زندگینامه حضرت امام جعفر صادق(ع)به قلم شیخ عباس قمی(کتاب منتهی الامال)قسمت اخر در ذکر اولاد و احفاد امام

فصل هشتم : در ذکر چند نفر از بزرگان اصحاب حضرت صادق علیه السلام است

اول ـ ابان بن تغلب است

از آل بـکـریـن وائل و از اهـل کـوفـه اسـت و ثـقـه و جلیل القدر است . در ( مجالس ‍ المؤ منین ) است که ( ابان ) قارى و عالم به وجـوه قـرائت و دلایـل آن بـود و قـرائتـى عـلیـحـده دارد کـه نزد قراء، مشهور است و در علم تـفـسـیـر و حـدیـث و فـقه و لغت و نحو امام اهل زمان خود بوده ،  و در ( کـتـاب ابـن داود ) مـذکور است که او سى هزار حدیث از حضرت امام جعفر صادق علیه السـلام حـفـظ داشت و او را تصانیف بسیار است مانند ( تفسیر غریب القرآن ) و ( کتاب فضایل ) و ( کتاب احوال صفّین ) و مانند آن .و در ( کـتـاب خـلاصـه ) مـسـطـور اسـت کـه ابـان در مـیـان اصـحـاب مـا ثـقـه اسـت و جـلیـل القـدر و عـظـیـم المنزله . به خدمت حضرت امام زین العابدین و امام محمدباقر و امام جـعـفـر صـادق عـلیـهـم السـلام رسـیـده و بـه التفات خاطر عاطر ایشان مشرف گردیده و حـضـرت امام محمدباقر علیه السلام به او گفته اند که در مسجد مدینه بنشین و فتوى ده مردمان را که دوست مى دارم در میان شیعه من مانند تو را ببینند.و روایتى دیـگـر آن اسـت کـه مـنـاظـره کـن بـا اهـل مـدیـنه که دوست مى دارم مانند تو کسى از روات و رجال من باشد. ابان در حیات امام جعفر صادق علیه السلام وفات یافت و چون خبر فوت او بـه آن حـضـرت رسـیـد رحـمـت بـر او فـرسـتـادنـد و سوگند یاد کردند که موت ابان دل مـرا بـه درد آورد، و وفـات او در سـنـه یـک صـد و چهل و یک بود  و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام او را از وفات او خبر داده بود. 

شـیخ نجاشى روایت نموده که هرگاه ابان به مدینه مى رفت خلایق به جهت استماع حدیث و اسـتـفـاده مـسـایل به او هجوم مى کردند چنانکه غیر ستون مسجد که جهت او آن را خالى مى گذاشتند دیگر جایى خالى نمى ماند. و همچنین روایت نموده از عبدالرحمن بن حجاج که گفت روزى در مـجـلس ابـان بـن تـغـلب بـودم کـه نـاگاه مردى از در درآمد از او پرسید که اى ابـوسـعـیـد! مـرا خـبـر ده کـه چـند کس از صحابه پیغمبر صلى اللّه علیه و آله و سلم با حـضـرت امـیـرالمـؤ مـنـیـن عـلیـه السـلام مـتـابـعـت نـمـودنـد؟ ابـان گفت : گویا مى خواهى فـضـل و بـزرگـى عـلى عـلیـه السلام را به آنها بشناسى که متابعت امیرالمؤ منین علیه السـلام نـمودند از اصحاب پیغمبر صلى اللّه علیه و آله و سلم ؟! آن مرد گفت : مقصود من هـمـیـن اسـت ! پـس ابان گفت : واللّه که ما فضل صحابه را نمى شناسیم الاّ به متابعت از حضرت امیرالمؤ منین علیه السلام .

دوم ـ اسـحـاق بـن عـمّار صیرفى کوفى از اصحاب حضرت صادق علیه السلام و موسى بن جعفر علیه السلام است

عـلمـاء رجـال در حـق او گفته اند که او شیخ اصحاب ما است و ثقه است ، و او و برادران او یونس و یوسف و قیس و اسماعیل بیت بزرگى از شیعه مى باشند، و پسران برادرش على و بـشـیر پسران اسماعیل از وجوه اهل حدیث مى باشند و روایت است که حضرت صادق علیه السـلام هـرگـاه اسـحـاق و اسـمـاعـیل پسران عمّار را مى دید مى فرمود: ( وَ قَدْ یَجْمَعُهُما لاَقـْوامٍ ) ؛ یـعـنـى حـق تـعـالى گـاهـى دنـیـا و آخـرت را بـراى بـعـضـى جـمـع مـى فرماید.

