زندگینامه شیخ اکبر محی الدین ابن عربی قسمت اخر

ادامه تالیفات وکتب ابن عربی

۳۰۰- ثواب قضاء حوائج الاخوان و اغاثه اللّهفان‏

۳۰۱- جامع الاحکام فى معرفه الحلال و الحرام‏

۳۰۲- جامع الوصایا

۳۰۳- جذوه الاصطلاء و حقیقه الاجتلاء

۳۰۴- الجفر الابیض‏

۳۰۵- جفر الامام على بن ابى طالب- علیه السلام-

۳۰۶- الجفر الجامع‏

۳۰۷- جفر النّهایه و مبیّن خبایا اسرار کنوز البدایه و الغایه

۳۰۸- الجلا فى استنزال الملا الاعلى‏

۳۰۹- الجلاله و هو کلمه اللّه‏

۳۱۰- الجواب عن الابیات الوارده

۳۱۱- جواب عن مسأله و هى السّبحه السوداء الهیولى‏

۳۱۲- الحج الاکبر

۳۱۳- حرف الکلمات و حرف الصلوات‏

۳۱۴- حزب التوحید

۳۱۵- حزب الدور الاعلى‏

۳۱۶- حزب الفتح‏

۳۱۷- حوز الحیاه

۳۱۸- خاتمه رساله الرّد على الیهود

۳۱۹- خروج الشخوص من بروج الخصوص‏

۳۲۰- خلق الافلاک‏

۳۲۱- خلق العالم و منشاء الخلیقه

۳۲۲- الخلوه، یا، آداب السلوک فى الخلوه

۳۲۳- الدر المکنون فى العقد المنظوم‏

۳۲۴- الدّره الناصعه من الجفر و الجامعه

۳۲۵- الدّره البیضاء فى ذکر مقام العلم الاعلى‏

۳۲۶- دعاء لیله النصف من شعبان و دعاء آخر السّنه و دعاء اول السّنه و دعاء یوم عاشورا

۳۲۷- دعاء یوم عرفه‏

۳۲۸- الدواهى و النواهى‏

۳۲۹- الدور الاعلى (و الدر الاغلى)

۳۳۰- دیوان‏[۱]

۳۳۱- دیوان اشراق البهاء الامجد على ترتیب حروف الابجد

۳۳۲- دیوان المرتجلات‏

محیى الدین ابن عربى چهره برجسته عرفان اسلامى، متن، ص: ۱۲۷

۳۳۳- ردّ معانى الآیات المتشابهات الى معانى الآیات المحکمات‏[۲]

۳۳۴- رساله ارسلتها لاصحاب الشیخ عبد العزیز بن محمد المهدوى‏

۳۳۵- رساله الاستخاره

۳۳۶- الرساله البرزخیّه

۳۳۷- رساله التوحید

۳۳۸- رساله فى آداب الشیخ و المرید

۳۳۹- رساله فى الاحادیه

۳۴۰- رساله فى احوال تقع لاهل الطریق‏

۳۴۱- رساله فى الاستعداد الکلى‏

۳۴۲- رساله فى اسمه تعالى الحسیب‏

۳۴۳- رساله فى بعض احوال النقباء

۳۴۴- رساله فى بیان سلوک طریق الحق‏

۳۴۵- رساله فى بیان مقدار سنه السّرمدیّین و تعیین الایام الالهیّه

۳۴۶- رساله فى تحقیق وجوب الواجب لذاته‏

۳۴۷- رساله فى ترتیب التصوف على قوله تعالى: «التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ»، الآیه[۳]

۳۴۸- رساله فى التصوف‏

۳۴۹- رساله فى تصویر آدم على صوره الکمال‏

۳۵۰- رساله فى الجواب عن سؤال عبد اللطیف البغدادى‏

۳۵۱- رساله فى الحشر الجسمانى‏

۳۵۲- رساله فى الحکمه

۳۵۳- رساله فى رجال الغیب‏

۳۵۴- رساله فى رقائق الروحانیه

۳۵۵- رساله فى سلسله الخرقه

۳۵۶- رساله فى شرح مبتدأ الطوفان‏

۳۵۷- رساله فى طریق التوحید

۳۵۸- رساله فى علم الزایرجه[۴]

۳۵۹- رساله فى معرفه اللّه تعالى‏

۳۶۰- رساله فى معرفه النفس و الروح‏

۳۶۱- رساله فى نعت الارواح‏

۳۶۲- الرّساله القبطیّه

۳۶۳- الرّساله القدسیّه

۳۶۴- رساله القلب و تحقیق وجوهه المقابله لحضرات الرّب‏

۳۶۵- رساله الى الامام فخر الدین الرازى‏[۵]

۳۶۶- الرّساله المریمیّه

۳۶۷- الرّساله المهیمنیّه

۳۶۸- الرّساله الموقظه

۳۶۹- رشح الزّلال فى شرح الالفاظ المتداوله بین ارباب الاحوال‏

۳۷۰- رشح المعین فى کشف معنى النبوّه

۳۷۱- الزّهر الفائح فى ستر العیوب و القبائح‏

۳۷۲- سجنجل‏[۶] الارواح و نقوش الالواح‏

۳۷۳- سرّ المحبّه

۳۷۴- السّرّ المکتوم‏

۳۷۵- السؤال عن افضل الذکر

۳۷۶- الشّجره النّعمانیّه و الرّموز الجفریّه فى الدّوله العثمانیّه

۳۷۷- شجره الوجود و البحر المورود[۷]

۳۷۸- شجون المشجون و فتون المفتون‏

۳۷۹- شرح تائیّه ابن الفارض فى التّصوّف‏

۳۸۰- شرح حدیث قدسى و مسائل‏

۳۸۱- شرح حزب البحر

۳۸۲- شرح حکم الولایه

۳۸۳- شرح خلع النعلین‏[۸]

۳۸۴- شرح رساله الاستخاره

۳۸۵- شرح روحیّه الشیخ على الکردى‏

۳۸۶- شرح مقامات العارفین فى الاخلاص الى درجه مراتب الیقین‏

۳۸۷- شرح منظومه الحروف التى مطلعها: «الحمد للنّور المبین الهادى»

۳۸۸- شعب الایمان‏

۳۸۹- شفاء الغلیل و برأ العلیل فى المواعظ

۳۹۰- شقّ الجیب و رفع حجاب الریب فى اظهار اسرار الغیب‏

۳۹۱- شمائل النبى- صلى اللّه علیه و سلم-

۳۹۲- شمس الطریقه فى بیان الشریعه و الحقیقه

۳۹۳- شموس الفکر المنقذه من کلمات الجبر و القدر

۳۹۴- الشواهد[۹]

۳۹۵- الصحف النّاموسیّه و السجف الناووسیّه

۳۹۶- الصّلاه الاکبریّه[۱۰]

۳۹۷- الصلاه الفیضیّه

۳۹۸- صلوات محیى الدین بن عربى‏

۳۹۹- صیحه البوم بحوادث الرّوم‏

۴۰۰- صیغه الصّلاه

۴۰۱- الطب الروحانى فى العالم الانسانى‏

۴۰۲- الطریقه

۴۰۳- العبادله

۴۰۴- العجاله فى التوجه الاتمّ‏[۱۱]

۴۰۵- عظه الالباب و ذخیره الاکتساب‏

۴۰۶- عقائد الشیخ الاکبر محیى الدین ابن عربى‏

۴۰۷- العقد المنظوم و السّرّ المختوم‏

۴۰۸- علوم الحقائق و حکم الدقائق‏

۴۰۹- العلوم من عقائد علماء الرّسوم‏

۴۱۰- علوم الواهب‏

۴۱۱- عین الاعیان‏

۴۱۲- العین و النّظر فى خصوصیّه الخلق و البشر

۴۱۳- عیون المسائل‏

۴۱۴- الغنى فى المشاهدات‏

۴۱۵- الغوامض و العواصم‏

۴۱۶- الفتوحات المدنیّه

۴۱۷- الفتوحات المصریّه

۴۱۸- الفرق السّت الباطله و ذکر عددها

۴۱۹- فضائل مشیخه عبد العزیز بن ابى بکر القرشى المهدوى‏

۴۲۰- الفناء فى المشاهده[۱۲]

۴۲۱- فهرست مؤلّفات محیى الدین بن عربى‏[۱۳]

۴۲۲- قاعده فى معرفه التوحید

۴۲۳- قبس الانوار و بهجه الاسرار

۴۲۴- القربه و فکّ الغربه

۴۲۵- قصیده فى مناسک الحج‏

۴۲۶- القطب و الامامین و المدلجین‏[۱۴]

۴۲۷- القطب و النّقباء

۴۲۸- القول النفیس فى تفلیس ابلیس‏[۱۵]

