خورموجى ، محمدجعفر، ملقب به حقایق‌نگار، مورخ عصر ناصرالدین شاه قاجار. او در ۱۲۲۵ در شیراز متولد شد (خورموجى، ۱۳۸۰ب، ص ۶۳). پدرش، میرزامحمدعلى، و اجداد او اهل خورموج، از قراى دشتستان فارس، بودند و ضابطى و کلانترى خورموج را به عهده داشتند. میرزا محمدجعفر نیز شغل پدران خود را پیشه کرد.
وى تا ۱۲۵۸ در این شغل بود و در این سال میرزا محمدخان دشتى معروف به حاجی‌خان، حکمران دشتى، به خورموج حمله کرد و آن ناحیه را از اختیار محمدجعفرخان بیرون آورد. وى در ۱۲۶۰ به شیراز رفت (خورموجى، ۱۳۸۰الف، ص ۷۷؛ همو، ۱۳۶۳ش، مقدمه خدیوجم، ص بیست، مقدمه افشار، ص بیست‌وپنج).
در ۱۲۶۲، به امارت دیوان‌خانۀ عدلیه منصوب شد. او در مدت اقامت خود در شیراز، به مطالعه و تحقیقات تاریخى دربارۀ ایالت فارس پرداخت و نخستین اثر خود، آثار جعفرى، را در این خصوص تألیف کرد که در ۱۲۷۶ چاپ شد (خورموجى، ۱۳۸۰الف، ص ۷۷؛ همو، ۱۳۸۰ب، ص ۶۴؛ مقدمه آل‌داوود، ص ۲۹).
خورموجى در همان سال از شیراز به تهران رفت. ناصرالدین شاه نسخه‌اى از آثار جعفرى را مطالعه کرد و محمدجعفرخان را مأمور نوشتن تاریخ سلطنت خویش، به دور از تکلف و تملق، کرد. خورموجى در ۱۲۷۷ به حقایق‌نگار ملقب گردید (خورموجى، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۱ـ۲، ج ۲، ص ۲۶۷)، ولى پس از تألیف، کتاب مقبول شاه واقع نشد.
پس از این ماجرا، در ۱۲۸۳ حسام‌السلطنه*، والى فارس، از میرزا جعفر به شاه شکایت برد زیرا وصول اقساط دیوانى و بلوک آنجا موقوف به مراجعت میرزا به شیراز بود. حقایق‌نگار به همراه پنج سوار به فارس بازگردانده شد. این ماجرا با وساطت مستوفی الممالک، فرخ‌خان امین‌الدوله و عزیزخان مکرى، پایان گرفت، اما خورموجى از آن پس طرف توجه نبود و کتابش نیز در توقیف ماند (خورموجى، ۱۳۸۰ب، مقدمه آل‌داوود، ص ۳۰ـ۳۱). میرزا پس از این واقعه آثار دیگرى تألیف کرد.
رحلت
در اواخر عمر به عتبات مهاجرت کرد و در ۱۳۰۱ در بغداد درگذشت (وقایع اتفاقیه، ص ۲۰۶).
آثار
خورموجى از جمله نخستین مورخان ایران است که در تاریخ‌نویسى از تملقات منشیانه دورى جست ولى مانند نویسندگان این دوره صنایع ادبى زیادى به کار برده است و مطالب کتاب در مواردى اطناب دارد (خورموجى، ۱۳۶۳ش، مقدمه خدیوجم، ص بیست). وى از جمله نخستین مورخان خردگراى ایران به شمار می‌رود (همو، ۱۳۸۰ب، مقدمه آل‌داوود، ص ۳۱). آثار شناخته‌شدۀ او بدین ترتیب‌اند: آثار جعفرى، از جمله فارسنامه‌هاى مهم است که آن را در ۱۲۷۶ در تهران به چاپ رساند.
آثار جعفرى دو بخش دارد. بخش اول در تاریخ و جغرافیا و زندگینامه بزرگان فارس است و بخش دوم که موجزتر است درباره جغرافیاى جهان است (خورموجى، ۱۳۸۰الف، مقدمه شعبانى، ص ۸). از نکات مهم این کتاب پرداختن به خلیج‌العجم (فارس) و جزایر واقع در آن است که جزو ایران بود (خورموجى، ۱۳۸۰الف، ص ۱۰۰ـ۱۰۸).
حقایق‌الاخبار ناصرى مهم‌ترین کتاب خورموجى دربارۀ تاریخ قاجار است. وى کتاب را به دستور ناصرالدین شاه (خورموجى، ۱۳۶۳ش، ص ۲) در دو جلد تألیف کرد. در این کتاب، نظم و توالى زمانى حفظ شده است و کتاب به صورت سال‌شمار با نام شاهان یا نام رجال منظم شده است. جلد اول، شامل تاریخچۀ مختصر ایل قاجار و سرگذشت شاهان قاجار تا پایان دورۀ محمدشاه است. در این جلد، شرح وقایع بیست سال سلطنت ناصرالدین شاه، از چگونگى به تخت نشستن وى تا ۱۲۸۴، مفصّل‌تر ذکر شده است.
