حمزه بن عمرو اَسْلَمى، صحابى و راوى برخى احادیث رسول اکرم صلى‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم. با اینکه حمزه‌بن عمرو در بسیارى منابع، اهل مدینه (براى نمونه رجوع کنید به ابن‌ابى‌حاتم، ج ۳، ص ۲۱۲؛ابن‌حِبّان، ج ۳، ص۷۰) و از انصار (طوسى، ص ۳۵) معرفى شده، ابن‌عساکر (ج ۱۵، ص ۲۲۳) او را از مهاجران دانسته است.
بنابر گزارشى از خود حمزه، رسول اکرم او را «مُتعب» نامیده (رجوع کنید به همان، ج ۱۵، ص ۲۲۸) که ابن‌ماکولا (ج ۷، ص ۲۰۴) آن را به صورت «مثعب» یا «معقب» ضبط کرده است.
نام پدرش را به‌اشتباه عُمَر نیز ضبط کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌حجر عسقلانى، ج ۲، ص ۱۰۷). کنیه مشهور حمزه، ابومحمد است (رجوع کنید به ابن‌سعد، ج ۴، ص ۳۱۵؛ابن‌عساکر، ج ۱۵، ص ۲۲۳) و پیامبر نیز کنیه ابوصالح را به او داد (بخارى، کتاب التاریخ الکبیر، ج ۳، جزء۲، قسم ۱، ص ۴۶؛صفدى، ج ۱۳، ص ۱۷۲). ابن‌سعد (همانجا) او را در شمار کسانى آورده است که پیش از فتح مکه مسلمان شدند.
واقدى (ج۲، ص۵۸۴) به شرکت او در صلح حدیبیه تصریح کرده و افزوده است از داوطلبانِ راهنمایى در نیزارها و خارستانها بود، اما از عهده برنیامد. واقدى به حضور حمزه در سَریه کَدید در سال هشتم هجرت اشاره کرده (ج ۲، ص ۷۵۲) و آورده است که به هنگام سوءقصد منافقان، در بازگشت از تبوک همراه پیامبر بوده و در تاریکى شب، سرانگشتان‌او درخشیدن‌گرفته و چیزهایى را که از مَرکبها فروافتاده بوده، جمع کرده است (ج ۳، ص۱۰۴۳؛نیز رجوع کنید به ابن‌عساکر، همانجا). حمزه مژده پذیرش توبه کعب‌بن مالک را به کعب رسانده است (همانجا؛واقدى، ج ۳، ص ۱۰۵۴).
حمزه‌بن عمرو پس از رحلت پیامبر اکرم، در جنگهاى افریقا (ابن‌عساکر، ج ۱۵، ص ۲۲۵) و شام شرکت کرد و مژده پیروزى در جنگ اَجنادَین را براى ابوبکر آورد (مِزّى، ج ۷، ص ۳۳۴؛ابن‌کثیر، ۱۴۰۸، ج ۸، ص ۲۳۲).
از مستندات جواز گشودن روزه در سفر، روایتى از حمزه‌بن عمرو است. او چون پیوسته روزه مى‌گرفت، از پیامبر درباره جواز یا عدم جواز گشودن روزه در سفر پرسش کرد و پیامبر او را مخیَّر فرمود (رجوع کنید به بخارى، صحیح، ج ۲، ص ۲۳۷؛مسلم‌بن حجاج، ج ۳، ص ۱۴۴ـ۱۴۵؛ترمذى، ج ۲، ص ۱۰۷؛نسائى، ج ۴، ص ۱۸۵ـ۱۸۷). بسیارى از مفسران، ذیل آیه ۱۸۵ سوره بقره، درباره جواز گشودن روزه در سفر، به این حدیث استناد کرده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به طبرى؛میبدى؛ابن‌کثیر، ذیل آیه).
حمزه‌بن عمرو شاهد برخى‌از معجزات پیامبر اکرم بوده است (براى نمونه رجوع کنید به قطب‌راوندى، ج ۲، ص ۹۱۳؛هیثمى، ج ۶، ص ۱۹۱). او برخى مستحبات و آداب غذا خوردن را، بدون واسطه، از رسول اکرم شنیده است (رجوع کنید به همان، ج ۵، ص ۲۳).
به‌جز رسول خدا، او از پدر خود (ابن‌ابى‌حاتم، ج۷، ص۲۳۶؛ابن‌حبّان، ج ۵، ص ۳۵۷) و ابوبکر و عمر (ابن‌سعد، همانجا) روایت کرده است. نووى (ج ۱، ص ۱۷۱) شمار مرویّات او را نُه روایت دانسته‌است. پسرش محمد، ام‌المؤمنین عایشه، سلیمان‌بن یسار، عُروَه‌بن زُبَیر، ابوسلمه‌بن عبدالرحمان، ابومَراوِح (برده آزاد شده ابوذر غفارى) و حنظله‌بن على اسلمى از او روایت کرده‌اند.
رحلت
حمزه‌بن عمرو اسلمى، بنابر مشهور، در سال ۶۱ هجرى، در ۷۱ سالگى، وفات یافت (ابن‌حبّان، ج ۳، ص۷۰؛حاکم نیشابورى، ج ۳، ص۵۲۰؛ابن‌اثیر، ج ۲، ص ۵۱). بنابر قولى ضعیف، او در هشتاد سالگى درگذشته است (ابن‌عساکر، ج ۱۵، ص۲۳۰؛ابن‌اثیر، همانجا).
منابع:
(۱) ابن‌اثیر، اسدالغابه فى معرفه الصحابه، تهران: انتشارات اسماعیلیان، (بى‌تا.)؛
(۲) ابن‌ابى‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بى‌تا.)؛
(۳) ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بى‌تا.)؛
(۴) ابن‌حجر عسقلانى، الاصابه فى تمییز الصحابه، چاپ عادل احمد عبدالموجود و على‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۵) ابن‌سعد (بیروت)؛
(۶) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۷) ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۸) همو، تفسیرالقرآن العظیم، چاپ على شیرى، بیروت (بى‌تا.)؛
(۹) ابن‌ماکولا، الاکمال فى رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فى الاسماء و الکنى و الانساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیى معلمى یمانى، بیروت (بى‌تا.)؛
(۱۰) محمدبن اسماعیل بخارى، صحیح البخارى، (چاپ محمد ذهنى‌افندى)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت (بى‌تا.)؛
(۱۱) همو، کتاب التاریخ الکبیر، (بیروت ?۱۴۰۷/ ۱۹۸۶)؛
(۱۲) محمدبن عیسى ترمذى، سنن‌الترمذى، ج ۲، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳؛
(۱۳) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابورى، المستدرک على الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلى، بیروت ۱۴۰۶؛
(۱۴) صفدى؛
(۱۵) طبرى، جامع؛
(۱۶) محمدبن حسن طوسى، رجال الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۷) سعیدبن هبه‌اللّه قطب‌راوندى، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹؛
(۱۸) یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّى، تهذیب‌الکمال فى اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۹) مسلم‌بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر، (بى‌تا.)؛
(۲۰) احمدبن محمد میبدى، کشف‌الاسرار و عده‌الابرار، چاپ على‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش؛
(۲۱) احمدبن على نسائى، سنن النسائى، بشرح جلال‌الدین سیوطى، بیروت ۱۳۴۸/۱۹۳۰؛
(۲۲) یحیى‌بن شرف نووى، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱؛
(۲۳) محمدبن عمر واقدى، کتاب المغازى، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶؛
(۲۴) على‌بن ابوبکر هیثمى، مجمع‌الزوائد و منبع‌الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴
