویند که پنجاه سال در جامع عتیق شیراز تذکیر کرد و وعظ گفت. اول که به شیراز درآمد و مىرفت تا مجلس گوید، شنید که زنى دختر خود را نصیحت مىکرد که: «اى دختر! حسن خود را با کسى اظهار مکن! که خوار و بىاعتبار مىگردد.» شیخ گفت: «اى زن! حسن به آن راضى نیست که تنها و منفرد باشد. او همه آن مىخواهد که با عشق قرین باشد. حسن و عشق در ازل عهدى بستهاند که هرگز از هم جدا نباشند.» بر اصحاب از استماع آن چندان وجد و حال عارض شد که بعضى در آن برفتند.
شیخ ابو الحسن کردویه گوید که: «در دعوت بعض صوفیه با شیخ روزبهان جمع شدم، و هنوز وى را نمىشناختم. در خاطرم آمد که من در علم و حال از وى زیادهام. بر سرّ من مطلع شد و گفت: [اى بو الحسن!] این خاطر را از خود نفى کن! که امروز هیچ کس با روزبهان برابر نیست، و وى یگانه زمانه خود است.» و به این معنى اشارت کرده در این شعر:
| در این زمانه منم قاید صراط اللّه | ز حد خاور تا آستانه اقصى |
| روندگان معارف مرا کجا بینند | که هست منزل جانم به ماوراى ورى |
وى صاحب سماع بود، و در آخر عمر از آن باز ایستاد. با وى در این معنى سخن گفتند، گفت: «إنّى أسمع الآن من ربّی- عزّ و جلّ- فاستعرض ممّا سمعت من غیره.»
و گویند که در آخر عمر وى را فلجى دریافت، بعضى از مریدان بىآنکه با وى بگوید به مصر رفت، و از خزاین سلاطین قدرى روغن بلسان خالص آورد براى مداواى وى. چون پیش وى آورد، گفت: «جزاک اللّه نیّتک! از در خانقاه بیرون رو آنجا سگکى است گرگین خسبیده، آن روغن را بر وى مال! و بدان که روزبهان به هیچ روغن به نمىشود. این بندى است از بندهاى عشق که خداى- تعالى- بر پاى وى نهاده است تا آن زمان که به سعادت لقاى وى برسد.»
شیخ ابو بکر بن طاهر، که از اصحاب شیخ بوده است، گفته است که: «هر سحر به نوبت
با شیخ قرآن مىخواندم، یک عشر وى و یک عشر من. چون وى فوت شد، دنیا بر من تنگ شد.
آخر شب برخاستم و نماز گزاردم. پس بر سر تربت شیخ بنشستم، و بنیاد قرآن خواندن کردم، و گریه بر من افتاد که از وى تنها مانده بودم. چون عشر تمام کردم، آواز شیخ شنیدم که از قبر مىآمد و عشر دیگر مىخواند، تا آن زمان که اصحاب جمع شدند آواز منقطع شد، و مدّتى حال بدین گونه بود. روزى با یکى از احباب آن را باز گفتم، بعد از آن دیگر نشنیدم.
صاحب فتوحات مکّیه- رضى اللّه تعالى عنه- مىآورد که: شیخ روزبهان در مکّه مجاور بود. و کان کثیر الزّعقات فى حال وجده فی اللّه بحیث انّه کان یشوّش على الطّائفین بالبیت، فکان یطوف على سطوح الحرم و کان صادق الحال.
ناگاه به محبّت زنى مغنیّه مبتلا شد، و هیچ کس نمىدانست و آن وجد و صیحههایى که در وجد فى اللّه مىزد همچنان باقى بود. اما اوّل از براى خداى- تعالى- بود و این زمان از براى زن مغنیّه. دانست که مردم را چنان اعتقاد خواهد شد که وجد و صیحات وى این زمان نیز از براى خداى است، عزّ و جلّ. به مجلس صوفیّه حرم آمد و خرقه خود بیرون کرد و پیش ایشان انداخت، و قصه خود را با مردم بگفت و گفت: «نمىخواهم که در حال خود کاذب باشم.» پس خدمت مغنیّه را لازم گرفت. حال عشق و محبّت وى را با مغنیّه گفتند، و گفتند که: «وى از اکابر اولیاء اللّه است.» مغنیّه توبه کرد و خدمت وى پیش گرفت. محبّت آن مغنیه از دل وى زائل شد، به مجلس صوفیّه آمد و خرقه خود در پوشید. توفّى- رضى اللّه عنه- فى منتصف محرّم الحرام سنه ست و ستمائه.
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۵۰
۳۶۹- شیخ ابو سعید بن ابى الخیر، قدّس اللّه تعالى سرّه(نفحات الانس)
نام وى فضل اللّه بن ابى الخیر است. سلطان وقت بود و جمال اهل طریقت و مشرف القلوب. و در وقت وى همه مشایخ وى را مسخّر بودند. پیر وى در طریقت شیخ ابو الفضل بن حسن سرخسى است.
شیخ ابو سعید گفته که: «یک روز مى آمدم، بر در شارستان سرخس تلّ خاکستر بود ولقمان مجنون بر سر آن نشسته. قصد وى کردم و بر آن بالا شدم. وى پاره بر پوستین مىدوخت و ما به وى مىنگریستیم- و حضرت شیخ چنان ایستاده بوده است که سایه وى بر پوستین لقمان افتاده بود- چون آن پاره بر پوستین دوخت، گفت: یا با سعید! ما ترا با این پاره بر پوستین دوختیم. پس برخاست و دست ما بگرفت و مىبرد تا به خانقاه پیر ابو الفضل، و وى را آواز داد.
وى بیرون آمد گفت: یا ابا الفضل این را نگاهدار که از شماست! پیر ما را دست بگرفت و در خانقاه برد و در صفه بنشست، و جزوى برگرفت و در آنجا نظر مىکرد. ما را- چنانچه (!) عادت دانشمندان بود- طلبى در سینه پدید آمد که: در آن جزو چیست؟ پیر بدانست گفت: یا با سعید! صد و بیست و چهار هزار پیغمبر را که به خلق فرستادند گفتند: با خلق بگویید که: اللّه! ایشان آمدند، کسانى که این کلمه گفتند در این کلمه مستغرق شدند. شیخ گفت: این سخن آن شب ما را در خواب نگذاشت. بامداد پیش از آفتاب برآمدن، از پیر دستورى خواستیم و به درس تفسیر پیش بو على فقیه آمدیم. چون بنشستیم، خواجه بو على را اوّل درس این آیت بود: قُلِ اللَّهُ، ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ (۹۱/ انعام) در آن ساعت درى در سینه ما گشادند به سماع این کلمه، و ما را از ما فرا ستدند. خواجه بو على آن تغیّر در ما بدید گفت: دوش کجا بودهاى؟ گفتم: به نزد پیر ابو الفضل. گفت: برخیز و باز آنجا شو، که حرام بود ترا از آن معنى با این آمدن. ما به نزد پیر ابو الفضل شدیم، واله و متحیّر همه این کلمه گشته. چون پیر ابو الفضل ما را بدید، گفت:
یا با سعید!
| مستک شدهاى همىندانى پس و پیش | هان گم نکنى تو این سررشته خویش! |
گفتم: اى شیخ! چه مىفرمایى؟ گفت: درآى و بنشین و این کلمه را باش! که این کلمه با تو کارها دارد.
و چون پیر ابو الفضل به رحمت حقّ- تعالى- پیوست، و ما را در مدّت حیات پیر هر اشکال که بودى به وى رجوع افتادى، حلّ اشکال ما را هیچ کس متعیّن نبود الّا شیخ ابو العبّاس. به آمل رفتیم به نزدیک شیخ ابو العبّاس، و یک سال پیش وى بودیم.»
گویند که شیخ ابو العبّاس را، در جماعت خانه صوفیان، موضعى بود که چهل و یک سال در آنجا نشسته بود در میان جمع. اگر شب درویشى نماز افزونى کردى، گفتى: «اى پسر! تو بخسب که این پیر هرچه مىکند براى شما مىکند، که وى را این به هیچ کار نیست و بدین حاجتى ندارد.» و هرگز در آن یک سال شیخ ابو سعید را نگفت که تو بخسب یا نماز مکن، چنانکه دیگران را. و وى را در برابر خود خانگکى داده بود.
یک شب شیخ ابو العباس از صومعه بیرون آمد، مگر فصد کرده بود و رگش گشاده شده بود، و شیخ ابو سعید از آن حال خبر داشت، برخاست و زود از زاویه خود بیرون آمد، و پیش شیخ آمد و دست وى بشست و ببست و جامه از وى باز کرد و جامه خویش پیش وى داشت،
شیخ بستد و در پوشید. پس جامه شیخ را بشست و نمازى کرد و بر ریسمان افکند، و هم در شب خشک شد، بمالید و درنوردید و پیش شیخ آورد. شیخ اشارت کرد که: «ترا در باید پوشید!» شیخ ابو سعید در پوشید و به زاویه خود رفت. چون بامداد شد، جماعت برخاستند و حاضر آمدند، در شیخ ابو العباس نگریستند جامه شیخ ابو سعید دیدند، و در شیخ ابو سعید جامه شیخ ابو العباس، در تعجّب ماندند. شیخ ابو العبّاس گفت: «آرى، دوش نثارها رفت، همه نصیب این جوان مهنکى آمد. مبارکش باد!»
شیخ ابو سعید گفته است: «روزى دو کس پیش شیخ ابو العبّاس درآمدند و بنشستند و گفتند: ما را با یکدیگر سخنى رفته است. یکى مىگوید: اندوه ازل و ابد تمامتر، و یکى مىگوید:
شادى ازل و ابد تمامتر، شیخ چه مىگوید؟ شیخ دست به روى فرود آورد و گفت: الحمد للّه که منزلگاه پسر قصّاب نه اندوه است و نه شادى. لیس عند ربّکم صباح و لا مساء. اندوه و شادى صفت تست، و هر چه صفت تست محدث است و محدث را به قدیم راه نیست. پس گفت: پسر قصّاب بنده خداى است در امر و نهى، رهى مصطفى در متابعت سنّت. اگر کسى دعوى راه جوانمردان مىکند گواهش این است. چون آن دو کس بیرون شدند، پرسیدیم که: آن دو کس که بودند؟ گفتند: یکى ابو الحسن خرقانى است و یکى ابو عبد اللّه داستانى.
و هم شیخ ابو سعید گفته است که: «چون یک سال به نزدیک شیخ ابو العبّاس مقام کردیم، گفت: بازگرد و با مهنه شو، تا روزى چند این علم بر در سراى تو زنند. ما به حکم اشارت او باز آمدیم با هزار خلعت و فتوح.» پیرى بوده است به مرو از مشایخ ماوراءالنّهر، نام وى محمّد ابو نصر حبیبى، و هرگز شیخ را ندیده بود. وقتى خواجه ابو بکر خطیب- که از ائمه مرو بود و در درس قفّال شیخ را دیده بود- به جهت شغلى قصد نشابور کرد. محمّد حبیبى به نزدیک وى آمد که: «شنیدم که عزم نشابور دارى. مرا سؤالى است، مىخواهم که از شیخ ابو سعید بپرسى و جواب باز آرى، و لیکن باید که او نداند که این سؤال من کردهام.» گفت: «آن سؤال چیست؟» گفت: «از وى بپرس که:آثار را محو بود؟» گفت: «من این یاد نتوانم داشت، بر کاغذى بنویس!» بنوشت و به وى داد.