۴۲۹- کتاب الکتب‏

۴۳۰- کتاب النفس‏

۴۳۱- کتاب المعاریج‏

۴۳۲- کشف الاسرار و هتک الاستار. تفسیر قرآن است، در بیست مجلد[۱۶]

۴۳۳- الکشف الالهى لقلب ابن عربى‏

۴۳۴- کشف سرّ الوعد و بیان علامه الوجد

۴۳۵- کشف الغطاء لاخوان الصفاء

۴۳۶- الکشف الکلى و العلم الانّى‏[۱۷] فى علم الحروف‏

۴۳۷- کشف الکنوز

۴۳۸- الکلام فى قوله تعالى: «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ»[۱۸]

۴۳۹- الکنز المطلسم من السّر المعظم فى علم الحروف‏

۴۴۰- کوکب الفجر فى شرح حزب البحر

۴۴۱- کون اللّه سبق قبل ان فتق و رتق‏

۴۴۲- کیمیاء السعاده لاهل الاراده

۴۴۳- لغه الارواح‏

۴۴۴- اللّمع الافقیّه

۴۴۵- اللّمعه النورانیّه

۴۴۶- لواعج‏[۱۹] الاسرار و لوائح الانوار

۴۴۷- ما اتى به الوارد

۴۴۸- ما لا یعوّل علیه من احوال الفقراء و المتصوّفین‏

۴۴۹- ماهیّه القلب‏

محیى الدین ابن عربى چهره برجسته عرفان اسلامى، متن، ص: ۱۳۲

۴۵۰- مائه حدیث و حدیث قدسیّه

۴۵۱- المباحث الحلبیّه

۴۵۲- متابعه القلب فى حضرت القرب‏

۴۵۳- المدخل الى علم الحروف‏

۴۵۴- المدخل الى معرفه مأخذ النّظر فى الاسماء و الکنایات الالهیّه الواقعه فى الکتاب العزیز و السنّه

۴۵۵- المدخل الى المقصد

۴۵۶- مرآه العارفین فیما یتمیّز بین العابدین‏

۴۵۷- مرآه العاشقین و مشکاه الصادقین‏

۴۵۸- مرآه المعانى لادراک العالم الانسانى‏

۴۵۹- مراتب التقوى‏

۴۶۰- مراتب علوم الوهب‏

۴۶۱- المسائل‏[۲۰]

۴۶۲- المشرقات المدنیّه فى الفتوحات الالهیّه

۴۶۳- مشکاه المعقول المقتبسه من نور المنقول‏

۴۶۴- المضاده فى علم الظاهر و الباطن‏

۴۶۵- مظهره عرائس المخبآت باللسان العربى‏

۴۶۶- معارج الالباب فى کشف الاوتاد و الاقطاب‏

۴۶۷- المعارج القدسیّه

۴۶۸- معرفه اسرار تکبیرات الصلاه

۴۶۹- معرفه رجال الغیب‏

۴۷۰- المعرفه فى المسائل الاعتقادیّه. (در مسائل کلامیه است).

۴۷۱- المعشّرات. قصیده‏اى است در بیان احوال عباد[۲۱].

۴۷۲- المعوّل على المؤوّل علیه‏

۴۷۳- مغناطیس القلوب و مفتاح الغیوب‏

محیى الدین ابن عربى چهره برجسته عرفان اسلامى، متن، ص: ۱۳۳

۴۷۴- مفاتیح مغالیق العلوم فى السّر المکتوم‏

۴۷۵- مفتاح الباب المقفّل لفهم الکتاب المنزل‏

۴۷۶- المفادات التّفسیریّه القطبیّه

۴۷۷- مفتاح الجفر الجامع‏

۴۷۸- مفتاح الحجه و ایضاح المحجّه

۴۷۹- مفتاح دار الحقیقه (الباء)

۴۸۰- مفتاح المقاصد و مصباح المراصد

۴۸۱- المقامات السّنیّه المخصوصه بالسّاده الصوفیّه.

۴۸۲- المقدار فى نزول الجبار

۴۸۳- المقصد الاسمى فى اشارات ما وقع فى القرآن بلسان الشریعه و الحقیقه من الکنایات و الاسماء

۴۸۴- المقنع فى الکیمیاء

۴۸۵- المکاتبات‏

۴۸۶- منتخب من اسرار الفتوحات المکیه

۴۸۷- منزل القطب و مقامه و حاله‏

۴۸۸- منزل المنازل‏

۴۸۹- منهاج التراجم‏

۴۹۰- منهاج العارف و المتقى و معراج السالک و المرتقى‏

۴۹۱- منافع الاسماء الحسنى‏

۴۹۲- مولد الجسمانى و الروحانى‏

۴۹۳- مولد النبى‏

۴۹۴- نتیجه الحق‏

۴۹۵- نثر البیاض فى روضه الرّیاض‏

۴۹۶- النّجاه من اسرار الصّفات‏

۴۹۷- نزهه الارواح‏

۴۹۸- نزهه الحق‏

۴۹۹- نزهه الاکوان فى معرفه الانسان‏

۵۰۰- نسبه الخرقه

۵۰۱- نسبه الحق‏

۵۰۲- النّصائح القدسیّه

۵۰۳- نغمات الافلاک أو السّر المکتوم‏

۵۰۴- نفث الأوان من روح الاکوان‏

۵۰۵- نفح الرّوح‏

۵۰۶- النّقبا

۵۰۷- نقش فصوص الحکم‏[۲۲].

۵۰۸- وصف تجلّى الذّات‏

۵۰۹- وصیّه حکمیّه

۵۱۰- الوعاء المختوم على السّر المکتوم.

۵۱۱- الیقین‏[۲۳]

گفتار سوم ارتباط با اسلاف‏

عارفان و اندیشمندان شرقى.

به نظر لازم آمد در گفتارى جداگانه، ارتباط فکرى ابن عربى با اندیشمندان قبل از وى مورد بحث قرار گیرد. البتّه مقصود اصلى، بحث در ارتباط فکرى وى با عارفان و متفکّرانى است که پیش از وى در اندلس بوده و یا در زمان او در آن دیار زندگى کرده‏اند. امّا از آنجا که او با عارفان و عالمان شرق عالم اسلام نیز ارتباط و اتّصال فکرى داشته و در مقالات و آثارش به نقل و شرح عقاید و اقوال این بزرگان اهتمام ورزیده، به اظهار نظر پرداخته و أحیانا نظرات آنها را پذیرفته است، لذا شایسته آمد، پیش از پرداختن به مقصود اصلى، نظرات وى درباره چند کس از بزرگان و برجستگان این جماعت به اختصار یادداشت شود.

بو یزید بسطامى‏[۲۴]. ابن عربى به این صوفى بزرگ نظر خاصّى داشته است.

چنان‏که گذشت، کتابى به نام المنهج السّدید فى ترتیب احوال الامام البسطامى ابى یزید نوشته‏[۲۵] و به علاوه در اغلب آثارش، به‏ویژه فتوحات مکّیه، به کرّات و مرّات با شور و شوق فراوان، به ذکر احوال و مقامات و نقل اقوال وى پرداخته است‏[۲۶]. مخصوصا این قول بو یزید را که چون از وى سؤال شده: «کیف اصبحت»؟ پاسخ داده: «لا صباح‏

محیى الدین ابن عربى چهره برجسته عرفان اسلامى، متن، ص: ۱۳۶

لى و لا مساء انّما الصّباح و المساء لمن تقیّد بالصّفه و انا لا صفه لى»، فراوان نقل کرده است‏[۲۷].

باز در فتوحات مکّیّه، در باب سى و پنجم، که در «معرفت محقّق در منزل انفاس و اسرار وى پس از مرگ»[۲۸] سخن مى‏گوید، تأکید مى‏کند: «اگر کسى را در حال حیات به معبد و عبادتگاهش اهتمامى و عنایتى باشد و بخواهد آن مکان همواره محفوظ و محترم بماند و در آن کار ناشایستى انجام نپذیرد، هرگاه بعد از مرگش شخصى وارد آنجا شود و برخلاف خواسته صاحبش عمل کند، آیتى مشاهده نماید»[۲۹]. پس از آن براى نمونه داستان خانه بو یزید را نقل مى‏کند و چنین مى‏نویسد:

«بو یزید را خانه‏اى بود در آن عبادت مى‏کرد و «بیت الابرار» نامیده مى‏شد و بعد از مرگش نیز همچنان محفوظ و محترم مى‏بود، و در آن عملى که شایسته مساجد نباشد انجام نمى‏یافت. امّا اتفاقا مرد جنبى به آن وارد شد و بیتوته کرد و ناگهان جامه‏اش بسوخت و او از آن خانه فرار کرد. حال همچنان بر این منوال بود، هرگاه کسى وارد مى‏شد و کارى که شایسته مساجد نباشد انجام مى‏داد، آنجا آیتى مشاهده مى‏کرد»[۳۰].

