علی‌بن محمد قاشی (کاشی) حلّی، ملقب به نصیرالدین، متکلم و فقیه و محدّث امامی قرن هشتم. وی در کاشان به دنیا آمد و در حلّه رشد کرد. پدرش، محمد بن علی قاشی، از فاضلان عصر خود بود و از محقق حلّی (متوفی ۶۷۶) روایت نقل کرده است (حرّ عاملی، ج ۲، ص ۲۸۹). دربارۀ زندگی و خانوادۀ او اطلاعی در دست نیست. فقط در منابع اشاره شده است که نصیرالدین قاشی یکی از علمای بزرگ عصر خود بود و در بغداد و حلّه به تدریس علوم و معارف دینی اشتغال داشت (شوشتری، ج ۲، ص ۲۱۶؛قمی، ص ۳۲۶).
وی با عالمان بزرگی چون علامه حلّی (متوفی ۷۲۶)، فخرالمحققین (متوفی ۷۷۱)، قطب‌الدین رازی (متوفی ۷۷۶)، سیدحیدر آملی (متوفی ۷۸۲) و شهید اول (متوفی ۷۸۶) معاصر بود (شوشتری ؛قمی، همانجاها). علامه مجلسی (ج ۱۰۷، ص ۵۵) او را یکی از راویان صحیفۀ سجادیه دانسته است. دربارۀ اینکه استادان او اطلاعی در دست نیست؛فقط به نام سیدجلال‌الدین‌بن دارالصخر اشاره شده که از او روایت نیز نقل کرده است (رجوع کنید به احسایی، ج ۱، ص ۲۴؛نوری، ج ۲، ص ۳۱۵، ۳۲۴).
قاشی شاگردان بسیاری پروراند که از آن جمله اند:
ابن‌العتایقی،تاج‌الدین ابن مُعَیّه الدیباجی و جلال‌الدین شرفشاه حسینی، که به او استناد کرده‌اند، و شمس‌الدین محمدبن صدقه که از او اجازۀ نقل روایت داشت (امل‌الآمل، ج ۲، ص ۲۰۲؛نوری، ج ۲، ص ۳۱۲، ۳۱۵، ۳۲۳؛آقابزرگ طهرانی، ۱۹۷۵، ص ۱۴۹؛نیز رجوع کنید به امین، ج ۹، ص ۳۷۴). نصیرالدین در۱۰ رجب ۷۵۵ وفات یافت و در نجف به خاک سپرده شد (آقابزرگ طهرانی، ۱۹۷۵، همانجا).
دربارۀ افکار و عقاید او اطلاع چندانی در دست نیست. فقط سیدحیدر آملی (ص ۴۹۶) از او نقل کرده که روش امامان، تنها راه درست ، و جز آن هوا و وسوسه است. وی تأکید کرده که بارها از نصیرالدین قاشی شنیده که در هشتاد سال زندگی، نهایت معرفتش این بوده که هر مصنوعی نیازمند صانع است و اعتراف کرده که در این باره یقین پیر زنان از یقین او بیشتر است.
آثار
از نصیرالدین آثار معدودی به جا مانده است که بیشتر آنها شرح یا حاشیه اند، از جمله حاشیه بر تسدیدالقواعد فی شرح تجریدالعقاید از محمدبن عبدالرحمان اصفهانی، که دربرگیرندۀ نکاتی دقیق در مسائل کلامی است و مؤلف با طرح بحث امامت در آن، صبغه‌ای کاملاً شیعی بدان بخشیده است. قاشی در این کتاب کوشیده شرح قوشچی را کامل کند و شبهات و ایراداتی را که به شیعه وارد شده است برطرف نماید. جرجانی در نگارش شرح خود بر تجرید، از این اثر قاشی بهره برده است (شوشتری، همانجا).
دیگر رسالۀ قاشی، شرح طوالع‌الأنوار بیضاوی است که درواقع حاشیه‌ای بر شرح شمس‌الدین محمود اصفهانی بر طوالع بیضاوی به نام مطالع‌الأنظار است. نسخه‌ای از آن در خزانۀ غرویه موجود است که از میراث جلال‌الدین عبدالله‌بن شرفشاه بوده و در سال ۸۱۰ وقف شده است. نسخۀ دیگری از آن در کتابخانۀ آستان قدس مشهد موجود است (آقابزرگ طهرانی، ذریعه، ج ۱۳، ص ۳۶۵).
آثار دیگر او عبارت اند از:
النکات فی مسائل امتحانیه فی علم‌المنطق والکلام، که آن را در سال ۷۵۲ برای عمادالدین یحیی نوشته ونسخه‌ای از آن، به خط ابن‌العتایقی، در خزانۀ غرویه موجود است (امین، ج ۸، ص ۳۰۹)؛
حاشیه بر شرح تحریرالقواعدالمنطقیه فی شرح‌الشمسیه، از قطب‌الدین محمد رازی، که اثری است موجز در بیان اعتراضات و نکاتی دقیق در زمینۀ منطق ، و جرجانی در حاشیۀ خود به برخی از آنها پاسخ داده است (افندی اصفهانی،ج۴،ص۱۸۱؛آقابزرگ طهرانی، ذریعه، ج ۶، ص ۳۶)؛
اجوبه‌المسائل، شامل پنجاه پرسش و پاسخ منطقی و فلسفی، که نسخۀ خطی از آن در کتابخانۀ دانشگاه پرینستون موجود است (دانش‌پژوه، ص ۴۷ـ ۴۸)؛
حاشیه بر شرح اشارات خواجه نصیرالدین طوسی (آقابزرگ طهرانی، ذریعه، ج ۶، ص ۱۱۲)؛
الأعتراضیه، رساله‌ای فقهی مشتمل بر بیست اعتراض در تعریف طهارت از کتاب قواعدالأحکام علامه حلّی (آقابزرگ طهرانی، ذریعه، ج ۲، ص ۲۲۳)، از این رساله فقط بخشهایی در کتابهای فقهی موجود است (رجوع کنید به سیوری حلّی، ج ۱، ص ۳۱ـ ۳۲)؛
تعریف کتاب زبده‌الأدراک فی علم‌الأفلاک، از خواجه نصیرالدین طوسی،که نسخۀ خطی آن در خزانۀ غرویه موجود است (همان).
منابع:
(۱) ابن ابی‌جمهور احسایی، عوالی اللئالی، چاپ سیدشهاب‌الدین نجفی مرعشی و مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛
(۲) میرزاعبدالله افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، قم ۱۴۰۱؛
(۳) آقابزرگ طهرانی،۱۳۴۸؛
(۴) همو، طبقات اعلام الشیعه: الحقایق‌الداهنه فی‌المائه‌الثامنه، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۹۷۵؛
(۵) سیدحیدر آملی، جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، چاپ عثمان یحیی و هانری کربن، تهران ۱۳۴۷ش؛
(۶) امین؛
(۷) محمد حرّ عاملی، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۳۶۲؛
(۸) محمدتقی دانش‌پژوه، نسخه‌های خطی، دفتر دهم: در کتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، تهران ۱۳۵۸؛
(۹) سیوری حلّی، التنقیح‌الرائع‌لمختصر الشرائع، چاپ عبداللطیف حسینی کوه‌کمره‌ای، قم ۱۴۰۴؛
(۱۰) قاضی نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۷۷ ش؛
(۱۱) شیخ عباس قمی، فوائدالرضویه، (بی جا)، ۱۳۶۷ق/ ۱۳۲۶ش؛
(۱۲) مجلسی؛
(۱۳) حسین نوری، خاتمه مستدرک‌الوسایل، قم ۱۴۱۵٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۵