خواجه ابو بکر خطیب گفت که: «چون به نشابور آمدم و در کاروانسراى فرود آمدم، دو صوفى درآمدند و آواز دادند که: خواجه امام ابو بکر خطیب در کاروان مرو کدام است؟ آواز دادم که:
منم. گفتند: شیخ ابو سعید سلام مىرساند و مىگوید که: ما آسوده نهایم که تو در کاروانسراى فرود آمدى، باید که به نزد ما آیى! گفتم: به گرمابه شوم و غسل کنم آنگاه بیایم. و از آن سلام و پیام حالى عظیم بر من آمد، که یقین دانستم که کس وى را خبر نداده است. به گرمابه شدم و غسل کردم. چون برآمدم، آن دو درویش را دیدم ایستاده با عود و گلاب، گفتند: شیخ ما را به خدمت فرستاده است. چون پیش شیخ آمدم و شیخ مرا بدید گفت:
| أهلا لسعدى و الرّسول و حبّذا | وجه الرّسول لحبّ وجه المرسل |
سلام کردم. جواب داد و گفت: اگر تو رسالت آن پیر را خوار مىدارى، سخن او به نزدیک ما عزیز است. تا از مرو بیرون آمدهاى ما منزل به منزل مىشماریم. بیا تا چه دارى و آن پیر چه گفته است! از هیبت شیخ سؤال از خاطرم رفته بود. کاغذ را بیرون آوردم و به شیخ دادم. شیخ گفت: اگر جواب اکنون گویم بر تو لازم شود که بازگردى، شغلى که دارى بگزار و چون بر وى جواب گویم. تا در نشابور بودم هر شب پیش شیخ مىبودم. وقت بازگشتن جواب سؤال پیر طلبیدم. گفت: آن پیر را بگوى: لا تُبْقِی وَ لا تَذَرُ (۲۸/ مدثر)، عین نمىماند، اثر کجا ماند؟ سر در پیش افکندم و گفتم که: مفهوم نشد. گفت: این در بیان دانشمندى نیاید، این بیتها یاد گیر و با وى بگوى:
| جسمم همه اشک گشت و چشمم بگریست | در عشق تو بىجسم همى باید زیست |
| از من اثرى نماند، این عشق از چیست؟ | چون من همه معشوق شدم، عاشق کیست؟ |
گفتم: شیخ بفرماید تا بر جایى ثبت کنند! حسن مؤدّب را فرمود تا بنوشت. چون به مروآمدم، در وقت پیر محمّد حبیبى بیامد. قصّه را جمله با وى بگفتم، و آن بیتها برخواندم. چون بشنید، نعرهاى بزد و بیفتاد و از آنجا دو کس او را بیرون بردند. و هفتم روز در خاک بود.»
شیخ- قدّس سرّه- گفته است: «بر رسته دگر باشد و بر بسته دگر.»
آنچه از علوم تعلّق به تقریر زبان دارد، و متمسّک آن طایفه «إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّهٍ» (۲۳/ زخرف) است، بر بسته است. تا حیات عاریتى زبان را به تحریک مدد مىکند در بیابان غرورش سرابى مىنماید. چون ناصیه ملکالموت پدید آید، پیرایه عاریت از سر زبان بردارند و رسوایى مرد ظاهر شود. و آنچه تعلّق به دل دارد، بر رسته است و از وى توقّع ثمرات بسیار در دین و دنیا.
روزى قوّال در پیش شیخ این بیت مىخواند:
شیخ گفت: «این بیت که گفته است؟» گفتند: «عماره.» گفت: «خیزید تا به زیارت وى شویم!» شیخ با جمعى به زیارت وى شدند.
این رباعى بر زبان حضرت شیخ گذشته است:
| در راه یگانگى نه کفر است و نه دین | یک گام ز خود برون نه و راه ببین |
| اى جان و جهان! تو راه اسلام گزین | با مار سیه نشین و با خود منشین |
و هم حضرت شیخ فرمودهاند که: «این ابیات را در پیش جنازه ما برخوانید:
| خوبتر اندر جهان از این چه بود کار؟ | دوست بر دوست رفت و یار بر یار |
| آن همه اندوه بود و این همه شادى | و آن همه گفتار بود و این همه کردار |
» شیخ را پرسیدند از معنى این خبر که: «تفکّر ساعه خیر من عباده سنه.» شیخ گفت:
«اندیشه یک ساعته در نیستى خود، بهتر از عبادت یکساله در اندیشه هستى خود.» بعد از آن گفت:
| تا روى ترا بدیدم اى شمع طراز | نه کار کنم نه روزه دارم نه نماز |
| چون با تو بوم مجاز من جمله نماز | چون بىتو بوم نماز من جمله مجاز |
استاد ابو صالح، که مقرى شیخ بود، بیمار شد. حضرت شیخ مر ابو بکر مؤدّب را، که ادیبفرزندان شیخ بود، بخواند و بفرمود که: «دوات و قلم و پارهاى کاغذ بیار تا براى بو صالح چیزى بنویسم.» دوات و قلم و کاغذ آورد، شیخ گفت: «بنویس:
| حورا به نظاره نگارم صف زد | رضوان به عجب بماند و کف بر کف زد |
| یک خال سیه بر آن رخان مطرف زد | ابدال ز بیم چنگ در مصحف زد» |
خواجه ابو بکر مؤدّب آن را بنوشت، و به نزدیک ابو صالح بردند و بر وى بستند. در حال صحّت یافت و همان روز بیرون آمد.
روزى شیخ بیرون آمد و در زیر درختى نشست که برگ آن زرد شده بود، و این بیت خواند:
| تو از مهر زرد و من از مهر زرد | تو از مهر ماه و من از مهر ماه |
شیخ را گفتند: «فلان بر روى آب مىرود!» گفت: «سهل است. بزغى و صعوهاى نیز بر آب برود.» گفتند: «فلان کس در هوا مىپرد!» گفت: «زغنى و مگسى نیز در هوا مىپرد.» گفتند:
«فلان کس در یک لحظه از شهرى به شهرى مىرود!» گفت: «شیطان نیز در یک نفس از مشرق به مغرب مىرود. این چنین چیزها را بس قیمتى نیست. مرد آن بود که در میان خلق نشنید و داد و ستد کند و زن خواهد و با خلق درآمیزد، و یک لحظه از خداى خود غافل نباشد.»
شیخ را پرسیدند که: «تصوّف چیست؟» گفت: «آنچه در سر دارى بنهى، و آنچه در کف دارى بدهى، و از آنچه بر تو آید نجهى.»
و هم شیخ گفته: «اللّه و بس، و ما سواه هوس، و انقطع النّفس.»
و هم شیخ گفته: «حجاب میان بنده و خداى، زمین و آسمان نیست، عرش و کرسى نیست. پنداشت و منى تو حجاب است. از میان برگیر و به خداوند رسیدى.»
شیخ فرمودهاند که: «در سفر بودیم، به دیهى رسیدیم گفتیم: اینجا از پیران هیچ کس بوده است؟ گفتند: پیرى بوده است که وى را داد مىگفتهاند. گفتیم: هیچ کس هست که وى را دیده باشد؟ گفتند: اینجا پیرى است دیرینه که وى را دیده است. فرستادیم تا آن پیر بیامد، مردى به شکوه بود. پرسیدیم که: تو داد را دیدهاى؟ گفت: کودک بودم که وى را دیدم. گفتیم که: از وى چه شنیدى؟ گفت: مرا قوّت آن نبود که سخن وى دانستمى، لیکن یک سخن یاد دارم از او. روزى مرقّعدارى از راه رسید و به نزدیک وى درآمد و سلام کرد و گفت: پاىافزار بیرون کنم، ایّها الشّیخ که به تو بیاسایم، که گرد همه عالم بگشتم خود نیاسودم و آسودهاى نیز ندیدم. پیر گفت: چرا از خویش دست نداشتى تا تو خود بیاسودى و خلق هم به تو بیاسودندى؟
ما گفتیم:این سخنى تمام است که آن پیر گفته، برتر از این سخن نباشد.»
و هم شیخ فرمودهاند: «اصل این حدیث آن باشد که مرد را به او باز نگذارند. رسول- صلّى اللّه علیه و سلّم- مى گفتى: «اللّهمّ لا تکلنى إلى نفسى طرفه عین و لا أقلّ من ذلک، مرا یک چشم زدن به خود باز مگذار و کم از آن!»
«ما به مرو بودیم. پیرى صرّاف را بدیدیم گفت: اى شیخ! در همه عالم هیچ کس را نگذارد تا شربت آب به من دهد، یا بر من سلام کند. و همه خلق مىخواهند تا ساعتى از خود برهند، و من مىخواهم که بدانم که یک ساعت کجا ایستادهام. به آخر عمر آتشى در وى افتاد و بسوخت.»
و هم شیخ فرمودهاند: «و لذکر اللّه اکبر. ذکر خداوند بزرگتر است، نه چنانکه تو او را یاد کنى، چنانکه او [ترا یاد کند ذکر خداوند بزرگتر بود. ذکر تو پیدا بود که تا کجا بود. ترا بباید جست این حدیث را و به جدّ فرا پیش باید گرفت. آن مرد گفت با آن پیرزن که: خداى را کجا جویم؟ گفت: دوست مادر! کجاش جستى که نیافتى؟ هر کجاش جویى یابى. من طلب وجد، هر که جست یافت و هر که جوید یابد.»
و هم شیخ فرمودهاند که: «جوانى به نزدیک پیرى در شد و گفت: اى پیر مرا سخنى بگوى! پیر ساعتى سر فروبرد و تفکّر کرد، پس سر برآورد و گفت: اى جوان! انتظار جواب مىبرى؟ گفت: آرى. پیر گفت: هرچه دون حقّ است- جلّ جلاله- کراى سخن نکند، و هرچه سخن حقّ است- عزّ و علا- به عبارت در نیاید. إنّ اللّه- تعالى- أجلّ من أن یوصف بوصف او یذکر بذکر.»