سهل بن عبد اللّه تسترى‏[۳۱]. ابن عربى در آثارش از این صوفى شرقى با عناوین با شکوه «عالمنا» و «امامنا» تجلیل مى‏کند و به مناسبتهایى با نظر موافق به ذکر نام و شرح عقایدش مى‏پردازد. از جمله در فصوص الحکم در فصّ اسحاقى، آنجا که نظرمى ‏دهد: بسایط به حق تعالى نزدیکتر از مرکّباتند[۳۲]، سهل را نیز صاحب این نظر، هم عقیده خود و متحقّق در مقام احسان مى‏شناساند و چنین مى‏سراید:

«بذا قال سهل و المحقّق مثلنا لانّا و ایّاهم بمنزل احسان»[۳۳]

 

یعنى سهل قائل به این قول است و همچنین هر محقّقى که مثل ما عارف باللّه است، که ما و ارباب تحقیق همه متمکّن در منزل احسانیم.

باز همان‏جا، در فصّ اسماعیلى، آنجا که مى‏گوید: «هر یک از موجودات- غیر حقیقت انسانیّه‏[۳۴]– را از حضرت اللّه، ربّ خاصّى است و آن اسم خاصّى از اسماء الهى است، و «اللّه» به اعتبار ذاتش، ربّ همه این ارباب است، و سعید کسى است که نزد ربّش مرضى است»، مى‏نویسد: «و لهذا قال سهل انّ للرّبوبیّه سرّا[۳۵]– و هو انت یخاطب کلّ عین- لو ظهر لبطلت الرّبوبیّه» یعنى از آنجا که هر مربوبى نزد ربّ خود مرضىّ است، سهل گفت ربوبیّت را سرّى است که اگر ظاهر شود ربوبیّت باطل شود. در فتوحات مکّیه نیز در مواضعى با اجلال و احترام از سهل نام مى‏برد که براى نمونه موارد ذیل خاطر نشان مى‏شود:

در باب سیصد و بیستم که در معرفت تسبیح قبضتین، یعنى عالم سعادت وشقاوت و تمییز آنها سخن مى‏گوید، مى‏نویسد: «این منزل علوم متضمّن علم تمییز اشیا و علم «حقّ مخلوق به» است که عبد السّلام ابو الحکم بن برّجان بسیار بدان اشاره مى‏کند، و همچنین امام سهل بن عبد اللّه تسترى، و لکن سهل آن را عدل مى‏نامد، و ابو الحکم حقّ مخلوق به»[۳۶].

باز همان‏جا، در باب سیصد و شصت و نهم که در معرفت منزل «مفاتیح خزاین جود» سخن مى‏گوید، سهل را از مبرّزین در علم برزخ مى‏شناساند که بر احوال مردمان در عالم برزخ آگاهند، و مى‏افزاید: امّا سهل در این مقام متوقّف نمى‏شد، بلکه تبدّل احوال و نیز بقاى آنها را به یک حالت تا روز رستاخیز رؤیت مى‏کرد. پس از آن نظر مى‏دهد: رؤیت سهل صحیح است ولى حکم به دوام و بقاى آنها به یک حالت، تا روز بعث صحیح نیست‏[۳۷].

باز از سهل با عنوان «عالمنا» یاد مى‏کند و مى‏نویسد: «رأى قلبه یسجد و هو صغیر فلم یرفع و استظهر القرآن و هو ابن ستّ سنین»[۳۸].

باز در باب سیصد و هفتاد و چهارم، آنجا که تأکید مى‏کند غضب خداوند سابق بر رحمتش نباشد و او که اتّساع رحمتش را تعمیم فرموده به کسى یا کسانى تخصیص ندهد و به قیدى یا قیودى متقیّد نگرداند، به عنوان حکایت مى‏نگارد:

سهل بن عبد اللّه با ابلیس ملاقات کرد، ابلیس با وى به مناظره پرداخت و گفت:

خداى تعالى مى‏فرماید: «وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ[۳۹]»، کل افاده عموم نماید و شى‏ء انکر نکرات باشد، بنابراین من از رحمت خداوند نومید نیستم. سهل گوید من متحیّر ماندم ولى به زعم خود متوجّه تقیید رحمت الهى شدم و بدو گفتم: اى ابلیس خداوند آن را با قول خود «فساکتبها» مقیّد گردانیده است. او به من گفت: اى سهل تقیّد صفت توست، نه صفت او و من دیگر پاسخى نیافتم‏[۴۰].

محیى الدین ابن عربى چهره برجسته عرفان اسلامى، متن، ص: ۱۳۹

محمد بن على، حکیم ترمذى‏[۴۱]. ابن عربى به این عارف و حکیم بزرگ عنایت خاصى داشته و او را «صاحب الذّوق التّام» خوانده است‏[۴۲]. رساله‏اى به نام شرح المسائل الرّوحانیّه الّتى سئل عنها الحکیم التّرمذى نگاشته‏[۴۳] و در فتوحات مکّیه هم آن مسائل را وارد کرده است‏[۴۴].

حسین بن منصور حلّاج‏[۴۵]. ابن عربى توجّه و عنایت زیادى به این صوفى نامدار و شطّاح کبیر دارد، از مقامات و احوالش سخنها مى‏گوید و احیانا او را بر اویس‏[۴۶] ترجیح مى‏دهد[۴۷]! ابن عربى علاوه بر رساله مستقلّى که در شرح عقاید حلّاج به نام السّراج الوهّاج فى شرح کلام الحلّاج نوشته در سایر آثار خود، به‏ویژه کتاب فتوحات مکّیه نیز به کرّات از وى نام برده، تجلیل و تکریمش کرده، با لحن موافق و نظر قبول به نقل اقوال و اذواقش پرداخته است که ذیلا براى نمونه مواردى نقل خواهد شد. پیش از همه، عبارات مطنطن و باشکوه و کم‏نظیر و در عین حال بسیار عمیق و رمزى وى که در کتاب فتوحات مکّیه آمده و از ارزش ادبى، بلکه تاریخى خاصّى برخوردار است و نهایت توجّه و عنایت او را به حلّاج مى‏رساند یادداشت مى‏ شود:

«من کان علّته «عیسى» فلا یوسى. فانّه الخالق المحیى و المخلوق الّذى یحیى.

عرض العالم فى طبیعته. و طوله فى روحه و شریعته. و هذا النّور من «الصّیهور[۴۸] و الدّیهور»[۴۹] المنسوب الى الحسین بن منصور. لم أر متّحدا رتق فتق‏[۵۰] و بربّه نطق، و اقسم بالشّفق‏[۵۱]، و اللّیل و ما وسق‏[۵۲]، و القمر اذا اتّسق‏[۵۳]، و رکب طبقا عن طبق‏[۵۴]، مثله! فانّه نور فى غسق! منزله الحقّ لدیه منزله موسى من التّابوت و لذلک یقول باللّاهوت و النّاسوت و این هو ممّن یقول‏[۵۵]: العین واحده و یحیل الصّفه الزّائده. و این «فاران»[۵۶] من «الطور»[۵۷]؟ و این النّار من النّور؟ العرض محدود و الطّول ظلّ ممدود. و الفرض و النّفل شاهد و مشهود. و من ذلک سرّ التّوالج‏[۵۸] و التّخالج‏[۵۹] من الباب الاحد و العشرین.

التّوالج نکاح و التّخالج ولاده فى عالم الملکوت و الشّهاده. من توالج اللّیل و النّهار ظهرت خلج‏[۶۰] الاعصار فتمیّزت الایّام و الاعوام و الشّهور و جمع الدّهر بالدّهور لو لا حکم الشّمس ما ظهر فى عالم الارکان ذو نفس و نفس. تعدّدت المنازل بالنّوازل لا بل النّوازل عیّنت المنازل فاتبعها العدد و ما بالدّار من احد فان وقع استثناء فى‏ هذا النّفى فهو منقطع و هذا امر لا یندفع و من ذلک سرّ المنازل و النّازل من الباب»[۶۱].

در باب بیستم فتوحات مکّیه که در علم عیسوى سخن مى‏گوید، علمى را که هم متعلق به طول عالم- که عالم روحانى و عالم معانى و امر است- و هم متعلّق به عرض عالم- که عالم خلق و طبیعت و اجسام است‏[۶۲]– علم حلّاج مى‏داند و مى‏نویسد: «و هذا کان علم الحسین بن منصور رحمه الله»، پس از آن مى‏افزاید:

«هرگاه شنیدى کسى از اهل طریقت، مانند حلّاج و جز او درباره حروف تکلّم مى‏کند و مى‏گوید: طول فلان حرف چنان است، مثلا چندین ذراع، یا وجب و عرضش چنین، مقصود از طول فعل آن در عالم ارواح است و از عرض فعل آن در عالم اجسام. و هذا الاصطلاح من وضع الحلّاج‏[۶۳]».