 
و روایـت است از عمار بن حیّان که گفت : خبر دادم به حضرت صادق علیه السلام از برّ و نـیـکـى کـردن اسـمـاعـیـل پـسـرم بـه مـن ، فـرمـود: مـن او را دوسـت مـى داشـتـم و الحال زیاد شد محبت من به او. و بالجمله ؛ علما، اسحاق بن عمار را فطحى مى دانستند به جـهـت تصریح شیخ در ( فهرست ) و از این جهت حدیث را از جهت او موثق مى شمردند تـا نوبت به شیخ بهائى رسید، ایشان اسحاق بن عمار را دو نفر گرفتند یکى را امامى گـفـتـنـد و اسـحـاق بـن عمار بن موسى را فطحى گرفتند و لهذا در سند باید رجوع به تـمـیـز کـنـنـد تـا مـعـلوم شـود کـه کـدام یـک مـى بـاشـنـد، و عـمـل عـلمـا بـر هـمـین بود تا زمان علامه طباطبائى بحرالعلوم رحمه اللّه ، این بزرگوار قـرائنـى بـه دسـت آورد کـه اسحاق به عمار یک نفر بیشتر نیست و آن هم ثقه و امامى مذهب اسـت ، و شـیخ ما علامه محدث نورى رضى اللّه عنه نیز همین را اختیار کرده در خاتمه ( مستدرک الوسائل )  واللّه العالم .

سوم ـ برید بن معاویه المعجلى مکنّى به ابوالقاسم

از وجـوه فقهاى اصحاب و ثقه و جلیل القدر و از حواریین حضرت باقر و حضرت صادق عـلیـهـمـا السـلام مـى بـاشـد و از بـراى او مـکـانـت و مـحـل عـظـیـم اسـت نـزد ائمـه عـلیـهم السلام و از اصحاب اجماع است . حضرت صادق علیه السلام فرمود: اوتاد زمین و اعلام دین چهار نفرند: محمّد بن مسلم و برید بن معاویه و لیث بن البخترى المرادى و زراره بن اعین ؛ و هم در حدیثى در حقى ایشان فرموده :
( هـؤُلا ءِ الْقـَوّامـُونَ بـِالْقـِسـْطِ، هـؤُلا ءِ الْقـَوّامـُونَ بـِالصِّدْقِ، وَ هـؤُلا ءِ السـّابـِقـُونَ السّابِقُونَ اُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ. )

و هـم فـرمـوده بـشـارت دهید مخبتین را به بهشت و این چهار را اسم برده سپس ‍ فرموده این چـهـار کـس نـجـبـاءاند، امناء الهى اند در حلال و حرام خدا، اگر ایشان نبودند منقطع مى شد آثـار نبودت و مندرس مى گشت .وفاتش در سنه صد و پنجاه واقع شد رحـمـه اللّه ، و پسرش قاسم بن برید نیز ثقه و از روات اصحاب حضرت صادق علیه السلام است .

 
چهارم ـ ابوحمزه ثمالى نام شریفش ثابت بن دینار است

ثـقـه و جـلیـل القـدر و از زهـاد و مـشـایـخ کـوفـه اسـت . از فضل بن شاذان روایت است که گفت شنیدم از ثقه اى که گفت شنیدم از حضرت رضا علیه السـلام که فرمود: ابوحمزه ثمالى در زمان خود مانند سلمان فارسى بود در زمان خود و این به آن جهت است که خدمت کرده به چهار نفر از ما: على بن الحسین و محمّد بن على و جعفر بن محمّد و مقدارى از زمان حضرت موسى بن جعفر علیهم السلام .

و روایـت شـده که وقتى حضرت امام جعفر صادق علیه السلام ابوحمزه را طلبید چون وارد شـد حـضـرت بـه او فـرمـود: ( انّى لاستریح اذا رایتک ) ؛ من استراحت و آسایش مى یابم وقتى که تو را مى بینم . و روایت شده که ابوحمزه دخترکى داشت بـر زمـین افتاد و دستش شکست ، نشان شکسته بند داد، گفت : استخوانش شکسته باید او را جبیره کرد، ابوحمزه به حال آن دختر رقت کرد و گریست و دعا کرد، شکسته بند خواست که دست او را به جبیره بندد دید آثارى از شکستگى ندارد، به دست دیگرش نظر کرد دید آن هـم عـیـبـى نـدارد! گـفـت : ایـن دخـتر عیبى ندارد! وفات او در سنه صد و پـنـجاه واقع شده . و در ایام ناخوشى او ابوبصیر به خدمت حضرت صادق علیه السلام رسـیـد حـضـرت احوال ابوحمزه را پرسید، ابوبصیر گفت : ناخوش بود، فرمود: هرگاه بـرگشت به نزد او از جانب من او را سلام برسان و او را بگو که فلان ماه در فلان روز وفات خواهى کرد، گفتم : فدایت شوم به خدا ما با او انس داشتیم و او از شیعیان شما است . فـرمـود: راسـت گـفـتى ما عِنْدَنا خَیْرٌ لَکُمْ؛ آنچه نزد ما براى شما است بهتر است براى شـمـا، گـفتم : شیعه شما با شما است ؟ فرمود: هرگاه از خدا بترسد و مراقب پیغمبر خود باشد و از گناهان ، خود را نگاه دارد با ما خواهد بو در درجات ما الخ .