یکى از این طایفه گفته است که: «مدّتى پیش شیخ ابو سعید بودم. خواستم که به بغداد روم، مرا گفت: چون به بغداد روى و ترا پرسند که چه دیدى و چه فایده گرفتى، چه خواهى گفت؟ گویى رویى و ریشى دیدم؟ گفتم: تا شیخ چه فرماید. شیخ گفت: هر که تازى داند این بیتها بر وى خوان:
| قالوا: خراسان أخرجت شیئا | لیس له فى جماله ثانى |
| فقلت: لا تنکروا محاسنه | فمطلع الشّمس من خراسان |
و هر که تازى نداند این رباعى بر وى خوان:
| سبزىّ و بهشت نوبهار از تو برند | آنى که به خلد یادگار از تو برند |
| در چینستان نقش و نگار از تو برند | ایران همه فال روزگار از تو برند |
خدمت شیخ از استاد ابو على دقّاق پرسید که: «این حدیث بر دوام بود؟» استاد گفت:
«نه.» شیخ سر در پیش انداخت. ساعتى دیگر سر برآورد و گفت: «اى استاد! این حدیث بر دوام بود؟» گفت: «نه.» شیخ دیگر بار سر در پیش افکند. ساعتى دیگر سر برآورد و گفت: «اى استاد! این حدیث بر دوام بود؟» گفت: «اگر بود نادر بود.» شیخ دست بر هم زد و گفت: «این از آن نادرهاست.»
خدمت شیخ شب جمعه، وقت نماز خفتن، چهارم شعبان، سنه اربعین و اربعمائه از دنیا رفته، و عمر ایشان هزار ماه بوده است.[۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
بازدیدها: ۱۳۵
۳۷۴- شیخ ابو عبد الرحمن السّلمى النّیسابورى، رحمه اللّه تعالى
نام وى محمّد بن حسین بن محمّد بن موسى السّلمى است. صاحب تفسیر حقایق و طبقات مشایخ است، و غیر آن مصنّفات بسیار دارد. مرید شیخ ابو القاسم نصرآبادى است و خرقه از دست وى دارد، و نصرآبادى مرید شبلى است. و شیخ ابو سعید ابو الخیر بعد از وفات پیر ابو الفضل به صحبت وى رسیده و از دست وى خرقه پوشیده.
شیخ ابو سعید گفته که: «نزدیک شیخ ابو عبد الرحمن سلمى در شدیم. اول کرّت که او را دیدیم، مرا گفت: ترا تذکرهاى نویسم به خط خویش. گفتیم: بنویس! بنوشت به خطّ خویش: سمعت جدّى ابا عمرو بن نجید السّلمى یقول: سمعت ابا القاسم الجنید بن محمّد البغدادى یقول: التّصوّف هو الخلق، من زاد علیک بالخلق زاد علیک بالتّصوّف. و احسن ما قیل فی تفسیر الخلق ما قال الشّیخ الامام ابو سهل الصّعلوکى: الخلق هو الاعراض عن الاعتراض.»
صاحب کتاب فتوحات مکیّه- قدّس اللّه تعالى سرّه- فى الباب الحادى و السّتین و مائه، فی المقام الّذى بین الصّدّیقیه و النّبوّه، مىگوید که: «در محرّم سنه سبع و تسعین و خمسمائه، به این مقام درآمدم. و من در سفر بودم در بلاد مغرب، حیرت بر من غالب شد و به جهت تنهایى و انفراد وحشتى عظیم روى نمود، و نمىدانستم که نام آن مقام چیست با وجود آن که مرا حاصل بود.
پس با آن حیرت و وحشت از آن منزلى که بودم رحلت کردم، و بعد از نماز دیگر به خانه شخصى که میان من و وى مؤانست تمام بود فرود آمدم و از آن حیرت و وحشت با وى سخن مىگفتم. ناگاه دیدم که سایه شخصى ظاهر شد. از جاى خود برجستم، گفتم: شاید که کسى باشد
که نزدیک وى مرا فرجى حاصل آید. مرا معانقه کرد. چون تأمّل کردم، دیدم که شیخابو عبد الرّحمن سلمى است که روح وى در صورت جسدانى متمثّل شده است، و حقّ- سبحانه- به جهت رحمت بر من وى را به من فرستاده. با وى گفتم که: ترا در این مقام مىبینم! گفت که: در این مقام قبض روح من کردهاند، و در این مقام از دنیا به عقبى رفتهام و همیشه در این مقامم. پس ذکر وحشت و عدم مؤانست خود در آن مقام کردم. گفت: الغریب مستوحش. پس گفت: بعد ان سبقت لک العنایه الإلهیه بالحصول فی هذا المقام، فاحمد اللّه یا أخی! و راضى باش به آن که با خضر- علیه السّلام- در این مقام مشارک باشى! وى را گفتم: یا ابا عبد الرّحمن! این مقام را هیچ نامى نمىدانم که به آن نامش خوانم. گفت: هذا یسمّى مقام القربه، فتحقّق به!»
شیخ ابو عبد الرّحمن گفته است: «الّذی لا بدّ للصّوفی منه شیئان: الصّدق فى الأحوال، و الأدب فی المعاملات.»
و فى تاریخ الیافعى انّه توفّى السّلمى- رحمه اللّه تعالى- سنه اثنتى عشره و اربعمائه.[۱]
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۵۰
۳۷۷- شیخ ابو القاسم القشیرى، رحمه اللّه تعالى
نام وى عبد الکریم بن هوازن القشیرى است. صاحب رساله و تفسیر لطائف الاشارات است و غیر آن. وى را در هر فنى لطائف بسیار است و تصانیف لطیف. مرید ابو على دقّاق است و استاد ابو على فارمدى. توفّى فى ربیع الآخر سنه خمس و ستّین و اربعمائه.
صاحب کشف المحجوب گوید که: «امام قشیرى را از ابتداى حالش پرسیدم. گفت:مرا وقتى سنگى مىبایست از بهر روزن خانه. هر سنگ که بر مىگرفتم گوهرى مى شد،
مىانداختم. و این از آن بود که هر دو به نزدیک وى یکسان بود، لا بل که هنوز جوهر خوارتر بود، که وى را ارادت آن نبود و ارادت سنگ داشت.»
و هم صاحب کشف المحجوب گوید که: «از وى شنیدم که گفت: مثل الصّوفى کمثل البرسام اوّله هذیان و آخره سکون، فاذا تمکّنت خرست.»
و هم قشیرى گفته است: «التّوحید: سقوط الرّسم عند ظهور الاسم، فناء الأغیار عند طلوع الانوار، تلاشى الخلائق عند ظهور الحقائق، فقد رؤیه الأغیار عند وجد قربه الجبّار، جلّ ذکره.» و ممّا أنشد لنفسه:
| سقى اللّه وقتا کنت أخلو بوجهکم | و ثغر الهوى فی روضه الأنس ضاحک |
| أقمنا زمانا و العیون قریره | و أصبحت یوما و الجفون سوافک |
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
بازدیدها: ۳۳
۲۴۸- ابو على الرّودبارى، قدّس اللّه سرّه(نفحات الانس)
وى از طبقه رابعه است، نام وى احمد بن محمّد بن القاسم بن منصور. از ابناى رؤسا و وزراست، و نسب وى به کسرى مى رسد.
روزى جنید در مسجد جامع سخن مىگفت، گذر وى بر مجلس جنید افتاد، و جنید با مردى سخن مىگفت. با آن مرد گفت: «اسمع یا هذا!» ابو على پنداشت که او را مىگوید، بیستاد و گوش با وى داشت. کلام جنید در دل وى جاى گرفت و اثر تمام کرد. هر چه در آن بود ترک کرد و بر طریقت قوم اقبال نمود.
حافظ حدیث بوده، و عالم و فقیه و ادیب و امام و سیّد قوم. خال ابو عبد اللّه رودبارى است.
شیخ ابو على کاتب گوید: «ما رأیت أجمع لعلم الشّریعه و الحقیقه من أبی على الرّودبارى، رحمه اللّه تعالى.»
هرگاه که ابو على کاتب، ابو على رودبارى را نام بردى، گفتى که «سیّدنا» شاگردان وى را از آن رشک مىآمد، گفتند: «این چیست که وى را سیّد خود مىگویى؟» گفت: «آرى، او از شریعت به طریقت شد، ما از حقیقت به شریعت مىآییم.»
شیخ الاسلام گفت: «تا مرد را از پیشگاه با آستان نبرند، نداند که آن که از آستان به پیشگاه مىفرستند کیست. بس سرد بود که از ناز با نیاز فرستند. از نیاز با ناز آى و از طهارت به نماز شو!»
ابو على رودبارى در بغداد با جنید و نورى و ابو حمزه و مسوحى و با آنان که در طبقه ایشان بودند از مشایخ- قدّس اللّه اسرارهم- صحبت داشته، و در شام با ابو عبد اللّه جلّا. وى از بغداد است، اما به مصر مقیم گشته، و شیخ مصریان و صوفیان ایشان بوده، و از شعراى صوفیان است.
وى گفته در وقت نزع:
| و حقّک لا نظرت إلى سواکا | بعین مودّه حتّى أراکا |
توفى سنه احدى و عشرین و ثلاثمائه. و هم وى گفته:
| من لم یکن بک فانیا عن حظّه | و عن الهوى و الأنس بالأحباب |
| أو تیمّته صبابه جمعت له | ما کان مفترقا من الأسباب |
| فکانّه بین المراتب قائم | لمنال حظّ او جزیل ثواب |
شیخ الاسلام گفت که: «مرا در این شعر بر وى حسد است، که هیچ کس را جاى باز نگذاشته که همه بگفته.»
و هم وى گفته: «و الا هم قبل أعمالهم، و عاداهم قبل أعمالهم، ثمّ جازاهم بأعمالهم.»
شیخ الاسلام گفت که: «کل این علم همه این است، و خلق غافلاند از این. خلق مشغول به پوستند، مغز مىباید یعنى حقیقت.»
و هم وى گفته: «أضیق السّجون معاشره الأضداد.»
و هم وى گفته: «فضل المقال على الفعال منقصه، و فضل الفعال على المقال مکرمه.»
و هم وى گفته: «علامه إعراض اللّه عن العبد أن یشغله بما لا ینفعه».
و هم وى گفته: «ما لم تخرج من کلّیّتک لم تدخل فی حدّ المحبّه.»
وقتى به گرمابه رفت. در جامهخانه چشمش بر مرقّعى افتاد، در فکر شد که تا از درویشان در گرمابه کیست. چون در رفت، درویشى را دید به خدمت بر پاى ایستاده، بر سر جوانى امرد که پیش حجّام نشسته بود. ابو على هیچ نگفت. چون آن جوان امرد برخاست، آن درویش آب به سر وى فروگذاشت و خدمت نیکو بجاى آورد، و چون غسل کرد، إزار خشک آورد. آن جوان بیرون رفت، آن درویش نیز در خدمت وى بیرون رفت. ابو على نیز به نظاره بیرون رفت. آن درویش جامه به سر آن جوان فروافکند و گلاب بر وى افشاند و عود بسوخت، و مروحه بر گرفت و او را باد مىکرد و آیینه پیش وى داشت و هرچه بتوانست از جهد و امکان بجاى آورد. آن جوان در وى مىننگریست. چون جوان برخاست تا بیرون رود، درویش را صبر برسید، گفت: «اى پسر! چه باید کرد تا تو به من نگرى؟» گفت: «بمیر تا برهى و به تو بنگرم!» درویش بیفتاد و بمرد و آن جوان برفت. ابو على فرمود تا درویش را به خانقاه بردند، و کفن ساخت و دفن کرد. پس از آن به مدّتى، شیخ ابو على به حج مىرفت، آن جوان را دید در بادیه، مرقّعى خشن پوشیده. ابو على به وى نگریست، گفت: «تو آن هستى که آن درویش را گفتى: بمیر تا به تو بنگرم؟» گفت: «هستم، اى شیخ. و آن خطایى بود که بر من رفت.» شیخ گفت: «اینجا چون افتادى؟» گفت: «از آن روز به این کاردرآمدم. آن شب وى را به خواب دیدم، مرا گفت: بمردم و هم به من ننگریستى. اکنون بارى به من نگر! از خواب درآمدم و توبه کردم و به سر خاک وى شدم و موى ببریدم، و مرقّع به گردن افکندم و با خداى عهد کردم که تا زنده باشم هر سال مى شوم و به نام وى لبیک مىزنم و حجّى مىکنم، و به سر خاک وى مىآیم و به او مىسپارم، کفّارت گفت و کرد خود را.»