باز آنجا که درباره قطبى سخن مى‏گوید که عالم گنجایى او را ندارد، مى‏نویسد: «من کسى را که به این مقام تحقّق یافته باشد ندیدم، مگر مردى را در موصل که از اهل «حدیثه الموصل» بود». پس از آن مى‏افزاید: «روایت شده حلّاج هم از این مقام چشیده و حال این مقام بر وى ظاهر شده بود. او را خانه‏اى به نام «بیت العظمه» بود که هرگاه وارد مى‏شد به نظر مى‏آمد تمام آن مکان را پر کرده است.

امّا نادانان که به احوال «اهل الله» جاهلند آن را به علم سیمیا[۶۴] نسبت مى‏دادند[۶۵]».

باز در همان‏جا، باب هفتاد و سوم که از خود راجع به قول «بسم اللّه» مى‏پرسد پاسخ مى‏دهد: «آن براى عبد در مقام تکوین به منزله کلمه «کن» است براى خدا که برخى به‏وسیله آن، آنچه را که مى‏خواهند پدیدار مى‏سازند». پس از آن در مقام تأیید به قول حلّاج استشهاد مى‏کند و مى‏نویسد: «قال الحلاج بسم اللّه من العبد بمنزله کن من الحقّ»[۶۶].

باز در همان‏جا، در باب صد و هفتاد و هشتم که در معرفت مقام محبّت سخن مى‏گوید چنین مى‏نگارد: «حکایت شده زلیخا فصد کرد، چون خونش به زمین ریخت، یوسف یوسف نوشته شد. زیرا نام یوسف همچون خون در عروق وى جریان مى‏داشت. همچنین گفته شده هنگامى که اندامهاى حلّاج بریده شد و خونش به زمین ریخت اللّه اللّه نوشته شد»[۶۷].

باز همان‏جا در باب صد و هشتاد و پنجم که در معرفت مقام ترک کرامات‏[۶۸] سخن مى‏گوید، مى‏نویسد: «اگر ولیّى با وجود عقل تکلیف از میزان شرع خارج شد، باید حدود شرعى در دنیا بر وى اقامه شود، اگرچه شاید خداوند او را در دار آخرت بیامرزد، که خبر وارد مى‏گوید: «افعل ما شئت فقد غفرت لک» ولى نمى‏ گوید:

«اسقطت عنک الحدّ فى الدّنیا فالّذى یقیم الحدّ مأجور و هو فى نفسه غیر مأثوم کالحلّاج و من جرى مجراه»[۶۹].

باز همان‏جا، در باب سیصد و سى و یک کسانى را که از قبیل «انا اللّه» و «انّى انا اللّه» و «لا إله الّا انا فاعبدون» گفتند، بر سه گروه مى‏داند، و حلّاج را از گروهى مى‏شمارد که در حال سکر بدان تفوّه کرده‏اند و او را نیکبخت و رستگار مى‏شناسد و مى‏گوید: «فقال (حلّاج) قول سکران فخبط و خلط لحکم السّکر علیه و ما اخلص فهذا سعد و ان شقى به آخرون فلا جناح علیه و لا حرج لانّه سکران»[۷۰].

در کتاب التّجلیات الالهیّه، آنجا که تجلّى علّت را شرح مى‏دهد، حلّاج را دراین تجلّى مى‏بیند و درباره علیّت خدا سؤال مى‏کند، حلاج موافق با نظر وى پاسخ مى‏دهد و خدا را نه علّت، بلکه خالق علل مى‏شناسد. در کتاب کشف الغایات فى شرح ما اکتنفت علیه التّجلیات‏[۷۱] آمده است: «شرح تجلّى العلّه رأیت الحلّاج فى هذا التّجلى‏[۷۲] (القاضى بتحقیق کونه تعالى! هل هو علّه تستلزم وجود العالم فى الازل و قدمه او لیس بعلّه؟) فقلت له: یا حلّاج، هل تصحّ عندک علّیه آ؟ و اشرت (اشاره تفهمه انّى لم اقل بها) فتبسّم! (تبسّما یفهمنى انّه لم یقل بها) و قال لى: ترید بقول القائل یا علّه العلل و یا قدیما لم یزل قلت له: نعم. قال هذه قوله جاهل‏[۷۳] (یعنى من اسّس قاعده الفلسفه ثم قال) اعلم انّ اللّه یخلق العلل (المستلزمه لمعلولاتها) و لیس بعلّه (لشى‏ء ابدا)[۷۴]».

امّا با این همه، در مواردى هم اقوال و احوال حلّاج را نمى‏پسندد و با لحنى مخالف به نقل اقوال و ذکر احوال وى مى‏پردازد. از جمله: در فتوحات مکّیه، آنجا که درباره «صحو» سخن مى‏گوید، مى‏نویسد: «سکران چون به حال صحو در آید، قولش پذیرفته آید، که او شاهد عدل است، ولى قول سکران، در حال سکر، وقتى که قولش مناقض قول صاحى باشد، با اینکه شاهد عدل است و قولش حق، ولى پذیرفته نمى‏شود که در غیر جایش گفته شده است. وبالش نیز بر عهده گوینده آن است. زیرا هر قول حقّى نزد خدا پسندیده نباشد. گفتار شبلى و حلّاج نمونه آن است. شبلى گفت من و حلّاج از یک جام نوشیدیم، من به هوش آمدم و او همچنان مست ماند، عربده کشید، به زندان افتاد و کشته شد. این خبر به حلّاج رسید. در حالى که در بالاى دار، اعضایش بریده بود، گفت شبلى این‏چنین مى‏پندارد، واقع برخلاف این باشد، لو شرب ما شربت لحلّ به مثل ما حلّ بى، أو قال مثل قولى فقبلنا قول الشّبلى و رجّحناه على قول الحلّاج لصحوه و سکر الحلّاج»[۷۵].

باز آنجا که درباره معرفت منزل عارف جبرئیلى، از حضرت محمدیّه سخن مى‏گوید و علوم این منزل را فهرست مى‏کند و از جمله علم الوعید و علم معارضه با قرآن را مى‏شمارد، حلّاج را معارض قرآن مى‏شناساند! و مى‏نویسد: حلّاج قصد معارضه با قرآن را داشت، عمرو بن عثمان مکّى‏[۷۶] وى را نفرین کرد. مشایخ گفته‏اند آنچه حلّاج بدان گرفتار آمد اثر نفرین عمرو بود. در فتوحات مکّیه آورده است:

«فلنذکر فهرست ما یتضمّنه هذا المنزل من العلوم، فمن ذلک علم ذهاب نور العظیم و بقاء حکمه و هو من اعجب الاشیاء وجود الحکم مع عدم عین الحاکم و یتعلّق بهذه المسأله فقد النّبى- صلّى اللّه علیه و سلّم- و بقاء شریعته فى المکلّفین … و علم الوعید له و لما ذا یرجع و من عارض القرآن من این اتى علیه کالحلّاج حین دخل علیه عمرو بن عثمان المکّى فقال له: یا حلّاج ما تصنع؟ فقال: هوذا[۷۷] اعارض القرآن فدعا علیه فکانت المشیخه[۷۸] تقول ما اصیب الحلّاج إلّا بدعاء هذا الشیخ علیه»[۷۹]».

ابو طالب مکّى‏[۸۰]. عبارتى که در تکریم و تعظیم این شیخ آورده، باشکوه‏تر از سایر عبارات اوست. براى نمونه، در فتوحات مکّیه، آنجا که نظر مى‏دهد: بهایم امّتهایى هستند، مانند سایر امّتها و آنها را تسبیحات و نمازهایى است مخصوص خود آنها، مى‏نویسد: «و ساعدنا على هذا القول شیخنا و امامنا المتقدم حجّه اللّه على المحققین ابو طالب المکّى صاحب قوت القلوب»[۸۱]. باز آنجا که اظهار عقیده مى‏کند: اتّساع الهى ایجاب مى‏کند در وجود شى‏ء تکرّر نیابد، ابو طالب مکّى را از مردان الهى به شمار مى‏آورد و براى تأیید عقیده خود به نقل قول او مى‏پردازد و مى‏نویسد: «یقول الشیخ ابو طالب المکّى صاحب قوت القلوب و غیره من رجال اللّه عزّ و جلّ انّ اللّه سبحانه ما تجلّى قطّ فى صوره واحده لشخصین و لا فى صوره واحده مرّتین، و لهذا اختلفت الآثار فى العالم و کنى عنها بالرّضا و الغضب»[۸۲]: خداوندسبحان هرگز نه به یک صورت براى دو شخص تجلّى کرده و نه به یک صورت دو بار، و لذا آثار در عالم اختلاف یافته و از آنها به رضا و غضب تعبیر شده است.