سـیـد عـبـدالکـریـم بـن طـاوس در ( فرحه الغرىّ ) روایت کرده که حضرت امام زین العـابـدیـن عـلیـه السـلام وارد کـوفه شد و داخل شد در مسجد آن و در مسجد بود ابوحمزه ثـمـالى کـه از زاهـدیـن اهـل کوفه و مشایخ آنجا بود. پس حضرت دو رکعت نماز گذاشت ، ابـوحـمـزه گـفت : نشنیدم لهجه پاکیزه تر از او، نزدیکش رفتم تا بشنوم چه مى گوید، شـنـیـدم مـى گـویـد: ( اِلهى اِْن کانَ قَدْ عَصَیْتُکَ فَاِنّى قَدْ اَطَعْتُکَ فى اَحَبِّ اَلاَشْیاءِ اِلَیْکَ. )

و ایـن دعـایى است معروف آنگاه برخاست و رفت . ابوحمزه گفت که من عقب او رفتم تا مناخ کـوفـه و آن مـکانى بود که شتران را در آنجا مى خوابانیدند، دیدم در آنجا غلامس سیاهى اسـت و بـا او است شتر گزیده و ناقه اى . گفتم : به او: اى سیاه ! این مرد کیست ؟ گفت : ( اَوْ یـَخـْفـِى عـَلَیـْک شـَمـائِلُهُ عـ( ؛ از سیما و شمایلش او را نشناختى ! او على بن الحـسـیـن عـلیـه السـلام اسـت ! ابـوحمزه گفت : پس خود را انداختم روى قدمهاى آن حضرت بـوسـیـدم آن را کـه آن جـنـاب نـگـذاشـت و با دست خود سر مرا بلند کرد و فرمود: مکن اى ابـوحـمـزه ! سـجـود نـشـایـد مـگـر بـراى خـداونـد عـز و جـل ، گـفـتـم : یابن رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله و سلم ! براى چه به اینجا آمدید؟ فـرمـود: از بـراى آنچه که دیدى یعنى نماز در مسجد کوفه ، و اگر مردم بدانند که چه فـضـیـلتـى اسـت در آن ، بیایند به سوى آن اگرچه به روش کودکان خود را زمین کشند، یعن یبایند هرچند در نهایت سختى باشد راه رفتن براى ایشان مانند اطفالى که راه نیفتاده انـد نـشـسته حرکت مى نمایند، پس فرمود: آیا میل دارى که زیارت کنى با من قبر جدم على بـن ابـى طـالب عـلیـه السلام را؟ گفتم : بلى ! پس حرکت فرمود و من در سایه ناقه او بـودم و حـدیـث مـى کرد مرا تا رسیدیم به غریّین و آن بقعه اى بود سفید که نور آن مى درخـشید، پس از شتر خویش پیاده شد و دو طرف روى خود را بر آن زمین گذاشت و فرمود: اى ابـوحـمـزه ! ایـن قـبـر جـدّ مـن على بن ابى طالب علیه السلام است پس زیارت کرد آن حـضـرت را بـه زیـاراتـى کـه اول آن ( اَلسَّلامُ عـَلَى اَسـْمِ اللّهِ الرَّضِىِّ وَ نُورِ وَجْهِهِ الْمـُضـیـى ء ) اسـت . پـس وداع کـرد بـا آن قـبـر مـطـهـر و رفت به سوى مدینه و من برگشتم به سوى کوفه .

مـؤ لف گـویـد: کـه گـذشـت در ذکر وفات حضرت صادق علیه السلام که ابوحمزه به زیـارت قـبـر امـیـرالمـؤ مـنـیـن عـلیه السلام مشرف مى گشته و نزدیک آن تربت مقدس ‍ مى نشسته و فقهاى شیعه خدمتش جمع مى گشتند و از جنابش اخذ حدیث و علم مى نمودند.

پنجم ـ حریز بن عبداللّه سجستانى

از مـعـروفـتـریـن اصـحـاب حـضـرت صادق علیه السلام است و کتبى در عبادات نوشته از جمهل ( کتاب صلوه ) است که مرجع اصحاب و معتمد علیه و مشهور بوده . و در روایت مـعروفه حمّاد است که به حضرت صادق علیه السلام گفت : ( اَنَا اَحْفَطُ کِتابَ حَریزٍ فِى الصَّلوهِ. ) 

و بـالجمله ؛ او از اهل کوفه است لکن به جهت تجارت ، مسافرت به سجستان مى کرد به ( سـجـستانى ) مشهور شد و در زمان حضرت صادق علیه السلام شمشیر کشید به جـهـت قـتـال خـوارج سـجـسـتـان .و روایت شده که حضرت او را جدا کرد و مـحـجـوب کـرد از خـودش و او هـمـان اسـت کـه یـونـس بـن عـبـدالرحـمـن فـقـه بـسـیـار از او نقل کرده .