[۱] عبد الرحمن جامى، نفحات الأنس، ۱جلد، مطبعه لیسى – کلکته، ۱۸۵۸٫
[contact-form-7 id=”4192″ title=”فرم تماس ۱_copy”]
بازدیدها: ۵۱
۲۱۹- ابو بکر الشّبلى، قدّس اللّه تعالى سرّه(نفحات الانس)
از طبقه رابعه است. نام وى جعفر بن یونس است، و گفتهاند دلف بن جعفر، و گفتهاند دلف بن جحدر. و بر قبر وى به بغداد جعفر بن یونس نوشته اند.
شیخ الاسلام گفت که: «وى مصرى است. به بغداد آمد، و در مجلس خیر نسّاج توبه کرد. شاگرد جنید است. عالم بوده و فقیه و مذکّر. مجلس کردى. مذهب مالک داشت، و موطّاحفظ کرده بود. پدر وى حاجب الحجّاب خلیفه بود.»
و فى طبقات السّلمى: «انّه خراسانى الأصل، بغدادى المنشأ و المولد، و أصله من أسروشنه من فرغانه، و مولده کما قیل سامرّه.»
جنید گفته است: «لا تنظروا الى أبی بکر الشّبلی بالعین الّتی ینظر بعضکم الى بعض، فانّه عین من عیون اللّه.»
هشتاد و هفت سال عمر وى بود. در سنه أربع و ثلاثین و ثلاثمائه برفته از دنیا، در ماه ذوالحجّه.
هم جنید گفته: «لکلّ قوم تاج، و تاج هذا القوم الشّبلى.»
شبلى بیست و دو بار در بیمارستان بوده.
شبلى گفته: «الحرّیه هی حرّیه القلب لا غیر.»
شیخ الاسلام گفت که شیخ ابو سعید مالینى حافظ صوفى این حکایت از شبلى آورده که وى گفته که: «این سرمایه وقت که دارید به ناز دارید! فردا همین خواهید داشت، و تا جاوید صحبت با وى به این مىباید کرد.»
شیخ الاسلام گفت که: «از اینجا مىباید برد، که فردا گویند منافقان را: ارْجِعُوا وَراءَکُمْ. فَالْتَمِسُوا نُوراً (۱۳/ حدید).»
شیخ الاسلام گفت و وصیت کرد که: «این حکایت بنویسید و یاد دارید که شما را از شبلى هیچ چیز نیارند به از این حکایت: فردا وقت نو نیارند، که این وقت که اینجا دارى ببر آرند.»
کسى شبلى را گفت: «مرا دعایى کن!» این بیت بخواند:
| مضى زمن و النّاس یستشفعون بی | فهل لی الى لیلی الغداه شفیع |
وى را گفتند: «ترا خوش فربه مىبینیم و محبّتى که دعوى مىکنى تقاضاى لاغرى مىکند.» گفت:
| أحبّ قلبی و ما درى بدنى | و لو درى ما أقام فی السّمن |
وى را پرسیدند که: «مردى سماع مىکند و نمىداند که چه مىشنود. این چیست؟» جواب داد به این ابیات:
| ربّ ورقاء هتوف بالحمى | ذات شجو صدحت فی فنن |
| و لقد أشکو فما أفهمها | و لقد تشکو فما تفهمنى |
| غیر انّی بالجوى أعرفها | و هی أیضا بالهوى تعرفنی |
| ذکرت إلفا و دهرا صالحا | فبکت شجوا و هاجت شجنى |
شیخ الاسلام گفت که: «این ابیات مجنون راست نه شبلى را، اما وى انشا کرد.»
شبلى عبد الرحمن خراسانى را گفت: «یا خراسانى! هل رأیت غیر شبلىّ احدا یقول اللّه قطّ؟» قال: «فقلت: و ما رأیت الشّبلى یوما یقول اللّه.» قال: «فخرّ الشّبلى مغشیّا علیه.»
عبد الرحمن خراسانى گوید که: «شخصى به در سراى شبلى آمد و در بزد. شبلى فرا در آمد سر برهنه و پاى برهنه. گفت: کرا مىخواهى؟ گفت: شبلى را. گفت: نشنیدى که مات کافرا فلا رحمه اللّه؟»
شیخ الاسلام گفت: «نفس را مى گفت.»
وقتى جمعى در خانه وى بودند. در آفتاب نگریست دید که به غروب نزدیک است. گفت:
«وقت نماز است.» برخاستند و نماز دیگر بگزاردند. شبلى بخندید و گفت: «چه خوش گفته است آن کس که گفته است:
| نسیت الیوم من عشقی صلاتی | فلا أدری غداتی من عشائى |
| فذکرک سیّدی أکلى و شربی | و وجهک ان رأیت شفاء دائى |
» و یکى از این طایفه گوید که: «در مسجد مدینه بر حلقه شبلى بیستادم. سایلى به آنجا رسید و مىگفت: یا اللّه! یا جواد! شبلى آهى کشید و گفت: چگونه توانم که حق را- سبحانه- به جود ستایم، و مخلوقى در مدح مخلوقى مىگوید:
| تعوّد بسط الکفّ حتّى لو انّه | أراد انقباضا لم تجبه أنامله |
| تراه إذا ما جئته متهلّلا | کأنّک تعطیه الّذی أنت سائله |
| و لو لم یکن فی کفّه غیر روحه | لجاد بها فلیتّق اللّه آمله |
| هو البحر من أیّ النّواحى أتیته | فلجّته المعروف و الجود ساحله |
بعد از آن بگریست و گفت: بلى یا جواد! فانّک اوجدت تلک الجوارح و بسطت تلک الهمم ثمّ مننت بعد ذلک على أقوام بالاستغناء عنهم و عمّا فی أیدیهم بک، فانّک الجواد کلّ الجواد. فانّهم یعطون عن محدود و عطاءک لا حدّ له و لا صفه، فیا جوادا یعلو کلّ جواد و به جاد من جاد.»
شبلى گفته در تفسیر قوله- تعالى- قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ (۳۰/ نور): «أبصار الرّءوس عن المحارم و أبصار القلوب عمّا سوى اللّه.»
گفتهاند که وى شنید که کسى مىگفت: «الخیار عشره بدانق!» فریادى کرد و گفت: «اذا کان الخیار عشره بدانق، فکیف الشّرار؟»
وى گفته که: «وقتى عهد کردم که نخورم مگر حلال. در بیابانها مىگشتم به انجیر بنى رسیدم. دست دراز کردم تا بخورم. از آن انجیر بن آواز آمد که عهد خود نگاهدار، و از من مخور که من ملک یهودیىام!»
از وى پرسیدند که: «کدام چیز عجیبتر است؟» گفت: «دلى که خداى خود را بشناسد و در وى عاصى شود.»
بکیر دینورى گوید- خادم شبلى- که: «نزدیک وفات خود گفت: بر من یک درم مظلمه است، و چندین هزار درم براى صاحب آن صدقه دادهام، و هنوز بر دل من هیچ شغلى از آن گرانتر نیست.»
و هم بکیر گوید که: «در این بیمارى گفت که: مرا وضو ده! وى را وضو دادم، و تخلیل لحیه فراموش کردم. زبان وى گرفته بود. دست مرا گرفت. و به میان لحیه خود درآورد، پس جان بداد.» یکى از بزرگان آن را شنید گفت: «چه گویید در مردى که در آخر عمر ادبى از آداب شریعت از وى فوت نشد؟»
و هم بکیر گوید که: «شبلى را روز جمعه در آن بیمارى خفّتى شد. گفت: به مسجد جامع مىرویم. تکیه بر دست من کرده بود و مىرفت. مردى ما را در راه پیش آمد. شبلى گفت: بکیر! گفتم: لبیک! گفت: ما را فردا با این مرد کارى است. پس برفتیم و نماز بگزاردیم، و به خانه باز آمدیم. شب را فوت شد. گفتند: در فلان موضع مردى است صالح که غسل مردگان مى کند.
سحرگاه به در خانه وى رفتم، و آهسته در بزدم و گفتم: سلام علیکم! از درون خانه گفت: شبلى بمرد؟ گفتم: بلى. پس بیرون آمد، دیدم همان مرد بود که در راه مسجد پیش آمده بود. به تعجّب گفتم: لا إله الّا اللّه! گفت: تعجّب از چه مى کنى؟ سبب را گفتم. پس سوگند بر وى دادم که: تو از کجا دانستى که شبلى مرد؟ گفت: اى نادان! از آنجا که شبلى دانست که وى را امروز با من کار است.»
بازدیدها: ۶۶
۱۷۶- حسین بن منصور الحلّاج البیضاوى، قدّس سرّه(نفحات الانس)
از طبقه ثالثه است. کنیت وى ابو المغیث است. از بیضا بوده که شهرى است از شهرهاى فارس.
وى نه حلاج بود. روزى به دکّان حلّاجى بود که دوست وى بود، وى را به کارى فرستاد. گفت: «من روزگار وى را ببردم.» به انگشت اشارت کرد، پنبه از یکسو شد و پنبهدانه از یکسو، وى را حلاج نام کردند.
به واسط و عراق بوده و با جنید و نورى صحبت داشته، و شاگرد عمرو بن عثمان مکّى است.
مشایخ در کار وى مختلف بوده اند. بیشتر وى را رد کرده اند، مگر چند تن: ابو العبّاس عطا و شبلى و شیخ ابو عبد اللّه خفیف و شیخ ابو القاسم نصرآبادى. و ابو العبّاس سریج به کشتن وى رضا نداد و فتوى ننوشت. گفت: «من نمى دانم که او چه مىگوید.»
و در کتاب کشف المحجوب است: «جمله متأخّران- قدّس اللّه تعالى ارواحهم- او را قبول کرده اند، و هجر بعضى از متقدّمان مشایخ- قدّس اللّه تعالى ارواحهم- نه به معنى طعن اندر دین وى بود. مهجور معاملت مهجور اصل نباشد.»
و از متأخّران سلطان طریقت، شیخ ابو سعید ابو الخیر- قدّس اللّه تعالى سرّه- فرموده است که: «حسین منصور حلّاج- قدّس اللّه تعالى روحه- در علوّ حال است. در عهد وى در مشرق و مغرب کس چون او نبوده.»