ابو حامد غزّالى. با اینکه ابن عربى به گفته خود کتاب احیاء علوم الدّین غزالى را تدریس مى‏کرده‏[۸۳] و احیانا عقاید وى را، مثلا در اینکه این عالم بهترین نظام ممکن است، درست دانسته‏[۸۴] و نیز از عباراتش در باب شصت و هشتم فتوحات مکّیه، آنجا که باطنیّه را به علّت عدم اهتمامشان به ظواهر شریعت سرزنش مى‏کند[۸۵]، برمى‏آید که از انتقادات غزّالى بر این طایفه خشنود است، با وجود این در مواضع کثیرى به شدّت از غزّالى انتقاد مى‏کند و عقایدش را نادرست و غلط مى‏داند، از جمله در کتاب فصوص الحکم تصریح مى‏کند که: «فانّ بعض الحکماء و ابا حامد ادّعوا انّه یعرف اللّه من غیر نظر فى العالم و هذا غلط»[۸۶].

باز در فتوحات مکّیه در باب سیصد و هفتاد و چهارم، از غزّالى خرده مى ‏گیرد

که در ذات خداوند، از حیث نظر فکرى سخن گفته، دچار لغزش بزرگى شده و اشتباه و خطا کرده است، چنان‏که مى‏نویسد: «و لیس لأبى حامد الغزّالى عندنا زلّه بحمد اللّه اکبر من هذه فانّه تکلّم فى ذات اللّه من حیث النّظر الفکرى فى المضنون به على غیر اهله و لذلک أخطأ فى کلّ ما قاله و ما أصاب و جاء ابو حامد و امثاله فى ذلک بأقصى غایات الجهل»[۸۷].

باز همان‏جا، در باب سیصد و شصت و چهارم این قول غزّالى را که مى‏گوید:

فرق میان ولىّ و نبىّ در این است که ولىّ ملهم است، ولى بر نبى فرشته نازل مى‏شود البته در امورى هم ملهم است، دلیل عدم ذوق قائل آن و نادرست و غلط مى‏داند و چنین مى‏نگارد: «و امّا من قال من اصحابنا و ذهب الیه کالامام أبى حامد الغزّالى و غیره بانّ الفرق بین الولىّ و النّبى نزول الملک فانّ الولىّ ملهم و النّبىّ ینزل علیه الملک مع کونه فى امور یکون ملهما فانّه جامع بین الولایه و النّبوّه فهذا غلط عندنا من القائلین به و دلیل على عدم ذوق القائلین به»[۸۸]. پس از آن، عقیده خود را به این صورت اظهار مى‏دارد که: فرق میان ولىّ و نبىّ در نزول ملک و عدم آن نیست، بلکه در امرى است که ملک به خاطر آن نازل مى‏شود، یعنى براى نبىّ شریعت مى‏آورد.

امّا براى ولىّ بدین جهت نازل مى‏شود تا آنچه را که براى نبى آورده، یعنى شریعت نبى را به او بفهماند[۸۹].

باز همان‏جا، در باب دویست و هشتاد و نهم که در معرفت منزل علم امّى سخن مى‏گوید حال غزالى را که چهل روز در حیرت بوده، حال کسى مى‏داند که پایبند شریعتى نباشد و تأکید مى‏کند که این برخلاف طریقه قوم یعنى اهل عرفان است، زیرا عارف امّى با ایمان داخل راه خداوندى مى‏شود، نه با حیرت، چنان‏که مى‏نویسد: «کما ذکر أبو حامد الغزالى عن نفسه انّه بقى اربعین یوما حائرا و هذا خطرلیس حال الامّى على هذا فانّ الامّى یدخل الى اللّه مؤمنا و هذه الحال الّتى ذکرها ابو حامد لیست حال القوم و انّما هى حاله من لم یکن على شریعه»[۹۰].

باز همان‏جا، باب سوم که در تنزیه حق تعالى بحث مى‏کند و اصرار مى‏ورزد که میان خداى تعالى و خلق او مناسبتى موجود نیست، از غزالى خرده مى‏ گیرد که او با نوعى تکلّف به اطلاق این مناسبت تجرّى کرده است، چنان‏که مى‏نویسد: «اذ لا مناسبه بین اللّه تعالى و بین خلقه البتّه و ان اطلقت المناسبه یوما ما علیه کما اطلقها الامام ابو حامد الغزّالى فى کتبه و غیره فبضرب من التکلّف و مرمى بعید عن الحقائق»[۹۱].

عبد القادر جیلى‏[۹۲]. از این صوفى بزرگ با عنوان باشکوه «شیخنا»[۹۳] نام مى‏برد و در فتوحات مکّیّه، آنجا که درباره «رجال الرّوائح» سخن مى‏گوید، مى‏ نویسد:«عبد القادر جیلى از این جماعت بوده و اشخاص را از بویشان مى‏شناخته است‏[۹۴]».

باز در همان کتاب او را عدل و قطب وقت شناسانده و مأمور به تصرّف انگاشته و چنین نگاشته است: «و امّا عبد القادر فالظّاهر من حاله انّه کان مأمورا بالتّصرّف»[۹۵].

ولى در باب سیصد و نود و هفتم آن کتاب او را غیر معصوم اللّسان مى‏شناساند که بر اولیا و انبیا شطح مى‏گفته است. «و کان عبد القادر الجلیلى- رحمه اللّه- ممّن یشطح على الاولیاء و الانبیاء بصوره حقّ فى حاله فکان غیر معصوم اللّسان»[۹۶].

ابن عربى، جز نامبردگان، نام، اقوال، احوال، اذواق و کرامات برخى دیگر از عارفان و صوفیان شرقى، همچون رابعه عدویه‏[۹۷] (متوفاى ۱۳۵ یا ۱۸۰)، حارث‏ محاسبى‏[۹۸] (متوفّاى ۲۴۳)، ذو النّون مصرى‏[۹۹] (متوفاى ۲۴۶)، جنید بغدادى‏[۱۰۰] (متوفاى ۲۹۸ یا ۲۹۹)، شبلى‏[۱۰۱] (متوفاى ۳۳۴)، محمد بن عبد الجبّار نفّرى‏[۱۰۲] صاحب کتاب المواقف (متوفاى ۳۵۴)، ابو القاسم عبد الکریم بن هوازن قشیرى‏[۱۰۳] (متوفاى ۴۶۵)، ابو حفص عمر بن محمد سهروردى‏[۱۰۴] (متوفاى ۶۳۲) مؤلف کتاب عوارف المعارف، اوحد الدّین کرمانى‏[۱۰۵] (متوفاى ۶۳۵) و عده‏اى دیگر را در کتب و آثار خود، به‏ویژه فتوحات مکّیّه، مورد توجّه قرار داده است که پرداختن به آن از حوصله این مقاله خارج و نیازمند تألیف رساله مستقلى است.

نظر ابن عربى درباره صوفیان شرق و شکایت از زمان.

شایسته ذکر است با تمام احترامى که ابن عربى براى برخى از صوفیان شرق قائل شده، ولى روى‏هم‏رفته راه و روش صوفیان معاصر خود را که در شرق ملاقات کرده نپسندیده است. از عبارات رساله روح القدس برمى‏آید که ابن عربى چون به شرق رسیده، اوضاع دینى آنجا را عموما و آداب و اعمال صوفیان را خصوصا موافق عقیده و سلیقه خود نیافته، زهد و عرفانشان را صورى و ظاهرى، بلکه مزوّرانه و ریاکارانه دیده و گویى صوفیان و عارفان غرب را بر آنها ترجیح داده است و لذا از شرق نکوهش کرده، زمان را به باد انتقاد گرفته و زبان به شکوه و شکایت گشوده که این روزگار، شیطانش مرید و سرکش، جبّارش عنید و ستیزه‏جو، حاکمانش نادان و زورگو، عالمانش علماى سوء و بالاخره صوفیانش، تنها صوفیان صوفند، یعنى که به لباس و صورت ایشانند، نه به روش و سیرت ایشان که آلوده‏ گناهند، اسیر شهوتند، جویاى شهرتند، فریفته دنیایند، بنده هوایند و دربند شکم، خانقاه‏هایشان باشکوه، فراخ و آباد، ظاهرشان آراسته، پسندیده و فریبا، ولى باطنشان خراب و تیره و تباه است.