ششم ـ حمران بن اعین شیبانى

بـرادر زراره اسـت کـه از حـواریـیـن حضرت امام محمدباقر علیه السلام و امام جعفر صادق عـلیـه السـلام بـه شـمـار رفـتـه و حضرت باقر علیه السلام به او فرموده که تو از شیعه مایى در دنیا و آخرت .

و حـضـرت صـادق عـلیه السلام بعد از موت او فرموده : ماتَ وَاللّهِ مُؤ مِنا؛ به خدا قسم ! بـه حالت ایمان از دنیا رفت . و وقتى به حضرت صادق علیه السلام عرض کرد: ما شیعیان چه مقدار کم مى باشیم ( لَوِاجْتَمَعْنا عَلى شاهٍ ما اَفَنَیْناهاَ، ) فـرمـود: مى خواهید من عجیبتر از این شما را خبر دهم ؟ گفتم : بلى ، فرمود: مهاجر و انصار رفتند و اشاره به دست خود فرمود مگر سه نفر، و مراد آن حضرت از این سه نفر: سلمان ، ابوذر، مقداد است ، چنانچه در روایت باقرى است :

( اِرتـَدَّ النـّاسُ اِلاّ ثـَلثـَهٌ: سـَلْمـانُ وَ اَبـُوذَرٍ وَ الْمـِقـدادُ، قـال الرّاوى فـَقـُلْتُ: عـَمّارُ! ) قالَ علیه السلام : ( کانَ حاصَ حَیْصَهً ثُمَّ رَجَعَ ثُمَّ ) قال علیه السلام : ( اَنْ اَرَدْتَ الَّذى لَمْ یَشُکَّ وَ لَمْ یَدْخُلْهُ شَى ءٌ فَالْمِقْدادُ. )

و وارد شـده کـه وقـتـى زراره در ایـام جـوانـى که هنوز مو بر صورتش نروییده بود به حـجـاز رفـت و در مـنـى خـیـمـه حـضـرت بـاقـر عـلیـه السـلام را یـافـت بـه آن خـیـمـه داخـل شـد، گـفـت چـون داخـل شـدم دیـدم جـماعتى دور خیمه نشسته اند و صدر مجلس را خالى گـذاشـتـهاند و کسى در آنجا نیست و مردى هم در گوشه اى نشسته حجامت مى کند، با خودم گـفـتـم که باید حضرت باقر علیه السلام همین شخص باشد، به جانب آن جناب رفتم و سـلام کـردم و جواب فرمود، مقابل رویش نشست و حجّام هم پشت سرش بود، فرمود: از اولاد اعـیـن مـى بـاشـى ؟ گفتم : بلى ، من زراره پسر اعین مى باشم ، فرمود: تو را به شباهت شناختم پس فرمود: آیا حمران به حج آمده ؟ گفتم : هرگز، هرگاه او را ملاقات کنى سلام مـرا بـه او بـرسـان و بگو به چه جهت حکم بن عتیبه را از جانب من حدیث کردى که ( اِنَّ الاَوْصـیـاءَ مـُحـَدِّثـُونَ حـَکـَم ) و اشـبـاه او را بـه مثل این حدیث خبر مده ، زراره گفت حمد کردم خدا را و ثنا گفتم او را الخ .

و در روایـت دیـگـر اسـت کـه حـضـرت صـادق عـلیـه السـلام احـوال حـمـران را از بـکـیـر بـن اعـیـن پـرسـیـد، بـکـیـر گـفـت کـه امـسـال حـج نـیـامـده بـا آنکه شوق شدیدى داشت که خدمت شما برسد و لکن سلام بر شما رسـانـیـده ، حـضـرت فـرمـود: بـر تـو و بـر او سـلام بـاد! حـمـران مـؤ مـن اسـت از اهـل جـنـت کـه مـرتـاب نخواهد شد هرگز نه به خدا نه به خدا، خبر مده او را.(۱۶۲) و روایت شده که اسمش در کتاب اصحاب یمین است .

و روایـت شـده کـه مـوالى حـضرت صادق علیه السلام نزد آن حضرت مناظره مى نمودند و حـمـران سـاکت بود حضرت فرمود به او که اى حمران ! چرا تو ساکتى تکلم نمى کنى ؟ گـفـت : اى آقـاى مـن ! مـن قـسـم خـورده ام که تلکم نکنم در مجلسى که شما در آنجا باشید، فـرمـود: مـن اذن دادم تو را در کلام ، تکلم کن .و یونس بن یعقوب گفته کـه حـمـران علم کلام را نیکو مى دانست . و حضرت صادق علیه السلام آن مرد شامى را که به جهت مناظره آمده بود حواله داد به حمران ، آن مرد شامى گفت : من به جهت مناظره با تو آمـده ام نـه حمران ، فرمود: اگر غلبه کردى به حمران بر من غلبه کرده اى ، پس آن مرد سـؤ ال کـرد و حـمـران جـواب داد چـنـدانـکـه آن مـرد خـسـتـه و مـلول شـد، حـضـرت بـه وى فـرمود: اى شامى ! حمران را چگونه دیدى ؟ گفت : حاذق است ، از هرچه سؤ ال کردم از او، مرا جواب داد.  و بالجمله ؛ روایات در مدح او بسیار است .