امتیاز این کتاب نسبت به دیگر تاریخهاى دورۀ ناصرى این است که در آن جزئیات قتل امیرکبیر به صراحت و درستى بیان شده است (خورموجى، ۱۳۶۳ش، ص ۱۰۳ـ۱۰۵). جلد دوم کتاب، از وقایع ۱۲۷۸ آغاز می‌شود و شامل وقایع پراکنده‌اى است چون تغییر و تبدیل حکام و فرمانروایان دنیا (خورموجى، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۲۷۷ـ۲۸۰)، تعیین ولیعهد ناصرالدین شاه (همان، ج ۲، ص ۲۹۰ـ۲۹۲) و نیز وقایع فارس و مختصرى از احوال مؤلف از ۱۲۸۰ تا ۱۲۸۴ (همان، ج ۲، ص ۳۰۴ـ۳۱۶). حقایق‌الاخبار در ۱۲۸۴ چاپ سنگى شد، اما بلافاصله به دلیل ناخشنودى شاه و دربایان از مطالب آن، جمع‌آورى گردید. این کتاب در ۱۳۴۴ش با تصحیح حسین خدیوجم به چاپ رسید (همان، مقدمه خدیوجم، ص ده، بیست‌ودو).
حقایق‌المصیبه کتاب دیگر خورموجى در ذکر وقایع کربلاست. در این کتاب، مؤلف شیوۀ استدلالى دارد و ازاین‌رو مورد قبول عامه واقع نشد و طرح این سؤال که چرا حضرت مسلم سلام‌اللّه علیه به تنهایى به کوفه رفت، سبب شد تا میرزااحمد نقیب شیرازى در هجو خورموجى قصیده‌اى بسراید (خورموجى، ۱۳۸۰ب، مقدمه آل‌داوود، ص۴۰؛ دیوان بیگى، ج ۳، ص ۱۹۱۷ـ۱۹۱۸). این کتاب در تهران چاپ سنگى شد.
تحفه المعتمدیه، از تألیفات ادبى خورموجى است. وى این کتاب را در ۱۲۹۲ براى یحیی‌خان قزوینى معتمدالملک، برادر میرزاحسین خان سپهسالار حاکم فارس، نوشت. خورموجى، تحفهالمعتمدیه را در یک مقدمه دربارۀ معتمدالملک و چهار باب دربارۀ قصه و امثال عرب، شاعران پارسی‌زبان و نثرنویسان پارسی‌نویس و آثار آنان نوشته است (خورموجى، ۱۳۸۰ب، مقدمه آل‌داوود، ص ۴۱).
نزهه الاخبار، در تاریخ و جغرافیا و زندگینامۀ رجال و دانشمندان و شاعران فارس است. این کتاب منبع مورد استفادۀ فارسنامۀ فسایى و آثارالعجم بوده است و شکل گسترده و تکمیل یافته آثار جعفرى است. بخشى از کتاب تکرار حقایق‌الاخبار است. چون در این دوره، خورموجى از دیوان و دربار جدا شده بود، با آزادى فکرى بیشترى تألیف کرده است (خورموجى، ۱۳۸۰ب، مقدمه آل‌داوود، ص ۴۳).
آئینه مظفرى، مؤلف جلد دوم نزههالاخبار را به این نام خوانده و آن را در ۱۲۹۶ به نام مظفرالدین* میرزا تألیف کرده است. این دو کتاب در یک مجلد تدوین شده‌اند، اما موضوع آئینۀ مظفرى متفاوت است و تاریخ و جغرافیاى مختصر همۀ کشورهاى جهان از جمله ایران را در برمی‌گیرد و براساس قاره‌ها تقسیم شده است. مؤلف برخى مطالب این کتاب را از آثار جعفرى اقتباس کرده ولى اطلاعات آن تازه‌تر است. همچنین از منابع خارجى نیز اقتباس کرده است (خورموجى، ۱۳۸۰ب، مقدمه آل‌داوود، ص ۵۰ـ۵۱).
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف شیعه، چاپ سیداحمد حسینى، مشهد ۱۴۰۵؛
(۲) اعتمادالسلطنه، مرآهالبلدان، چاپ عبدالحسین نوایى و میرهاشم محدث ۱۳۶۸ش؛
(۳) ایرج افشار، هجو جعفر خورموجى مؤلف حقایق الاخبار؛
(۴) مجله راهنماى کتاب، سال ۲۰، ش ۳ـ۴، (خرداد و تیر ۱۳۵۶)؛
(۵) محمدجعفر خورموجى، آثار جعفرى پیرامون تاریخ و جغرافیاى فارس، چاپ احمد شعبانى، اصفهان ۱۳۸۰ش؛
(۶) همو، حقایق‌الاخبار ناصرى، چاپ خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش؛
(۷) همو، نزهه الاخبار، تاریخ و جغرافیاى فارس، چاپ سیدعلى آل داود، تهران ۱۳۸۰ش؛
(۸) دیوان‌بیگى شیرازى، حدیقهالشعراء، چاپ عبدالحسین نوایى، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۹) رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران ۱۳۳۸ش؛
(۱۰) فضل‌اللّه زهرایى، حاج میرزا جعفرخان حقایق نگار خورموجى، مجله نعما، سال ۱۷، ش ۹۵، (آذر ۱۳۴۳)؛
(۱۱) سیدمحمد نصیر حسینى، فرصت‌الدوله، آثارالعجم در تاریخ و جغرافیاى مشروع بلاد و اماکن فارس، چاپ على دهباشى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۱۲) حاج میرزا حسن حسینى فسایى، فارسنامه‌ناصرى، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران ۱۳۸۲ش؛
(۱۳) محمدعلى مدرس تبریزى، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ش، مصطفوى، اقلیم پارس، تهران ۱۳۷۵ش؛
(۱۴) وقایع اتفاقیه: مجموعه گزارش‌هاى خفیه‌نویسان انگلیس، چاپ علی‌اکبر سعیدى سیرجانى، تهران ۱۳۶۱ش؛
(۱۵) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپى، تهران ۱۳۴۰ش.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