دنیا در دلهایشان بزرگ است ولى حق در جانهایشان کوچک. هرچه مى‏یابند، چه حلال و چه حرام مى‏خورند و هرچه مى‏خواهند، چه روا و چه ناروا انجام مى‏دهند، نه علم به حرام از حرام بازشان مى‏دارد، و نه زهد از رغبت به دنیا، چنان‏که خطاب به ابو محمد عبد العزیز بن ابو بکر قرشى مهدوى‏[۱۰۶] نزیل تونس، مى‏نویسد: «و امّا اهل زمانک الیوم یا ولىّ، فکما قال الحکیم ابو عبد اللّه محمد بن على التّرمذى- رحمه اللّه- ضعف ظاهر و دعوى عریضه، فاوّل ما وصلت الى هذه البلاد سألت عن اهل هذه الطریقه المثلى عسى ان اجد منهم نفحه الرّفیق الاعلى، فحملت الى جماعه قد جمعتهم خانقاه عالیه البناء واسعه الفناء فنظرت الى مغزاهم المطلوب و منحاهم المرغوب، تنظیف مرقّعاتهم‏[۱۰۷] بل مشهّراتهم‏[۱۰۸] و ترجیل لحاهم، غیر انّهم یدّعون انّ اهل المغرب اهل حقیقه لا طریقه و هم اهل طریقه لا حقیقه و کفى بهذا الکلام فسادا، اذ لا وصول الى حقیقه الّا بعد تحصیل الطّریقه … فالزّمان یا ولىّ الیوم شدید، شیطانه مرید، و جبّاره عنید، علماء سوء یطلبون ما یأکلون و امراء جور یحکمون بما لا یعلمون، و صوفیّه صوف باغراض الدّنیا موسّخون و موسومون عظمت الدّنیا فى قلوبهم فلا یرون فوقها مطلبا، و صغر الحقّ فى انفسهم فاعجلوا عنه هربا، حافظوا على السّجادات و المشهّرات و العکاکز[۱۰۹] و اظهروا السّبحات‏[۱۱۰] المزیّنه کالعجائز، طغام‏[۱۱۱]، اطفال، صبیان الاحلام، لا علم عن الحرام یردعهم و لا زهد عن الرّغبه فى الدّنیا یصدّهم …»[۱۱۲]

پس از آن، نخست به زبان قشیرى مى‏گوید که: «خداوندان حقیقت از این طایفه پیشتر برفتند و اندر زمانه ما از آن طایفه نماند، مگر اثر ایشان که:

 

«امّا الخیام فانّها کخیامهم‏ و ارى نساء الحىّ غیر نسائها»

 

خیمه‏ها به خیمه‏ هاى ایشان ماننده است، و لیکن قبیله، نه آن قبیله است. امّا بلافاصله مى‏افزاید که امروز نه خیمه‏اى مانده است و نه قبیله‏اى، یعنى که این زمان از زمان قشیرى بدتر است، همه چیز از دست رفته است، هم خیمه و هم قبیله، چنان‏که مى‏نویسد: «و یرحم اللّه ابا القاسم القشیرى حیث ادرک من تحلّى بحلیه القوم فى ظاهره و تعرّى عنهم فى باطنه فانشد فیه:

«امّا الخیام فانّها کخیامهم‏ و ارى نساء الحىّ غیر نسائها»

پایان

محیى الدین ابن عربى چهره برجسته عرفان اسلامى//محسن جهانگیری



 

[۱] ( ۱)- در سال ۱۲۷۱ ه ق در بولاق به طبع رسیده است. در گذشته( ص ۹۳) راجع به آن سخن گفته شده است.

[۲] ( ۱)- در بیروت، سال ۱۳۲۸ ه ق به طبع رسیده است.

[۳] ( ۲)- سوره التوبه( ۹)، آیه ۱۱۳٫

[۴] ( ۳)- زایرچه مصحف زایچه، لوحه‏اى است مربع یا دایره‏وار که براى نشان دادن مواضع ستارگان در فلک ساخته مى‏شود.( ر. ک. به مفاتیح العلوم خوارزمى، ص ۲۱۹).

[۵] ( ۱)- در مجموعه رسائل ابن عربى در حیدرآباد ۱۳۶۷ ه ق به چاپ رسیده است.

[۶] ( ۲)- سجنجل بر وزن سفرجل، لغت رومى است به معناى آینه و زر و سیم گداخته و زعفران.( منتهى الارب، ج ۱- ۲، ص ۵۳۸).

[۷] ( ۳)- شاید کتاب شجره الکون است که بارها به چاپ رسیده است.

[۸] ( ۱)- در گذشته( ص ۵۱) راجع به خلع النعلین و مؤلف آن ابن قسىّ سخن گفته شده است.

[۹] ( ۲)- تحت عنوان کتاب الشاهد در مجموعه رسائل ابن عربى در حیدرآباد به طبع رسیده است.

[۱۰] ( ۳)- سال ۱۳۰۳ ه ق در قاهره به طبع رسیده است. عبد الغنى نابلسى آن را شرح کرده است.

[۱۱] ( ۴)- به نام العجاله در قاهره چاپ شده است.

[۱۲] ( ۱)- در مجموعه رسائل ابن عربى در حیدرآباد ۱۳۶۱ ه ق به طبع رسیده است.

[۱۳] ( ۲)- همان رساله‏اى است که در پیش گفته شد. در مجله مجمع العلمى العربى، دمشق، جزء ۳، مجلد ۲۹، ۲۹ شوال ۱۳۷۳ ه ق، و جزء ۴، مجلد ۲۹، و جزء ۱ مجلد ۳۰ آن مجله به چاپ رسیده و یکى از مآخذ مهم ما در گزارش فهرست مؤلفات او است.

[۱۴] ( ۳)- مدلجین: روندگان در شب.

[۱۵] ( ۴)- در قاهره سال ۱۲۷۷ ه ق به طبع رسیده است.

[۱۶] ( ۱)- عقود الجوهر، ص ۳۶، به نقل از آقاى کورکیس عوّاد در مجلّه مجمع العلمى العربى، دمشق، مجلّد ۳۰، جزء ۳، ذیقعده ۱۳۷۴ ه ق، ص ۴۰۰٫ مؤلف هدیه العارفین( ج ۲، ص ۱۲۰) این تفسیر را در ۵ جلد دانسته است.

[۱۷] ( ۲)- در هدیه العارفین( همان) الکشف الکلى و العلم المدنى ضبط شده است. احتمالا غلط چاپى است.

به نظر مى‏آید: الکشف الکلّى و العلم اللّدنى درست باشد.

[۱۸] ( ۳)- سوره الانعام( ۶)، آیه ۱۰۳٫

[۱۹] ( ۴)- لواعج، جمع لاعج: عشقهاى سوزان.

[۲۰] ( ۱)- در مجموعه رسائل ابن عربى در حیدرآباد سال ۱۳۶۷ ه ق به چاپ رسیده است.

[۲۱] ( ۲)- شیخ عثمان عبد المنّان آن را شرح کرده، شرح با عنوان مأوى الرّغائب فى مجد النصائح در آستانه، سال ۱۳۰۶ ه ق به چاپ رسیده است.

[۲۲] ( ۱)- ابن عربى خود آن را از کتاب فصوص الحکم مختصر کرده، در مجموعه رسائل ابن عربى در سال ۱۳۶۷ ه ق در حیدرآباد به طبع رسیده است. عبد الرحمن جامى بر آن شرحى به نام نقد النّصوص فى شرح نقش الفصوص نوشته است. تا آنجا که اطلاع دارم دو بار چاپ شده است.

[۲۳] ( ۲)- فهرست مؤلّفات ابن عربى، مجمع العلمى العربى، دمشق ۱۱، ذى‏القعده ۱۳۷۴ ه ق( ۱ تموز ۱۹۵۵ م).

لازم به ذکر است آقاى ابو العلاء عفیفى هم فهرست مؤلّفات ابن عربى را در مجلّه دانشکده ادبیات( مجلّه کلیّه الآداب، المجلّد الثامن) دانشگاه اسکندریّه مصر سال ۱۹۵۴ به چاپ رسانده است. أخیرا رسائل:

تنبیهات على علو الحقیقه المحمّدیه، الحکم الحاتمیّه، الرّساله الوجودیّه، توجّهات الحروف، در مصر چاپ شده‏اند.

شایسته ذکر است ده رساله از رسالات ابن عربى به زبان فارسى ترجمه شده و به همّت والاى پژوهنده پرکار و توانا آقاى نجیب مایل هروى تصحیح و در سال ۱۳۶۷ ش در تهران به طبع رسیده است:

  1. حلیه الابدال، ۲٫ رساله الغوثیّه، ۳٫ اسرار الخلوه، ۴٫ حقیقه الحقائق، ۵٫ معرفه رجال الغیب، ۶٫ نقش الفصوص، ۷٫ ابیات دهگانه، ۸٫ رساله الانوار فیما یمنح صاحب الخلوه من الاسرار، ۹٫ معرفه عالم الاکبر و عالم الاصغر، ۱۰٫ رساله الى الامام الرّازى.

[۲۴] ( ۱)- طیفور بن عیسى بن سروشان( متوفاى ۲۳۴ یا ۲۶۱ ه ق) از اهل بسطام و از طبقه اولى است.