و حـسن بن على بن یقطین از مشایخ خود روایت کرده که حمران و زراره و عبدالملک و بکیر و عبدالرحمان اولاد اعین ، تمامى مستقیم بودند و چهار نفر ایشان در زمان حضرت صادق علیه السـلام وفـات کـردند و از اصحاب حضرت صادق علیه السلام بودند، و زراره تا زمان حـضـرت کـاظـم عـلیـه السـلام بـود و مـلاقات کرد آنچه ملاقات کرد.و گـفـتـه شـده کـه حـمـران از تـابـعـیـن مـحـسـوب مـى شـود بـه جـهـت آنـکـه او از ابـوالطـفـیـل عـامـر بـن واصـله روایـت مـى کـنـد و او آخـر کـسـى اسـت از اصـحـاب حـضـرت رسول صلى اللّه علیه و آله و سلم که وفات کرده .

مـؤ لف گـویـد: کـه حـمـران از عـبـیـداللّه بـن عـمـر کـه اهل سنت او را از اصحاب شمرده اند نیز روایت کرده .
شـیـخ طـبـرسـى در ( مـجـمـع البـیـان ) در سـوره مزمّل بعد از این آیه شریفه ( اِنَّ لَدَیْنا اَنْکالا وَ حَجیمَا وَ طَعامَا ذا غُصَّهٍ ) ، فرموده : و روایـت شـده از حـمـران بـن اعـیـن از عـبـیـداللّه بـن عـمـر کـه حـضـرت رسـول صلى اللّه علیه و آله و سلم شنید که شخصى این آیات را قرائت کرد، حضرت از شـنیدن آن غش ‍ کرد. و روایت است که حمران هرگاه با اصحاب مى نشست پـیـوسـتـه بـا ایـشـان از آل مـحـمـّد علیهم السلام روایت مى کرد، پس هرگاه ایشان از غیر آل مـحـمـّد چـیـزى مـى گـفـتـنـد ایـشـان را رد مـى کـرد بـه هـمـان حـدیـث از اهـل بـیـت عـلیـهـم السـلام تـا سـه دفـعـه چـنـیـن مـى کـرد اگـر بـه هـمـان حال باقى مى ماندند بر مى خاست و مى رفت . 

مـؤ لف گـویـد: کـه قـریـب بـه هـمـیـن از سـیـد حـمـیـرى نـقـل شـده از بـعـضـى از اهـل فـضـل کـه گـفـت : در نـزد ابـوعـمـرو عـلاء نشسته بودیم و مـشـغـول مـذاکـره بـودیـم کـه سـیـد حـمـیـر وارد شـد و نـشـسـت و مـا مـشـغـول شـدیـم بـه ذکـر زرع و نـخل یک ساعتى ، سید برخاست ما گفتیم : اى ابوهاشم ! براى چه برخاستى ؟ گفت :

و پـسـران حـمـران و حـمـزه و مـحـمـّد و عـقـبـه تـمـامـى از اهل حدیث اند.

هفتم ـ زراره بن اعین شیبانى است

کـه جـلالت شـاءن و عظمت قدرش زیاده از آن است که ذکر شود، جمع شده بود در او جمیع خـصـال خـیـر از عـلم و فـضل و فقاهت و دیانت و وثاقت ، از حواریین صادقین علیهما السلام اسـت و او هـمـان اسـت کـه یـونـس بـن عـمـار حـدیـثـى از او نـقـل کـرده بـراى حـضـرت صادق علیه السلام در باب ارث که او از حضرت باقر علیه السلام نقل کرده بود. حضرت صادق علیه السلام فرمود آنچه را که زراره روایت کرده از ابوجعفر علیه السلام ، پس جایز نیست که ما رد کنیم .و روایت شده که آن حـضـرت بـه فـیـض بن مختار فرموده که هر وقت خواستى حدیث ما را پس اخذ کن از این شخص نشسته و اشاره فرمود به زراره .
و نـیـز از آن حضرت مروى است که درباره زراره فرمود: ( لَوْلا زُرارَهُ لَقُلْتُ اِنَّ اَحادیثَ اَبى سَتَذْهَبُ. )
و گذشت در برید که زراره یکى از اوتاد زمین و اعلام دین است .

و هم روایت است که وقتى حضرت صادق علیه السام به او فرمود اى زراره ! اسم تو در نـامـهـاى اهـل بهشت بى الف است ، گفت : بلى فدایت شوم اسم من عبدربّه است و لکن ملقّب شـدم بـه زراره ، و از او نقل شده که مى گفته : به هر حرف که از امام جعفر صادق علیه السلام مى شنوم ایمان من زیاده مى شود.