شیخ الاسلام گفت که: «من وى را نپذیرم موافقت مشایخ را و رعایت شرع و علم را، و رد نیز نکنم. شما نیز چنان کنید و وى را موقوف گذارید! و آن را که وى را بپذیرد دوستتر دارم از آن که رد کند.»
ابو عبد اللّه خفیف وى را گفته است: «امام ربّانى.»شیخ الاسلام گفت که: «وى امام است، اما با هر کسى بگفت و بر ضعفا حمل کرد، ورعایت شریعت نکرد. آنچه افتاد وى را به سبب آن افتاد. با آن همه دعوى هر شبانروزى هزار رکعت نماز مىکرد، و آن شب که روز آن کشته شد پانصد رکعت نماز گزارده بود.»
و شیخ الاسلام گفت که: «وى را به سبب مسأله الهام بکشتند، و در آن جور بود بر وى، که گفتند: این که وى مىگوید پیغمبرى است، و نه چنان بود.»
شبلى زیر دار وى باز ایستاد و گفت: «أَ وَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ الْعالَمِینَ؟» (۷۰/ حجر) آن قاضى که به کشتن او حکم کرده بود، گفت: «او دعوى پیغمبرى مىکرد، و این دعوى خدایى مىکند!» شبلى گفت: «من همان مىگویم که او مىگفت، لیکن دیوانگى مرا برهاند و عقل، وى را در افکند.»
وقتى در سراى جنید بزد. گفت: «کیست؟» گفت: «حقّ!» جنید گفت: «نه حقّى، بلکه به حقّى، اىّ خشبه تفسدها؟ کدام چوب و دار است که به تو چرب کنند؟»
و آنچه وى را افتاد، به دعاى استاد وى بود- عمرو بن عثمان مکّى- که جزوکى تصنیف کرده بود در توحید و علم صوفیان. وى آنها را پنهان برگرفت و آشکارا کرد و با خلق نمود.
سخن باریک بود، در نیافتند، بر وى منکر شدندو مهجور ساختند. وى بر حلّاج نفرین کرد و گفت: «الهى! کسى بر او گمار که دست و پایش ببرد، و چشم بر کند و بر دار کند.» و آن همه واقع شد به دعاى استاد وى.
نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۶۸
۸۸- ممشاد الدّینورى، قدس اللّه تعالى سره(نفحات الانس)
از طبقه ثالثه است. از بزرگان مشایخ عراق است و جوانمردان ایشان. یگانه در علم، با کرامات ظاهر و احوال نیکو. با یحیى جلّا و مه از وى از مشایخ صحبت داشته، و از اقران جنید و رویم و نورى و غیر ایشان بود. گفتهاند در سنه تسع و تسعین و مأتین برفته از دنیا.
وى گفته که: «اللّه- تعالى- عارف را آئینهاى داده است در سرّ که هرگاه در آن نگرد اللّه بیند.»
شیخ الاسلام گفت که: «وى را در دل مؤمن جایى است که جز وى نرسد، چون به تفرقه درماند به آن بازگردد بیاساید.»
حصرى گوید که: «دوش مىاندیشیدم که مرا گاهگاه چنین تفرقه مىبود، حال مریدان و شاگردان من چگونه خواهد بود؟ اگر نه آن بودى که دانستم که او جایى دارد در دل دوستان خود که جز وى آن را نگیرد، و جز وى آنجا نگذرد، پاره پاره شدمى.»
| ما أبالی بعیون و ظنون أتّقیها | لى فی سرّی مرآه ارى وجهک فیها |
و هم ممشاد گفته که: «چهل سال است که بهشت با هر چه در اوست بر من عرض مىکنند، گوشه چشم به عاریت به آن ندادهام.»
شیخ الاسلام گفت که: «در صحبت و حضور او نگریستن به غیر او شرک است به او، و اللّه- تعالى- پیغمبر خود را- صلّى اللّه علیه و سلّم- مىگوید: ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغى (۱۷/ نجم)، قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ (۹۱/ انعام)»
و هم ممشاد گفته: «هرگز به سر هیچ پیر نشدهام و سؤال نبردهام، با دل صافى به او شدهام تا او خود چه گوید.»
و هم وى گفته: «همه معرفت صدق افتقارست به اللّه، تعالى.»
و هم وى گفته: «طریق الحقّ بعید، و السّیر مع الحقّ شدید.»
شیخ الاسلام گفت: «راه به حق دور است مگر او دست گیرد، و صحبت و صبر کردن و روزگار گذرانیدن با خداوند سخت است، مگر او مونس بود.»
و هم ممشاد گفته: «هر که بر دوستى از دوستان وى انکار کند، کمینه عقوبت وى آن است که هرگز وى را آن ندهند که او داشته.»
ذو النّون گفته:«هر که بر نعره زرّاقى که به زرق زند انکار کند، هرگز آن را به صدق نیابد، یعنى بر اصل آن انکار کند. ترا از زرق وى چه؟ زرق وى بر وى است. تو راست نگر و راست بین تا بهره یابى.»
شیخ الاسلام گفت که ابو عامر گوید- شاگرد ممشاد- که: «روزى پیش ممشاد نشسته بودیم، جوانمردى از در خانه درآمد، و به میزبانى اجازت خواست. شیخ گفت: توانى که صوفیان را به خانه برى و بازار در میان نه؟ شیخ بهانه مىجست اجابت نکرد. چون بیرون شد، اصحاب گفتند: شیخ هرگز چنین نکردى این چه بود؟ شیخ گفت: او از این جوانمردان بود، دنیا به دست وى درآمد، آن از دست وى بشد. اکنون مىآید و چیزى نفقات مىکند، مىخواهد که سرمایه خود بازیابد. تا مهر آن از دل بیرون نکند این باز نیابد.»
قال الشّیخ ابو عبد اللّه الطّاقى- رحمه اللّه تعالى-: «سمعت محمد بن خفیف یقول: رأیت ممشاد الدینورى فى النّوم کأنّه قائم رافع یدیه الى السّماء، و هو یقول: یا ربّ القلوب! یا ربّ القلوب! و السّماء تدنو من رأسه حتّى وقعت على رأسه، فانشقّت و حمل ممشاد.»
روزى ممشاد از در سراى خود بیرون شد، سگى بانگ کرد. ممشاد گفت:
«لا إله الّا اللّه.» سگ بر جاى بمرد.
و قال ممشاد: «أدب المرید فی التزام حرمات المشایخ، و خدمه الاخوان، و الخروج عن الأسباب، و حفظ آداب الشّرع على نفسه.»
نفحات الأنس عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۴۸
۷۵- شاه شجاع کرمانى، قدس اللّه تعالى روحه(نفحات الانس)
از طبقه ثانیه است. از اولاد ملوک بود. از رفیقان ابو حفص است. با ابو تراب نخشبى و ابو عبد اللّه ذراع بصرى و ابو عبید بسرى صحبت داشته. استاد ابو عثمان حیرى است. و وى با قبا رفتى، و باب فرغانى و نورى و سیروانى و حیرى با طیلسان رفتندى، و دقّاق با گلیم در زىّ کردان. و شاه پس از ابو حفص برفته از دنیا، مات بعد سنه سبعین و مأتین، و قیل: قبل الثلاثمائه.
و وى را کتابى است ردّ بر یحیى معاذ رازى، در فضل غنا بر فقر که یحیى کرده، و وى آن را جواب باز داده و فقر را بر غنا فضل نهاده، چنانچه (!) هست.
شیخ الاسلام گفت: «از فضل درویشى آن تمام است و کفایت که مصطفى- صلّى اللّه علیه و سلّم- درویشى بر توانگرى برگزید، و حضرت حق وى را آن اختیار کرد و بپسندید.»
و شاه شجاع بزرگ بود. خواجه یحیى عمّار گفتى: «شاه شاهى بود.»
روزى ابو حفص نشسته بود در نشابور. شاه شجاع بر سر او بیستاد با قبا، و از وى چیزى پرسید. ابو حفص باز نگریست، او را دید با قبا، گفت: «به خداى که تو شاهى.» گفت:
«من شاهم.» در آن سؤال بجاى آورد که شاه است. دانست که آن سؤال جز وى نتواند کرد.
گفت: «با قبا شاه؟» گفت: «وجدنا فی القبا ما طلبنا فی العبا.»
شیخ الاسلام گفت: «شاه چهل سال نخفته بود بر طمع وقتى. وقتى در خواب شد، حق- تعالى- را به خواب دید بیدار شد و این بیت بگفت:
| رأیتک فی المنام سرور عینى | فأحببت التّنعّس و المناما |
پس از آن پیوسته همى خفتى، یا وى را خفته یافتندى، یا در طلب خواب.»
للمجنون:
| و انّى لأستغشى و ما بی غشیه | لعلّ خیالا منک یلقى خیالیا |
روزى شاه در مسجد نشسته بود. درویشى برپاىخاست و دو من نان خواست. کسى نمىداد. شاه گفت: «کیست که پنجاه حج من بخرد به دو من نان، و به این درویش دهد؟» فقیهى آنجا نشسته بود، آن را بشنید. گفت: «ایّها الشّیخ! استخفاف با شریعت؟» گفت: هرگز خود را قیمت ننهادم، کردار خود را چه قیمت نهم؟»
و هم وى گفته: «من غضّ بصره عن المحارم و أمسک نفسه عن الشّهوات، و عمّر باطنه بدوام المراقبه و ظاهره باتّباع السّنّه لم یخطأ له فراسه.»
نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۴۶
۷۱- سید الطائفه جنید البغدادى، قدس سرّه(نفحات الانس)
از طبقه ثانیه است. کنیت او ابو القاسم است، و لقب وى قواریرى و زجّاج و خزّاز است.
قواریرى و زجاج از آن گویند که پدر وى آبگینه فروختى.
و فى تاریخ الیافعى: «انّ الخزّاز بالخاء المعجمه و الزّاء المشدّده المکرّره، و انما قیل له الخزّاز لانّه کان یعمل الخز.»
گویند اصل وى از نهاوند است، و مولد و منشأ وى بغداد. مذهب ابو ثور داشت مهینه شاگرد شافعى، و گفتهاند مذهب سفیان ثورى داشت. با سرى سقطى و حارث محاسبى و محمد قصّاب صحبت داشته بود، و شاگرد ایشان بود. وى از ائمه و سادات این قوم است، و همه نسبت به وى درست کنند، چون خرّاز و رویم و نورى و شبلى و غیرهم.
ابو العباس عطا گوید: «إمامنا فی هذا العلم و مرجعنا المقتدى به الجنید.»
خلیفه بغداد رویم را گفت: «اى بىادب!» وى گفت: «من بىادب باشم، و نیمروز با جنید صحبت داشتهام؟ یعنى هر کس که با وى نیمروز صحبت داشته باشد، از وى بىادبى نیاید، فکیف که بیشتر؟»
شیخ ابو جعفر حدّاد گوید: «اگر عقل مردى بودى، بر صورت جنید بودى.»
گفتهاند از این طبقه سه تن بودهاند که ایشان را چهارم نبوده: جنید به بغداد و ابو عبد اللّه جلا به شام و ابو عثمان حیرى به نشابور.
در سنه سبع و تسعین و مأتین برفته از دنیا. کذا فى کتاب الطبقات و الرساله القشیریه، و فى تاریخ الیافعى: انه مات سنه ثمان و تسعین، و قیل فى سنه تسع و تسعین و مأتین، و اللّه- تعالى- اعلم.
روزى جنید در ایام صغر با کودکان بازى مىکرد. سرى سقطى گفت: «ما تقول فی الشکر یا غلام؟» گفت: «الشکر ان لا تستعین بنعمه على معاصیه.» سرى گفت: «بسیار مىترسم که بهره تو همین از زبان تو باشد.» جنید گفت: «همیشه از آن سخن ترسان مىبودم. تا آن که روزى بر وى درآمدم و آنچه محتاج الیه وى بود، همراه درآوردم، گفت: بشارت باد ترا که از حضرت حق- سبحانه- درخواسته بودم که این را بر دست مفلحى یا موفّقى به من رساند.»
جنید گفت که سرى مرا گفت که: «مجلس نه و مردم را سخن گوى!» و من نفس خود را متّهم مىداشتم و استحقاق آن نمى دانستم. تا آن که حضرت رسالت را- صلّى اللّه علیه و سلّم- در یکى از شبهاى جمعه به خواب دیدم که گفت: «تکلّم على النّاس!» بیدار شدم و پیش از صبح به در خانه سرى رفتم و در بکوفتم. گفت: «مرا راستگوى نداشتى تا ترا نگفتند؟» پس بامداد مجلس نهادم و آغاز سخن کردم. خبر منتشر شد که: جنید سخن مىگوید. جوانى ترسا، نه در لباس ترسایان، بر کنار مجلس بیستاد و گفت: «ایّها الشّیخ! ما معنى قول رسول اللّه- صلى الله علیه و سلّم-: اتّقوا فراسه المؤمن، فانّه ینظر بنور اللّه؟» جنید گفت: «ساعتى سر در پیش افکندم، پس سر برآوردم و گفتم: اسلام آور، که وقت اسلام تو رسیده است.»
امام یافعى مىگوید که: «مردم مىپندارند که جنید را در این یک کرامت است، و من مىگویم در این دو کرامت است. یکى اطّلاع وى بر کفر آن جوان، و دیگر اطلاع وى بر آن که وى در حال اسلام خواهد آورد.»
جنید را گفتند: «این علم از کجا مى گویى؟» گفت: «اگر از کجا بودى برسیدى.»
و وى گفته: «تصوّف آن است که ساعتى بنشینى بى تیمار.»
شیخ الاسلام گفت که: «بىتیمار چه بود؟ یافت بىجستن و دیدار بى نگریستن، که بیننده در دیدار علّت است.»
و هم وى گفته: «استغراق الوجد فی العلم خیر من استغراق العلم فی الوجد.»
و هم وى گفته: «أشرف المجالس و أعلاها الجلوس مع الفکره فی میدان التّوحید.» و هم وى گفته: «أصرف همّک إلى اللّه، عزّ و جلّ. و إیّاک ان تنظر بالعین الّتی بها تشاهد اللّه- عزّ و جلّ- إلى غیر اللّه- عزّ و جلّ- فتسقط عن عین اللّه.»
و هم وى گفته است که: «موافقت با یاران بهتر از شفقت.»
شیخ الاسلام گفت: «طاعت دارى به از حرمت دارى.»
و هم جنید گوید: «مردمان پندارند که من شاگرد سرى سقطىام. من شاگرد محمد بن على قصّابم. از وى پرسیدم که: تصوّف چیست؟ گفت: ندانم، لکن خلق کریم یظهره الکریم فی زمان کریم، من رجل کریم بین قوم کرام.»
شیخ الاسلام گفت که: «سخنى ظریف و نیکو است که اول گفت: ندانم، پس گفت:
خلقى است کریم، ظاهر مىکند آن را کریم، در زمان کریم، از مرد کریم، میان قوم کریمان. و اللّه- تعالى- داند که آن خلق چیست.»
شیخ الاسلام گفت: «اذا صافى عبدا ارتضاه بخالصته و عدّه من خاصّته، ألقى الیه کلمه کریمه من لسان کریم فی وقت کریم على مکان کریم، بین قوم کرام.»
الکلمه الکریمه: سخنى تازه به دست بیخودى از حق فراستانیده، و به قمع گوش آسوده بر دل تشنه بگذرانیده و به جان فرا ازل نگران رسانیده. سخنى از دوستى و از دوست نشان. تشنه را شراب و خسته را درمان، شنیدن آسان و از او باز رستن نتوان.
| دخولک من باب الهوى إن أردته | یسیر، و لکنّ الخروج عسیر |
من لسان کریم: از زبانى و چه زبان؟ از حق ترجمان، و برنامه صحبت عنوان. نه گوینده دانست و نه زبان. سخن همه به گوش شنوند و آن به جان.
فى وقت کریم: در چه زمان؟ در زمانى که جز از حق یاد نیست در آن، و گذشته عمر خجل است از نیکویى آن، و عمر جهانیان از آرزوى آن گریان.
على مکان کریم: جایى که نه دل پراکنده، و نه زبان خواهنده،و نه مستمع بازنگرنده.
بین قوم کرام: نزدیک محقق گویان و مستمع سوزان و ناظرپرسان.
شیخ الاسلام گفت که: «وقتى جنید، یا ذو النّون، فرا فلیج مجنون رسید، وى را گفت:
مرا نگویى که: این جنون تو از چیست؟ جواب داد: حبست فی الدّنیا، فجننت بفراقه.»
جنید را پرسیدند که: «بلا چیست؟» گفت: «البلاء هو الغفله عن المبلی.» و شبلى را پرسیدند که: «عافیت چیست؟» گفت: «العافیه قرار القلب مع اللّه لحظه.»
شخصى جنید را گفت که: «پیران خراسان را بر آن یافتم که حجاب سه است: یکى حجاب خلق است و دوم دنیا، و سیم نفس.» جواب داد که: «این حجاب دل عامّ است. خاص محجوب به چیز دیگر است: رؤیه الأعمال، و مطالعه الثّواب علیها، و رؤیه النّعمه.»
شیخ الاسلام گفت: آن که کردار خود بیند، دل او از اللّه محجوب است. و آن که پاداش جوید بر آن و آن که از منعم به نعمت نگرد، هم محجوب است.»
واسطى گفته: «مطالعه الأعواض على الطّاعات من نسیان الفضل. پاداش طاعت فرا چشم آمدن و طلب کردن ثواب، فضل و منّت اللّه- تعالى- را فراموش کردن است.»
و هم واسطى گفته: «ایّاکم و لذّات الطّاعات، فانّها سموم قاتله.»
فارس عیسى بغدادى گفته است: «حلاوه الطّاعات و الشّرک سواء.»
شیخ الاسلام گفت که: «تا از خود نپسندى خوشت نیاید و لذت نیابى، و پسند از خود شرک است. طاعت بگزار چنانکه فرمان است به شرط علم و سنّت، و آنگاه از خود مپسند و به وى سپار، و پسند خود بر روى دیو زن!»
| إذا محاسنی اللّائی اسرّ بها | هى الذّنوب، فقل لی: کیف أعتذر؟ |
سئل الجنید: «یکون عطاء من غیر عمل؟» فقال: «کلّ العمل من عطائه یکون.»
نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۶۴
۶۵- ابو سعید خرّاز، قدس الله تعالى سرّه(نفحات الانس)
از طبقه ثانیه است. نام وى احمد بن عیسى است، و لقب وى خرّاز. و گفتهاند که وى روزى خرز موزه مى کرد و بازمىگشاد. گفتند: «این چیست؟» گفت: «نفس خود را مشغول مىکنم، پیش از آنکه مرا مشغول کند.»
وى بغدادى الاصل است، و در محنت صوفیان به مصر شده، و در مکّه مجاور بوده. از ائمه قوم و اجله مشایخ است، یگانه و بىنظیر. شاگرد محمد بن منصور طوسى است، و با ذو النّون مصرى و ابو عبید بسرى و سرى سقطى و بشر حافى و غیر ایشان صحبت داشته.
گفته اند وى پیشین کسى است که در علم فنا و بقا سخن گفت.
شیخ الاسلام گفت که: «وى خویشتن را به شاگردى جنید فرا مىنمود، اما بار خداى جنید بود.» از یاران و اقران وى است، لیکن مه از وى است. پیش از وى برفته، در سنه ست و ثمانینو مأتین، و قیل فى الّتى قبلها، و قیل فی الّتى بعدها. کذا فی تاریخ الامام عبد اللّه الیافعى، رحمه اللّه تعالى. جنید گفته: «لو طالبنا اللّه- تعالى- بحقیقه ما علیه ابو سعید الخرّاز، لهلکنا.» و سئل عن راوى هذه الحکایه عن الجنید: «ایش کان حاله؟» قال: «أقام کذا و کذا سنه یخرز ما فاته الحق بین الخرزتین.»
خراز گوید که: «در اوایل حال ارادت محافظت سرّ و وقت خود مىکردم. روزى به بیابانى درآمدم، و مىرفتم. از قفاى من آواز چیزى برآمد. دل خود را از التفات به آن، و چشم خود را از نظر به آن نگاه داشتم. به سوى من مىآمد تا به من نزدیک شد. دیدم که دو سبع عظیم به دوشهاى من بالا آمدند. من به ایشان نظر نکردم، نه در وقت برآمدن و نه در وقت فروآمدن.»
شیخ الاسلام گفته که: «آن که مىگویند که بایزید سید العارفین است، سید عارفین حق است، سبحانه. و اگر از آدمیان مىگویى احمد عربى- صلى اللّه علیه و سلّم- و اگر از این طایفه ابو سعید خرّاز.»
مرتعش گوید: «همه خلق وبالاند بر خرّاز چون در چیزى از حقایق سخن گوید.»
شیخ الاسلام گفته که: «از مشایخ هیچ کس مه از وى نشناسم در علم توحید. همه بر وى وبالاند. هم واسطى، و هم فارس عیسى بغدادى، و غیر ایشان.»
و هم وى گفته که: «دنیا از خرّاز پر بود و نیز به سر مى آمد.»
و هم وى گفته که: «نزدیک است که خرّاز پیغمبر بودى از بزرگى خویش، امام این کار او است.»
و هم وى گفته که: «در بو سعید خراز ریزگکى لنگى درمى بایست، که کسى با او نمىتواند رفت. و در واسطى ریزگکى رحمت درمىبایست. و در جنید ریزگکى تیزى درمىبایست که [وى] علمى بود.»
و هم وى گفته که: «خراز غایتى است که فوق او کسى نیست.»
و هم وى گفته که خراز گوید: «اول این کار قبول است که روى فرا مرد کند، و آخر یافت.»
و هم شیخ الإسلام گفته: «توحید و یافت آن است که او جاى بگیرد و دیگران را گسیلکند. کسى گفت که: اهل غیب با من گفتند که: شناخت و یافت نه آموختنى است و نه نوشتنى.»
و هم وى گفته: «روزگارى او را مىجستم خود را مىیافتم، اکنون خود را مىجویم او را مىیابم. چون بیابى برهى، چون برهى بیابى. کدام بیش بود؟ او داند. چون او پیدا شود تو نباشى، چون تو نباشى او پیدا شود. کدام بیش بود؟ او داند.»
بایزید گوید: «به او نپیوستم تا از خود نگسستم، و از خود نگسستم تا به او نپیوستم، کدام بیش بود؟ او داند.»
شیخ ابو على سیاه گوید که: «ماوراءالنّهریان مىگویند: تا نرهى نیابى. و عراقیان مىگویند: تا نیابى نرهى. هر دو یکى است، خواه سبوى بر سنگ و خواه سنگ بر سبوى، لیکن من با عراقیانم که سبق از او نیکوتر است.»
ابو سعید خراز گوید: «من ظنّ انّه ببذل المجهود یصل، فمتعنّ. و من ظنّ انّه بغیر بذل المجهود یصل، فمتمنّ.»
شیخ الاسلام گفت که: «وى را به طلب نیابند، اما طالب یابد و تا نیابدش طلب نکند.»
و هم خرّاز گوید: «ریاء العارفین خیر من إخلاص المریدین.»
و هم وى گوید: «تدارک کردن وقت ماضى ضایع کردن وقت باقى است.»
و هم وى گوید: «هرگز به هیچ نعمت از وى شاد نبوده ام.»
و هم وى گوید: «روزى در مسجد حرام نشسته بودم. شخصى از آسمان فرود آمد، پرسید که: صدق و علامت دوستى چیست؟ گفتم: وفادارى. گفت: صدقت، و رفت بر آسمان.»
وقتى خراز در عرفات بود. حاجیان دعا مىکردند و مىزاریدند. گفت: «مرا آرزو آمد که من هم دعایى کنم. باز گفتم: چه دعا کنم؟ یعنى هیچ چیز نمانده که با من نکرده، باز قصد کردم که دعا کنم. هاتفى آواز داد که: پس از وجود حق دعا مىکنى، یعنى پس از یافت ما از ما چیزى خواهى؟»
ابو بکر کتانى به ابو سعید خراز نامهاى نوشت که: «تا تو از اینجا برفتى، در میان صوفیان عداوت و نقار پدید آمد و الفت برخاست.» وى جواب نوشت که: «از رشک حق است بر ایشان تا با یکدیگر مؤانست نگیرند.»
ابو الحسن مزیّن گوید که: «روزى که در میان صوفیان نقار نبود، آن روز را به خیر ندارند.» شیخ الاسلام گفت: «نقار نه جنگگرى را گویند. نقار آن است که با یکدیگر گویند که:
کن و مکن! یعنى به آنچه موافق طریقت ایشان باشد امر کنند، و از هر چه موافق آن نباشد نهى کنند تا از عهده حق صحبت بیرون آمده باشند.»
و من الأشعار المنسوبه إلى الخرّاز- قدّس اللّه تعالى سرّه-:
| الوجد یطرب من فی الوجد راحته | و الوجد عند وجود الحقّ مفقود |
| قد کان یطربنى وجدی فأذهلنى | عن رؤیه الوجد من بالوجد مقصود |
شیخ ابو عبد الرّحمن سلمى- رحمه اللّه تعالى- در کتابى که در بیان مبادى ارادت مشایخ و اوایل احوال ایشان جمع کرده است، مىگوید که ابو عبد اللّه جلّا گفته است که ابو سعید خراز گفت که: «مرا در حداثت سن جمالى صورى بود. شخصى دعوى محبت من مىکرد و ابرام مىنمود، و من از وى مىگریختم. روزى دلتنگ شدم به بادیه درآمدم. چون مقدارى برفتم، باز نگریستم دیدم که آن شخص از عقب من مىآید. چون به من نزدیک شد، گفت: گمان بردى که به این از من برستى؟ با خود گفتم: اللّهم اکفنی شرّه! و نزدیک به من چاهى بود. خود را در آن چاه افکندم. خداى- تعالى- مرا در میانه چاه نگاه داشت. آن شخص بر کناره چاه بنشست و مىگریست. گفتم: خداوندا! قادرى بر آن که مرا از این چاه بیرون آرى و از شرّ آن شخص نگاه دارى. دیدم که بادى در من پیچید و از چاه بالا انداخت. آن شخص پیش من آمد و دست و پاى مرا ببوسید، و عذرخواهى کرد و گفت: مرا قبول کن که در خدمت تو باشم! و در ارادت خود چنان شد که مرا بر وى حسد مىآمد از بس صدق و اخلاص که از وى مىدیدم، و همیشه مصاحب من مىبود تا از دنیا برفت.»
نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۹۳
۴۲- بایزید بسطامى، قدس اللّه تعالى سرّه(نفحات الانس)
از طبقه اولى است. نام وى طیفور بن عیسى بن آدم بن سروشان است. جدّ او گبرى بوده، مسلمان شده. از اقران احمد خضرویه و ابو حفص و یحیى معاذ است، و شقیق بلخى را دیده بود. وفات او در سنه احدى و ستین و مأتین بوده، و در سنه اربع و ثلاثین نیز گفتهاند، و اول درستتر است.
و استاد وى کردى بوده، وصیت کرده که: «قبر من فروتر از استاد من نهید، حرمت استاد را.»
و وى از اصحاب رأى بوده،لکن وى را ولایتى گشاد که مذهب در آن پدید نیامد.
شیخ الاسلام گفت که: «بر بایزید فراوان دروغها بستهاند. یکى آن است که وى گفته: شدم خیمه زدم برابر عرش!»
شیخ الاسلام گفت: «این سخن در شریعت کفر است و در حقیقت بعد. حقیقت درست مىکنى به فرا دید آوردن خویش؟ حقیقت چیست؟ برستن از خویش. حقیقت به نابود خود درست کن! برابر گفتن خود کفر است. توحید به دوگانگى درست مىکنى؟ و ابرسیدن مىباید نه فرا رسیدن.»
حصرى گفت: «اگر عرش بینم کافر باشم.»
جنید متمکن بوده. او را بوح نبوده. امر و نهى را بزرگ داشته و کار از اصل گرفته، لاجرم همه فرقهها وى را پذیرفتهاند. او را گفتند: «وطن تو کجاست؟» گفت: «زیر عرش. یعنى غایت همت من، و منتهاى نظر من، و آرام جان من، و سرانجام کار من آن است، که اللّه- تعالى- گفت موسى را که: تو غریبى و من وطن تو.»
مى گویند که چون بایزید نماز مى کردى، قعقعه از استخوان سینه وى بیرون مىآمدى، و مىشنیدندى، از هیبت حق و تعظیم شریعت.
بایزید به در مرگ گفت: «إلهی! ما ذکرتک إلّا عن غفله، و ما خدمت إلا عن فتره. هرگز یاد نکردم ترا مگر از سر غفلت، و هرگز ترا نپرستیدم مگر از سر فترت.» این بگفت و برفت.
ابو موسى گوید- شاگرد وى- که بایزید گفت: «اللّه- تعالى- را به خواب دیدم. گفتم: راه به تو چون است؟ گفت: از خود گذشتى رسیدى.»
شیخ الاسلام گفت: «راه به شناخت اللّه- تعالى- آسان است، راه به یافت او عزیز است.»
بایزید را- قدس اللّه سرّه- پس از مرگ به خواب دیدند، گفتند: «حال تو؟» گفت: «مرا گفتند: اى پیر! چه آوردى؟ گفتم: درویشى به درگاه ملک شود وى را نگویند چه آوردى، گویند چه خواهى.»
و گویند در نیسابور عجوزهاى بود عراقیّه نام، از درها سؤال کردى. از دنیا برفت. به خوابش دیدند، گفتند: «حال تو؟» گفت: «گفتند: چه آوردى؟ گفتم: آه! همه عمر مرا به این در حوالت مى کردند که: خداى دهاد! و اکنون مى گویند چه آوردى! گفت: راست مى گوید. از او باز شوید!»
نفحات الأنس //عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۷۵
۳۶- سرىّ بن المغلّس السّقطىّ، قدس اللّه تعالى سرّه(نفحات الانس)
از طبقه اولى است. کنیت او ابو الحسین است. استاد جنید و سایر بغدادیان است. از اقران حارث محاسبى و بشر حافى است، و شاگرد معروف کرخى. و آنان که از طبقه ثانیه اند اکثر نسبت به وى درست کنند. بامداد سهشنبه، سیم رمضان، سنه ثلاث و خمسین و مأتین برفته از دنیا.
جنید گفته: «ما رأیت أعبد من السّریّ، أتت علیه سبعون سنه ما راى مضطجعا الّا فى علّه الموت.»
و هم جنید گفته که: «روزى به خانه سرى درآمدم. خانه خود را مى رفت نشسته، و این بیت مىخواند و مى گریست:
| لا فى النّهار و لا فى اللّیل لى فرج | فلا أبالى أطال اللّیل أم قصرا |
سرى در وقتى که محتضر بود جنید را گفت: «ایّاک و صحبه الأشرار، و لا تقطع عن اللّه بصحبه الأخیار!»
شیخ الاسلام گفت که جنید گفته که: «وقتى پیش سرى سقطى بودم نشسته، قومى بر در سراى وى بودند نشسته. سرى مرا گفت: کیست بر در، هیچ بیگانه نیست؟ گفتم: نه درویشى است، همین کار مىجوید. گفت: وى را بخوان! خواندم. سرى با وى در سخن آمد. دیر بماند، و سخن چنان باریک شد که من هیچ در نیافتم. تنگدل گشتم. آخر سرى گفت: شاگردى که کردهاى؟ گفت: به هرات مرا استادى است که فرائض نماز مرا به وى مىباید آموخت، اما علم توحید او مرا تلقین مىکند. سرى گفت: تا این علم در خراسان بجاى بود، همه جاى بود. چون آنجا برسد، هیچ جا نیابى.»
سرى گفته که: «معرفت از بالا فرود آید چون مرغ پروازکنان، تا دلى بیند که در او شرم بود و حیا آنجا فرود آید.» و هم وى گفته: «بدایه المعرفه تجرید النّفس للتّفرید للحقّ.»
و هم وى گفته: «من تزیّن للنّاس بما لیس فیه، سقط من عین اللّه، عزّ و جلّ.»
و هم وى گفته که: «در طرسوس بیمار شدم. جمعى از گرانجانان قرّایان به عیادت من آمدند، و چندان بنشستند که من آزار یافتم و ملول شدم. بعد از آن از من استدعاى دعا کردند.
دست برداشتم و گفتم: اللّهمّ علّمنا کیف نعود المرضى.»
جنید گفته که: «روزى بر سرىّ سقطى درآمدم. مرا کارى فرمود. زود آن را بساختم و پیش وى رفتم. کاغذ پارهاى به من داد، در وى نوشته که: سمعت حادیا یحدو فى البادیه و یقول:
| أبکى و ما یدریک ما یبکینى | أبکى حذار أن تفارقینی |
|
و تقطعى حبلی و تهجرینی» نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی |
بازدیدها: ۷۰
۳۰- شقیق بن ابراهیم البلخى، قدس الله تعالى سره(نفحات الانس)
از طبقه اولى است. کنیت او ابو على است. و وى در اول صاحب راى بود، صاحب حدیث گشت و سنّى پاکیزه. شاگرد زفر است. از قدماى مشایخ بلخ است، استاد حاتم اصمّ.
و با ابراهیم ادهم صحبت داشته و از نظیران وى است، و بر وى زیادت کرده در زهد و فتوّت.
بر طریق توکل رفتى.
وقتى با ابراهیم ادهم گفت که: «شما در معاش چگونه مىکنید؟» گفت: «ما چون مىیابیم شکر مىکنیم، و چون نمىیابیم صبر مىکنیم.» شقیق گفت: «سگان خراسان همچنین مىکنند.» ابراهیم گفت: «پس شما چون مىکنید؟» گفت: «ما چون یابیم ایثار کنیم، و چوننیابیم شکر کنیم.» ابراهیم ادهم بوسه بر سر وى داد و گفت: «استاد تویى.» و در کتاب سیر السّلف این حکایت را به عکس این آورده. آنچه اینجا نسبت به ابراهیم ادهم کرده، آنجا نسبت به شقیق کرده، و آنچه اینجا نسبت به شقیق کرده، آنجا نسبت به ابراهیم ادهم، و الله- تعالى- اعلم.
شقیق گفته که: «با ابو یوسف قاضى در مجلس ابو حنیفه- رضى اللّه عنهم- حاضر مىشدم. مدّتى میان ما مفارقت افتاد. چون به بغداد درآمدم، ابو یوسف را دیدم در مجلس قضا، مردمان گرد بر گرد وى جمع گشته. به من نگاه کرد، گفت: ایّها الشّیخ! چه بوده است که تغییر لباس کردهاى؟ گفتم: آنچه تو طلب کردى یافتى، و آنچه من طلب کردم نیافتم. لاجرم ماتمزده و سوگوار و کبودپوش گشتهام. ابو یوسف گریان شد.»
و وى گفته که: «من از گناه ناکرده بیش از آن مىترسم که از گناه کرده، یعنى دانم که چه کردهام، اما ندانم که چه خواهم کرد.»
و وى گفته که: «توکل آن است که دل تو آرام گیرد به آنچه خداى- تعالى- وعده فرموده است.»
و هم وى گفته: «اصحب النّاس کما تصحب النّار، خذ منفعتها، و احذر ان تحرقک!»
و در بعض تواریخ بلخ مذکور است که شقیق را در سنه اربع و سبعین و مائه، در ولایت ختلان شهید کردند، و قبر وى آنجاست.
نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۱۱۷
۱۴- ابراهیم بن ادهم، قدس الله تعالى روحه(نفحات الانس)
از طبقه اولى است. کنیت او ابو اسحاق است، و نسب او ابراهیم بن ادهم بن سلیمان ابن منصور البلخى. از ابناى ملوک است.
در جوانى توبه کرد. وقتى به صید بیرون رفته بود، هاتفى آواز داد که: «ابراهیم! نه براى این کار آفریدهاند ترا.» وى را آگاهى پدید آمد. دست در طریقت نیکو زد. به مکه رفت و آنجا با سفیان ثورى و فضیل عیاض و ابو یوسف غسولى صحبت داشت. و به شام رفت آنجا کسب مىکرد در طلب حلال، ناظوربانى مىکرد. و وى را حدیث است، و از اهل کرامات و ولایت است. و به شام از دنیا رفته، در سنه احدى او اثنتین و ستین و مائه، و یقال فى سنه ست و ستین، و هذا اکثر.
شخصى با ابراهیم ادهم همراه شد و همراهى وى دیر کشید. چون مىخواست که جداشود، گفت: «شاید که در این صحبت از من رنجه شده باشى، که بىحرمتى فراوان کردم.» ابراهیم گفت: «من ترا دوست بودم. دوستى، عیب تو بر من بپوشید. من از دوستى تو خود ندیدم که نیک مىکنى یا بد.»
| و یقبح من سواک الفعل عندى | و تفعله فیحسن منک ذاکا |
عثمان عماره گفت که: «به زمین حجر بودم با ابراهیم بن ادهم و محمد بن ثوبان و عبّاد منقّرى، سخن مىگفتیم. جوانى دورتر نشسته بود. با ارادت و نیاز تمام گفت: اى جوانمردان! من مردىام، گرد این کار مىگردم. به شب نخسبم و به روز هیچ نخورم، و عمر خویش را بخش کردهام: یک سال حج کنم و یک سال غزا. چون است که مرا بویى نمىرسد و در دل خود هیچ چیز نمىیابم، و نمىدانم که شما چه مىگویید؟» گفت: «هیچ کس از ما جواب وى باز نداد و در سخن خویش برفتند. آخر یکى از یاران گفت که: مرا دل بر نیاز وى بسوخت. گفت: اى جوانمرد! اینان که گرد این کار مىگردند و آن را خواهان و طالباند، نه در فراوانى طاعت و خدمت مىکوشند، در نگریستن و تیزبینى مى کوشند.»
شیخ الاسلام گفت: «این نه آن است که خدمت و طاعت نباید کرد، یعنى با آن چیز دیگر مىباید. صوفى بىخدمت نبود، اما تصوّف نه خدمت است. صوفیان خدمت بنگذارند، بلکه از همه خلق زیادت آرند، اما آنچه کنند بر او نشمارند، یعنى عوض و مزد و مکافات به آن طلب نکنند و مایه ایشان چیز دیگر است در باطن نه در ظاهر. ظاهر به تلبیس گذرانند، و به باطن در جهان دیگر زیند.»
ابو القاسم نصرآبادى گفته: «جذبه من جذبات الحقّ تربى على عمل الثّقلین. یک کشیدن که دل تو با او نگرد- یعنى به محبّت و معرفت و صحبت- ترا به از کردار آدمى و پرى.»
ابراهیم ادهم و على بکّار و حذیفه مرعشى و سلم خوّاص یاران یکدیگر بودند. با یکدیگر بیعت کردند که هیچ چیز نخوریم، مگر که دانیم که از حلال است. چون درماندند از یافتن حلال بىشبهه، با اندک خوردن آمدند، گفتند: «چندان خوریم که از آن چاره نبود، بارى شبهه اندکتر بود.»
نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۸۴
۱۰- معروف کرخى، قدس اللّه تعالى سره(نفحات الانس)
از طبقه اولى است و از قدماى مشایخ. استاد سرىّ سقطى و غیر او، و کنیت وى ابو محفوظ است. نام پدر وى فیروز، و بعضى گفتهاند فیروزان، و بعضى گفتهاند معروف ابن على الکرخى. پدر وى مولى بوده، دربان امام على بن موسى الرّضا- رضى اللّه تعالى عنهما- و گویند که بر دست وى مسلمان شده بود. روزى بار داده بود، ازدحام کردند، در پاى آمد و در آن هلاک گشت. و معروف با داود طایى- قدس الله روحه- صحبت داشته، و مات داود الطائىّ سنه خمس و ستین و مائه، و معروف در سنه مأتین از دنیا رفته.
و وى گفته است که: «صوفى اینجا مهمان است. تقاضاى مهمان بر میزبان جفاست.
مهمان که بادب بود منتظر بود نه متقاضى.»
شخصى معروف را گفت: «مرا وصیّتى کن!» گفت:«احذر ان لا یراک اللّه الّا فى زیّ مسکین.»
شیخ الاسلام گفت که معروف کرخى روزى فرا خواهرزاده خود گفت که: «چون ترا به او حاجت بود، به من سوگند بر او ده!»
و مصطفى- صلّى اللّه علیه و سلّم- در دعا مىگفت: «اللّهم انّى أسألک بحقّ السّائلین علیک، و بحقّ الرّاغبین إلیک، و بحقّ ممشاى الیک- به حق این گامهاى من بر تو.»
و سئل معروف عن المحبه، فقال: «المحبّه لیست من تعلیم الخلق، انّما هى [من] مواهب الحقّ و فضله.»
و قبر وى در بغداد است. به دعا کردن و زیارت و تبرّک به آنجا روند، و مجرّب است که هر که دعا کند مستجاب گردد.
نفحات الأنس//عبدالرحمن جامی
بازدیدها: ۲۲
۸- فضیل بن عیاض، قدّس اللّه تعالى روحه(نفحات الانس)
از طبقه اولى است. کنیت او ابو على است. به اصل از کوفه است، و گفتهاند به اصل از خراسان بود از ناحیت مرو. و گفتهاند که وى به سمرقند زاده و به باورد بزرگ شده، و کوفى الاصل است. و نیز گفتهاند که بخارى الاصل است. و اللّه تعالى اعلم.
وفات وى در محرم سنه سبع و ثمانین و مائه بوده.
فضیل عیاض گوید: قدس اللّه روحه- که: «من حق را- سبحانه و تعالى- بر دوستى پرستم، که نشکیبم که نپرستم.»
لمحمود الورّاق:
| تعصى الاله و أنت تظهر حبّه | هذا و ربّى فى القیاس بدیع |
| لو کان حبّک صادقا لأطعته | انّ المحبّ لمن یحبّ مطیع |
شیخ الاسلام گفت- قدّس سرّه-: «هر که او را بر بیم مىپرستد خود را مىپرستد و به طمع نجات خود مىجنبد، نه به جهت محبت و اطاعت فرمان. و هر که او را به امید مىپرستد او نیز خود را مىپرستد، و به توقع تنعّم و راحت خود مىجنبد، نه براى محبت و اطاعت. من او را نه بر بیم و امید مىپرستم چون مزدوران، و نه بر دعوى محبت او که از پرستشى که سزاى او باشد و استحقاق آن دارد عاجز مانم، بلکه او را بر فرمان او پرستم، که گفت: پرست! مىپرستم، و بر دوستى سنّت رسول او- صلّى اللّه علیه و سلّم- و به تقصیر خود معترفم.»
محمد بن سعید الزّنجى را- رحمه اللّه- پرسیدند که: «سفله کیست؟» گفت: «آن که حق را- سبحانه- بر بیم و امید پرستد.» گفتند: «پس تو چون پرستى؟» گفت: «مهر و دوستى وى مرا بر خدمت و اطاعت دارد.»
شیخ الاسلام گفت: «فضیل عیاض را پسرى بود على نام، از پدر مه بود در زهد و عبادت و ترس. روزى در مسجد حرام نزدیک زمزم خوانندهاى بر خواند: و یوم القیمه ترى المجرمین …
الآیه. وى بشنید، زعقهاى بزد و جان بداد».
شیخ الاسلام گفت: «از دوست نشان و از عارف جان.»
| من مات عشقا فلیمت هکذا |
لا خیر فى عشق بلا موت نفحات الأنس //عبدالرحمن جامی |
بازدیدها: ۴۱