( نفحات الانس، ص ۵۶).

[۲۵] ( ۲)- همین کتاب، ص ۱۲۱٫

[۲۶] ( ۳)- ابن عربى در فتوحات مکّیه( ج ۲، ص ۲۵۸) در مقام ذکر مقام بو یزید مى‏نویسد:« ذکر عن ابى یزید انّه ما مات حتّى استظهر القرآن اى اخذه عن انزال و هو الّذى نبّه النّبى- صلى الله علیه و سلّم- فیمن حفظ القرآن یعنى على هذا الوجه انّ النبوّه قد ادرجت بین جنبیه و لم یقل فى صدره و هذا معنى استظهار القرآن اى اخذه عن ظهر».

[۲۷] ( ۱)- همان، ج ۲، ص ۶۴۶٫ ج ۴، صص ۱۳، ۴۰، ۵۷٫

درباره بو یزید، ر. ک. به همان، ج ۱، ص ۵۲۹٫ ج ۲، ص ۵۵۸٫ ج ۳، صص ۲۱۳، ۳۱۵، ۵۶۰٫

رساله انتصار( مجموعه رسائل) ص ۱۰٫

[۲۸] ( ۲)-« فى معرفه هذا الشّخص المحقّق فى منزل الانفاس و اسراره بعد موته»( فتوحات مکّیّه، ج ۱، ص ۲۱۷).

[۲۹] ( ۳)- همان، ص ۲۲۱٫

[۳۰] ( ۴)- همان.

[۳۱] ( ۵)- ابو محمد سهل بن عبد اللّه تسترى( شوشترى) در ۸۰ سالگى در سال ۲۸۳ از دنیا رفته است. به روایت جامى در احوال قوى و در سخن ضعیف بوده است.( نفحات الانس، ص ۶۶).

[۳۲] ( ۱)- ابن عربى معتقد است بسایط به حق نزدیکتر از مرکّباتند، بعد از آن معادن، بعد از آن نبات، بعد از آن حیوان، بعد از آن انسان، البته انسان ناقص.( براى مزید اطّلاع ر. ک. به قیصرى، شرح فصوص، ص ۱۸۷).

[۳۳] ( ۲)- فصوص الحکم، ص ۸۵٫

منزل احسان، مقامى از مقامات صوفیان است، مقام مشاهده و کشف است و آن وراى مقام ایمان است که حق تعالى فرموده است:\i« ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا»\E.( سوره المائده( ۵)، آیه ۹۴). پیامبر- صلى اللّه علیه و آله- گفته است:« الاحسان ان تعبد اللّه کانّک تراه».( ر. ک. به کاشانى، شرح فصوص، ص ۸۳).

[۳۴] ( ۳)- ربّ حقیقت انسانیّه، اللّه است، که جامع جمیع اسماء است.

[۳۵] ( ۴)- مقصود از سرّ، عین ثابت است که مربوب است و همیشه مخفى، و اگر ظاهر شود ربوبیّت باطل شود.

زیرا زوال مربوب موجب زوال ربوبیّت است.( ر. ک. به فصوص الحکم، ص ۹۰٫ کاشانى، شرح فصوص، ص ۹۴٫ قیصرى، شرح فصوص، ص ۲۰۲).

[۳۶] ( ۱)- فتوحات مکّیّه، ج ۳، ص ۷۷٫

[۳۷] ( ۲)- همان، ج ۳، ص ۳۹۵٫

[۳۸] ( ۳)- همان، ص ۴۸۸٫

[۳۹] ( ۴)- اشاره به آیه‏\i« وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ»\E.( سوره الاعراف( ۷)، آیه ۱۵۵).

[۴۰] ( ۵)- فتوحات مکّیه، ج ۳، ص ۴۶۶٫

ابن عربى در جلد دوم فتوحات مکّیه( باب دویست و نود و هفتم، ص ۶۶۲) این حکایت را با کمى فرق نقل کرده و در پایان افزوده است:« فهو( ابلیس) استاذ سهل فى هذه المسأله و امّا نحن فما اخذناها الّا من اللّه فما لابلیس علینا منّه فى هذه المسأله بحمد اللّه».

[۴۱] ( ۱)- ابو عبد اللّه محمد بن على بن حسن( متوفاى ۲۸۵) معروف به حکیم ترمذى، از اعلام قرن سوم هجرى است. تعداد مؤلّفاتش به سى جلد مى‏رسد. از آن جمله است کتاب ختم الاولیاء که سبب تبعید وى از ترمذ شده و مفقود گشته است. امّا خوشبختانه ابن عربى این کتاب را به دست آورده و خوانده و چنان‏که در متن گفته شد صورتى از آن را هم در کتاب فتوحات مکّیه حفظ کرده است.( جهت مزید اطلاع از احوال و افکار و آثار وى ر. ک. به المعرفه عند الحکیم الترمذى، قاهره، بیتا. ایضا نفحات الانس، ص ۱۱۸).

[۴۲] ( ۲)- فتوحات مکّیه، ج ۲، ص ۳۹٫

[۴۳] ( ۳)- ر. ک. به همین کتاب، ص ۱۲۲٫

[۴۴] ( ۴)- ر. ک به فتوحات مکّیه، ج ۲، ص ۳۹٫

ایضا ابن عربى در فتوحات مکّیه، از جمله ج ۱، صص ۱۸۳، ۱۸۴٫ ج ۲، ص ۴۱۰ باز از ترمذى نام برده و عقایدش را نقل کرده است.

[۴۵] ( ۵)- مقتول سال ۳۰۱٫

[۴۶] ( ۶)- درباره اویس، ر. ک. به همین کتاب، پاورقى ص ۲۸٫

[۴۷] ( ۷)- شرح رساله روح القدس، ص ۵۱٫

[۴۸] ( ۱)- صیهور: منبر مانندى که از گل سازند براى اسباب خانه، از قبیل مس، برنج و غیر آن.

[۴۹] ( ۲)- دیهور: آسمان، فلک، چرخ.

[۵۰] ( ۳)- شاید ناظر به آیه:\i« أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما».\E( آسمانها و زمین بسته بودند، پس گشادیم آنها را) سوره الانبیاء( ۲۱)، آیه ۳۱٫

[۵۱] ( ۴)-\i فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ‏\E( پس سوگند مى‏خورم به سرخى پس از غروب) سوره الانشقاق( ۸۴)، آیه ۱۶٫

[۵۲] ( ۵)-\i وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ‏\E( و شب و آنچه بپوشد) همان، آیه ۱۷٫

[۵۳] ( ۶)-\i وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ‏\E( و ماه چون تمام شود) همان، آیه ۱۸٫

[۵۴] ( ۷)-\i لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ‏\E( هرآینه برسید به حالى بعد از حالى) همان، آیه ۱۹٫

[۵۵] ( ۸)- تابوت: مقصود تابوت عهد است و آن صندوقى است چوبى که حضرت موسى- علیه السلام- به امر حق تعالى از چوب شطیم ساخت و دو لوح عهد را که احکام عشره بر آن مکتوب بود گذارد. آن را تابوت شهادت نیز گویند.( براى مزید اطلاع. ر. ک. به قاموس کتاب مقدّس، صص ۲۳۷، ۲۳۸).

[۵۶] ( ۹)- فاران: نام کوهى است که در تورات ذکر شده‏ست.

[۵۷] ( ۱۰)- طور: مقصود طور سیناست که آن را جبل طور و طور موسى نیز گویند.

[۵۸] ( ۱۱)- توالج: تداخل.

[۵۹] ( ۱۲)- تخالج: تجاذب.

[۶۰] ( ۱۳)- خلج: جمع خلیج.

[۶۱] ( ۱)- فتوحات مکّیه، ج ۴، ص ۳۳۲٫

[۶۲] ( ۲)- و الکلّ للّه.\i« أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ»\E( سوره الاعراف( ۷)، آیه ۵۳)\i« قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»\E( سوره الاسراء( ۱۷)، آیه ۸۷). فتوحات مکّیه، ج ۱، ص ۱۶۹٫

[۶۳] ( ۳)- همان.

[۶۴] ( ۴)- علم طلسم و جادو.

[۶۵] ( ۵)- و روینا عن الحلّاج انّه ذاق من هذا المقام حتّى ظهر علیه منه حال المقام فکان له بیت یسمّى بیت العظمه اذا دخل فیه ملأه کلّه بذاته فى عین النّاظر حتّى نسب الى علم السّیمیا فى ذلک لجهلهم بما هم علیه اهل اللّه من الاحوال».( همان، ج ۴، ص ۸۴).