 
و از ابـن ابـى عـمـیـر کـه از بـزرگـان فـضـلاء شـیـعـه اسـت نقل است که وقتى به جمیل بن درّاج که از اعاظم فقها و محدثین این طایفه است گفت که چه نیکو است محضر تو و چه زینت دارد مجلس افاده تو، گفت : بلى ، لکن به خدا سوگند که نـبـودیـم مـا در نـزدیـک زراره مـگـر بـه مـنـزله اطـفـال مـکـتـبـى کـه در نـزد مـعـلم خـود بـاشند. و ابوغالب زرارى در رساله اى که به جهت فرزند فرزندش مـحـمـّد بـن عـبـداللّه نـوشـتـه ، فرموده : روایت شده که زراره مردى وسیم و جسیم و ابیض اللّون بـوده و هـنـگامى که به نماز جمعه مى رفت بر سرش برنسى بود و در پیشانیش اثـر سـجـده بـود و بر دست خود عصایى داشت ، مردم احتشام او را به پا مى داشتند و صف مـى زدنـد و نـظـر بـه حـسـن و هـیـئت و جـمـال او مـى نـمـودنـد و در جـدل و مـخـاصـمـت در کلام امتیازى تمام داشت و هیچ کس را قدرت آن نبود که در مناظره او را مغلوب سازد الاّ آنکه کثرت عبادت او را از کلام واداشته بود و متکلمین شیعه در سلک تلامیذ او بـودنـد، هـفـتـاد سـال عـمـر کـرد، و از بـراى آل اعـیـن فـضـایـل بـسـیـارى اسـت و آنـچـه در حـق ایـشـان روایت شده زیاده از آن است که براى تو بنویسم . الخ انتهى .

مـؤ لف گـوید: که وفات زراره بعد از وفات حضرت صادق علیه السلام واقع شد به فـاصـله دو مـاه یـا کـمـتر، و زراره در وقت وفات آن حضرت مریض بود و به همان مرض ‍ رحلت کرد رحمه اللّه .
و بـدان کـه بـیـت اعـیـن از بـیـوت شـریـفـه اسـت و غـالب ایـشـان اهـل حـدیـث و فـقـه و کـلام بـوده انـد و اصـول تـصـانـیـف و روایـات بـسـیـار از ایـشـان نقل شده است و زراره را چند تن اولاد بود از جمله رومى و عبداللّه مى باشند که هر دو تن از ثـقات روات اند، و دیگر حسن و حسین است که حضرت صادق علیه السلام در حق ایشان دعا کرده و فرموده :
( اَحـاطـَهـُمَا اللّهُ وَ کَلاهُما وَ رَعاهُماَ وَ حَفِظَهُما بِصَلاحِ اَبیهِما کَما حَفِظَ الْغُلامَیْنِ. )

و بـرادران زراره ، حـمـران و بـکـیـر و عـبدالرحمن و عبدالملک تمامى از اجلاء مى باشند اما حمران که گذشت حالش و بکیر همان است که حضرت صادق علیه السلام او را یاد کرده و فـرمـوده : ( رَحـِمَ اللّهُ بـُکـَیْرا وَ قَدْ فَعَلَ ) و نیز روایت شده که بعد از فوت او حضرت فرموده : ( وَاللّهُ لَقَدْ اَنْزَلَهُ اللّهُ بَیْنَ رَسُولِهِ وَ اَمیرِالمُؤ مِنینَ ـ صلواتُ اللّهِ وَ سَلامُهُ عَلَیْهِما )

و اولاد و احفاد او اهل حدیث اند، و از براى آن جناب در بیرون شهر دامغان بقعه و مزارى است مـعـروف و عبدالرحمن بن اعین همان است که مشایخ شهادت بر استقامت او داده اند، و عبدالملک بـن اعـیـن هـمـان اسـت کـه حضرت صادق علیه السلام بر او ترحم فرموده و قبر او را در مـدیـنـه بـا اصـحـاب خـود زیـارت کـرده و عـارف به نجوم بوده و فرزندش ضریس بن عبدالملک از ثقات روات است .

هـشـتـم ـ صـفـوان بـن مـهران جمال اسدى کوفى است که مکنّى به ابومحمّد و بسیار ثقه و جلیل القدر است

روایـت کـرده از حـضـرت صـادق عـلیه السلام و عرضه کرده ایمان و اعتقاد خود را درباره ائمه علیهم السلام به آن حضرت ، حضرت به او فرموده : رحمک اللّه .و او هـمـان اسـت کـه شـتـران خـود را به هارون رشید کرایه داد به جهت سفر حج چون خدمت حـضـرت مـوسـى بـن جـعفر علیه السلام رسید آن جناب فرمود: اى صفوان ! هر چیز ازتو نـیـکـو و جـمیل است مگر یک چیز از تو و آن کرایه دادن شتر است به این مرد یعنى هارون ، عـرض کـرد کـه مـن بـه جهت سفر معصیت و لهو و لعب کرایه ندادم و لکن کرایه دادم براى طـریـق مـکـه و خـودم هـم در کار نیستم بلکه امر دست غلامان من است ، فرماید: آیا کرایه از ایـشـان طلب ندارى ؟ گوید: چرا، فرماید: آیا دوست ندارى بقاى ایشان را تا کرایه تو به تو برسد؟ گوید: بلى ، فرماید: کسى که دوست داشته باشد بقاء ایشان را پس او از ایـشـان است و کسى که از ایشان باشد با ایشان وارد آتش شود، صفوان رفت و شتران خـود را بـالتـمـام فـروخت ، هارون چون مطلب را فهمید به وى گفت : به خدا قسم ! اگر نبود حسن صحبت تو، هر آینه تو را مى کشتم .و این صفوان زیارت روز اربعین امام حسین علیه السلام ، را از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده و زیارت وارث و دعاى معروف به ( علقمه ) را که بعد از زیارت عاشورا مى خوانند نیز از آن حضرت نقل کرده  و این صفوان مکرر حضرت صادق علیه السلام را از مدینه به کوفه آورده و با آن جناب به زیارت تربت حـضـرت امـیـرالمـؤ مـنـیـن عـلیـه السـلام نـائل گـشـته و بر قبر آن جناب خوب مطلع بوده .

 
و از ( کـامـل الزّیـاره ) مـروى اسـت کـه مـدت بـیـسـت سـال بـه زیـارت آن تـربیت مطهره مى رفت و نماز خود را در نزد آن حضرت به جاى مى آورد.(۱۸۶) و او جـد ثـقـه جـلیـل و فـقـیـه نـبـیـل شـیـخ طـایـفـه امامیه ابوعبداللّه صفوانى است که در محضر سیف الدوله حمدانى با قاضى موصل در امامت مباهله کرد چون قاضى از مجلس برخاست تب کرد و دستش که در مباهله کشیده بود سیاه گشت و ورم کرد و روز دیگر هلاک شد.

نهم ـ عبداللّه بن ابى یعفور است

کـه ثـقـه و بـسیار جلیل القدر است در اصحاب ائمه و از حواریین صادقین علیهما السلام بـه شـمـار مـى رفـت و بـسـیـار مـحبوب حضرت صادق علیه السلام بوده و حضرت از او رضـایـت داشـتـه ، چـون در مـقـام اطـاعـت و امـتـثـال امـر آن جـنـاب و قـبـول قـول آن حـضـرت خـیلى ثابت قدم بوده چنانکه روایت است که وقتى به آن حضرت عرض کرد به خدا سوگند! اگر شما انارى را دو نصف کنى و بگویى که این نصف حرام اسـت و ایـن نـصـف حـلال ، مـن شـهـادت مـى دهـم آنـچـه را کـه گـفـتـى حلال ، حلال است و آنچه را که گفتى حرام ، حرام است ! حضرت دو مرتبه فرمود: خدا رحمت کند تو را.

و روایـت اسـت کـه آن حـضـرت فـرمـود: مـن نـیـافـتـم احـدى را کـه قبول کند وصیت مرا و اطاعت کند امر مرا مگر عبداللّه بن ابى یعفور. و او همان است که دین خود را بر حضرت صادق علیه السلام عرضه کرده . و همان کس ‍ است آن حضرت بر او سلام فرستاده و وصیت کرده او را به صدق حدیث و اداى امانت .

و بـالجـمـله ؛ در ایـام حـضـرت صـادق عـلیـه السـلام ، در سـال طـاعـون وفـات کـرد و بـعـد از فـوت او حـضـرت صـادق عـلیـه السـلام بـراى مفضل بن عمر مرقومه اى نوشته که تمام آن ثناء و ترضیه است بر ابن ابى یعفور به کـلمـاتـى کـه دلالت دارد بـر جـلالت شـاءن او بـه مـرتـبـه اى کـه عقل حیرت مى کند، از جمله آن کلمات شریفه این است :

( وَ قـُبـِضَ صـَلَواتِ اللّهِ عَلى رُوحِهِ مَحْمُودَ الاَثَرِ مَشْکُورَ السَّعْىِ مَغْفُورا لَهُ مَرْحُوما بـِرضـَى اللّهِ وَ رَسـُولِهِ وَ اِمـامـِهِ عَنْهُ فُبِولادَتى مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلى اللّه علیه و آله و سلم ماکا نَ فِى عَصِرِنا اَحَدٌ اَطْوَعَ للّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لاِمامِهِ مِنْهُ فَماَ زالَ کَذلِکَ حَتّى قَبْضَهُ اللّهُ اِلَیْهِ بِرَحْمَتِهِ وَ صَیِّرَهُ اِلى جَنَّتِهِ الخ . )

دهم و یازدهم ـ عمران بن عبداللّه بن سعد اشعرى قمى و برادرش عیسى بن عبداللّه است

که هر دو از اجلاء اهل قم و از دوستان حضرت صادق علیه السلام و از محبوبین آن حضرت بـوده انـد و حـضـرت ، ایـشان را خیلى دوست مى داشت ، و هر وقت بر آن حضرت به مدینه وارد مى شدند از ایشان تفقد مى فرموده و احوال اهل بیت و اقوام و خویشان و بستگان آنها را مى پرسیده ، و وقتى عمران بر حضرت صادق عـلیـه السـلام وارد شـد آن جـنـاب از او احـوال پـرسـى فـرمود و با او نیکویى و بشاشت فـرمـود چون برخاست برود ( حمّادناب ) از آن حضرت پرسید که کیست این شخص کـه ایـن نـحـو بـا او نـیـکـویـى کـردیـد؟ فـرمـود: ایـن از اهـل بیت نجباء است ، یعنى از اهل قم که اراده نمى کند ایشان را جبّارى از جبابره مگر آن که خدا او را در هم مى شکند.

و روایـت شـده کـه وقـتـى آن حـضـرت مـیـان دیـدگـان عـیسى را بوسید و فرمود: تو از ما اهـل بـیـت مـى بـاشـى . و ایـن عـمـران هـمان است که حضرت صادق علیه السلام از او خواسته بود که چند خیمه براى آن حضرت درست کند، او درست کرد و آورد در مـنى براى آن جناب نصب نمود، یک خیمه زنانه و یک خیمه مردانه و یک خیمه براى قضاى حاجت ، چون حضرت صادق علیه السلام با اهل بیت خود وارد شد، پرسید این خیمه ها چیست ؟ گـفـتـنـد: عـمـران بـن عـبـداللّه قـمـى بـراى شـمـا درسـت کـرده ، حـضـرت در آنـجـا نازل شد و عمران را طلبید و فرمود: این خیمه ها به چند از کار درآمده ؟ گفت : فدایت شوم کرباسهاى آن از صنعت خودم است و من اینها را براى شما به دست خود درست کرده ام و به رسـم هـدیـه بـراى آن حـضـرت آورده ام و دوسـت دارم فـدایـت شـوم قـبـول فـرمـایـیـد و من آن مالى را که فرستاده بودید براى این کار رد کردم پس حضرت دسـت او را گـرفـت و فـرمـود: سـؤ ال [ درخواست ] مى کنم از خدا که صلوات بفرستد بر مـحـمـّد و آل مـحـمّد و آنکه تو را و عترت تو را در سایه رحمت خود درآورد روزى که سایه نباشد جز سایه او.و پسر عمران ( مرزبان ) از راویان اصحاب ابـوالحـسـن الرضا علیه السلام و صاحب کتاب است وقتى خدمت آن جناب عرض مى کند که سـؤ ال مـى کـنـم شـمـا را از اهم امور نزد من آیا من از شیعه شما مى باشم ؟ فرمود: بلى ، گفت : اسم من مکتوب است نزد شما؟ فرمود: بلى .

دوازدهم ـ فضیل بن یسار البصرى ابوالقاسم

ثقه جلیل القدر از روات و فقهاء اصحاب صادقین علیهما السلام و از اصحاب اجماع است ، یـعنى از کسانى که اجماع کرده اند اصحاب ما بر تصدیق او و اقرار کرده اند به فقه او. و روایـت اسـت کـه حـضـرت صـادق علیه السلام هرگاه او را مى دید که رو مى کند مى فـرمـود: ( بـَشِّرِ الْمـُخـْبـِتـیـنَ ) هرکه دوست دارد که نظر کند به سوى مردى از اهـل بـهـشـت پـس نـظـر کـنـد بـه سـوى ایـن مـرد. و مـى فـرمـود کـه فـضـیـل از اصـحـاب پـدر مـن اسـت و من دوست مى دارم که آدمى دوست بدارد اصحاب پدرش را.و در زمان حضرت صادق علیه السلام وفات کرد و آن کسى که او را غـسـل داده بـود بـراى آن حـضـرت نـقـل کـرده کـه در وقـت غـسـل فـضـیـل دسـتـش سـبـقـت مـى کـرد بـر عـورتـش حـضـرت فـرمـود: خـدا رحـمـت کـنـد فضیل را او از ما اهل بیت بود.
( وَ رُوِىَ عَنِ الفُضَیْلِ قالَ: قُلْتُ لاَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام ما یَمْنَعْنى مِنْ لِقائِکَ اِلاّ اءَنـّى مـا اَدْرى مـا یـُوافـِقـُکَ مـِنْ ذلِکَ؟ قـالَ فـَقـالَ عـلیه السلام : ذلِکَ خَیْرٌ لَکَ. )
و پسران فضیل : قاسم و علاء و نواده او محمّد بن قاسم جمیعا از اجلاء و ثقات اصحاب مى باشند ـ رضوان اللّه علیهم اجمعینـ.