[۶۶] ( ۶)- همان، ج ۲، صص ۱۲۵- ۱۲۶٫

[۶۷] ( ۱)- کما حکى عن زلیخا انّها افتصدت فوقع الدّم فى الارض فانکتب به یوسف یوسف فى مواضع کثیره حیث سقط الدّم لجریان ذکر اسمه مجرى الدّم فى عروقها کلّها و هکذا حکى عن الحلّاج لمّا قطعت اطرافه انکتب بدمه فى الارض اللّه اللّه حیث وقع و لذلک قال- رحمه اللّه-: ما قدّ لى عضو و لا مفصل الّا و فیه لکم ذکر.( همان، ص ۳۳۷).

[۶۸] ( ۲)- ابن عربى مى‏گوید: درحالى‏که اظهار آیات و کرامات بر رسول واجب است، بر ولّى تابع ترک آن واجب است، زیرا او را ادّعایى نیست و شریعتى ندارد.( همان، ج ۲، ص ۳۷۰).

[۶۹] ( ۳)- همان.

[۷۰] ( ۴)- گروهى مانند فرعون و امثال وى حبّ ریاست و قصد اضلال مردمان را داشتند. گروهى همچون بایزید بسطامى نه حبّ ریاست داشتند و نه قصد اضلال، بلکه از روى بصیرت و در حال صحو و تحقق معرفت، به اقتضاى مجلس آن سخنان را به زبان آوردند. و گروهى هم مانند حلّاج …( همان، ج ۳، صص ۱۱۷، ۱۱۸).

[۷۱] ( ۱)- این شرح از نویسنده گمنامى است بر کتاب التّجلّیات ابن عربى که با تحقیق و تصحیح آقاى دکتر عثمان یحیى، با تعلیقات ابن سودکین سابق الذّکر، شاگرد و یار باوفاى ابن عربى، به چاپ رسیده است.

[۷۲] ( ۲)- عبارات بین الهلالین شرح است.

[۷۳] ( ۳)- ابن سودکین مى‏گوید: شیخ من گفت: مقصود از این جاهل و نادان ارسطو است.( همان، پاورقى ص ۳۸۲).

[۷۴] ( ۴)- همان، ص ۳۸۲٫

[۷۵] ( ۵)- فتوحات مکّیه، ج ۲، ص ۵۴۶٫

[۷۶] ( ۱)- عمرو بن عثمان مکّى( ابو عبد اللّه).

[۷۷] ( ۲)- هوذا: به زودى.

[۷۸] ( ۳)- مشیخه، یا مشیخه، جمع شیخ.

[۷۹] ( ۴)- همان، ج ۳، صص ۱۶، ۱۷، ۴۰٫

[۸۰] ( ۵)- ابو طالب محمد بن على بن عطیّه حارثى مکّى متوفاى ۳۸۶٫( نفحات الانس، ص ۱۲۱).

[۸۱] ( ۶)- فتوحات مکّیه، ج ۳، ص ۴۸۸٫

[۸۲] ( ۷)- همان، ج ۱، ص ۲۶۶٫

[۸۳] ( ۱)- فتوحات مکّیه، ج ۴، صص ۱۲، ۵۵۲٫

[۸۴] ( ۲)- چنانکه گفته است« فصدق قول الامام ابى حامد لیس فى الامکان ابدع من هذا العالم».( همان، ج ۱ صص ۴، ۲۵۹).

[۸۵] ( ۳)- ابن عربى از باطنیّه به علّت عدم اهتمام این طایفه به ظاهر شریعت انتقاد مى‏کند و آنها را گمراه و گمراه‏کننده مى‏خواند و مى‏نویسد:« فاعلم انّ اللّه خاطب الانسان بجملته و ما خصّ ظاهره من باطنه و لا باطنه من ظاهره فتوفّرت دواعى النّاس اکثرهم الى معرفه احکام الشّرع فى ظواهرهم و غفلوا عن الاحکام المشروعه فى بواطنهم الّا القلیل و هم اهل طریق اللّه … و نبغت طائفه ثالثه ضلّت و اضلّت فاخذت الاحکام الشّرعیّه و صرفتها فى بواطنهم و ما ترکت من حکم الشّریعه فى الظّواهر شیئا تسمّى الباطنیّه … و قد ذکر الامام ابو حامد فى کتاب المستظهرى له فى الرّدّ علیهم شیئا من مذاهبهم و بیّن خطائهم فیها».( همان، ص ۳۳۴).

[۸۶] ( ۴)- مى‏دانیم برخى از حکما از جمله ابن سینا و پیروان او، و همچنین ابو حامد غزالى گفته‏اند ممکن است اللّه بدون نظر به عالم شناخته شود. ابن عربى گفتار آنان را درست نمى‏داند و مى‏گوید: بلى ممکن است انسان از طریق عقل و نظر محض، به وجود ذات واجب الوجود و قدیم و ازلى برسد، امّا معرفت او بر این وجه که صاحب اسما و صفات است جز از طریق نظر بر عالم ممکن نباشد. فانّ اللّه بالذّات غنىّ عن العالمین لا بالاسماء.( ر. ک. به فصوص الحکم، فصّ ابراهیمى، ص ۸۱٫ کاشانى، شرح فصوص، ص، ۷۴٫ قیصرى، شرح فصوص، ص ۱۷۴).

[۸۷] ( ۱)- ابن عربى فرق مى‏گذارد میان کسانى که معلّم آنها خداوند است و میان کسانى که معلّم آنها نظر فکرى است و میان آنها که معلّمشان مخلوقى مثل خود آنهاست. به نظر وى علم الهى فقط به اعلام الهى ممکن است و از طریق نظر فکرى امکان نمى‏یابد، و لذا پیامبر- صلى اللّه علیه و آله- از تفکّر در ذات خداوند نهى فرموده است و ابو حامد که از این طریق در ذات خداوند سخن گفته دچار لغزش بزرگى شده است …( فتوحات مکّیه، ج ۳، ص ۴۶۷).

[۸۸] ( ۲)- همان، ج ۳، ص ۳۱۶٫

[۸۹] ( ۳)- همان.

[۹۰] ( ۱)- همان، ج ۲، ص ۶۴۵٫

[۹۱] ( ۲)- همان، ج ۱، ص ۹۳٫

[۹۲] ( ۳)- شیخ محیى الدین عبد القادر جیلى( ۴۷۱- ۵۶۱) از اکابر عرفا و مؤسّس فرقه قادریّه( براى مزید اطّلاع. ر. ک. به نفحات الانس، صص ۵۰۷، ۵۰۸، ۵۰۹).

[۹۳] ( ۴)- فتوحات مکّیه، ج ۲، ص ۱۴٫

[۹۴] ( ۵)- همان، ص ۳۹۲٫

[۹۵] ( ۶)- همان، ج ۱، ص ۲۰۱٫

[۹۶] ( ۷)- همان، ج ۳، صص ۵۶۰، ۵۶۱٫ درباره جیلى ایضا، همان، ج ۲، ص ۵۲۰٫

[۹۷] ( ۸)- همان، ج ۲، صص ۳۹۵، ۴۴۷٫ ج ۴، ص ۵۷٫

[۹۸] ( ۱)- همان، ج ۱، صص ۲۴۴، ۲۷۸٫ ج ۲، ص ۲۹۸٫

[۹۹] ( ۲)- همان، ج ۴، صص ۵۱۲، ۵۲۱، ۵۳۲٫

[۱۰۰] ( ۳)- همان، ص ۸٫ ج ۲، صص ۳۱۶، ۶۸۴٫

[۱۰۱] ( ۴)- همان، ج ۱، ص ۱۰۲٫ ج ۲، صص ۱۲، ۵۴۶، ۶۸۴٫

[۱۰۲] ( ۵)- همان، صص ۱۴۲، ۶۰۹٫

[۱۰۳] ( ۶)- همان، ج ۳، ص ۳۹۶٫ ج ۴، ص ۱۹۴٫ ج ۱، ص ۲۲۱٫

[۱۰۴] ( ۷)- همان، ج ۳، ص ۲۱۳٫

[۱۰۵] ( ۸)- همان، ج ۱، ص ۱۲۷٫

ابن عربى با اوحد الدین صحبت و ملاقات داشته است.( همان).

[۱۰۶] ( ۱)- ر. ک. همین کتاب، ص ۷۳٫

[۱۰۷] ( ۲)- مرقّعات، جمع مرقّعه: جامه وصله‏دار، لباس صوفیان.

[۱۰۸] ( ۳)- مشهّرات، جمع مشهّره: حلّه نگارین، جامه نگارین.

[۱۰۹] ( ۴)- عکاکز جمع عکّاز و عکّازه: نوعى عصا.

[۱۱۰] ( ۵)- سبحات جمع سبحه: تسبیح.

[۱۱۱] ( ۶)- طغام: اراذل و مردمان پست.

[۱۱۲] ( ۷)- شرح رساله القدس، صص ۱۲، ۱۳، ۱۴٫

دیدگاه‌ها

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *