ثعلبه بن یزید ، راوی کوفی و فرمانده شرطه امام علی علیه السلام . نسب وی به بنی حِمّان از قبیله بنی تمیم می رسد و از این رو او را حِمّانی خوانده اند ( رجوع کنید به ابن سعد، ج ۶، ص ۱۶۵؛ سمعانی ، ج ۲، ص ۲۵۷). از شرح حال و سوانح حیات او اطلاع مختصری در دست است .
در کوفه می زیست (بخاری ، ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۱۷۴؛ ابن حِبّان ، ج ۱، ص ۲۰۷) و در دوران حکومت امام علی فرمانده شرطه وی بود (ابن جوزی ، ج ۱، ص ۱۶۱؛ ذهبی ، ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، ج ۱، ص ۳۷۱). ابن سعد (همانجا) نام او را در طبقه راویان حضرت علی علیه السلام ذکر کرده و او را دارای روایات اندکی دانسته است .
احادیث ثعلبه از علی علیه السلام در منابع سنّی و شیعی آمده است ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) و برخی از منابع ضمن وصف او به عنوان شیعه غالی (در باره این اصطلاح نزد اهل سنّت رجوع کنید به تستری ، ج ۱، ص ۲۲)، در سماع او از علی علیه السلام تردید کرده اند ( رجوع کنید به بخاری ؛ابن حبان ؛ذهبی ، همانجاها؛مُغَلْطای بن قَلیج ، ج ۳، ص ۱۰۲).
بنا بر حدیثی از امام علی به روایت ثعلبه ، پیامبر اسلام از عهدشکنی زودهنگام امت خود نسبت به حضرت علی خبر می دهد (برای گزارش کامل روایت رجوع کنید به ثقفی ، ج ۲، ص ۴۸۶ـ ۴۸۹). این روایت در کتب شیعه و سنّی آمده است (برای نمونه رجوع کنید به عقیلی ، سفر ۴، ص ۹؛کوفی ، ج ۲، ص ۵۴۵؛ابن عساکر، ج ۴۲، ص ۴۴۷؛بن ابی الحدید، ج ۶، ص ۴۵؛مجلسی ، ج ۲۸، ص ۶۵، ۳۷۵). بخاری (همانجا) ضمن نقل این روایت ، گفتار ثعلبه را، احتمالاً به سبب مشکوک بودن سماع وی از علی علیه السلام ، پذیرفتنی ندانسته (قس مغلطای بن قلیج ، همانجا) و این رأی او مورد استناد رجالیان بعدی قرار گرفته است ( رجوع کنید بهابن عدی ، ج ۲، ص ۱۰۹؛ذهبی ، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۲، ص ۴۳۹؛ابن کثیر، ج ۶، ص ۲۴۴).
علاوه بر این ، ابن حبان (همانجا) معتقد است روایاتی که تنها وی از حضرت علی نقل کرده ، قابل استناد نیست ؛ازاین رو، در برخی منابع سنّی ، نام ثعلبه بن یزید در شمار راویان ضعیف و متروک قرار گرفته و احادیث او منکَر (حدیثی که مضمون آن مطابق مشهور نیست ) شمرده شده است ( رجوع کنید به عقیلی ، سفر ۱، ص ۱۷۸؛ابن جوزی ، همانجا؛مغلطای بن قلیج ، ج ۳، ص ۱۰۱).
اما در مقابل ، برخی از بزرگان اهل سنّت نظیر نسائی ، صاحب سنن ، وی را ثقه و صدوق شمرده اند (به نقل ذهبی ، ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، همانجا؛ابن حجر عسقلانی ، ج ۱، ص ۱۴۹) و از نظر ابن عدی (همانجا) هیچ یک از احادیث او منکَر نیست .ظاهراً ثعلبه فقط از علی علیه السلام روایت کرده است و کسانی چون حبیب بن ابی ثابت ، سَلَمَه بن کُهَیل و حَکَم بن عُتَیبه از او روایت کرده اند ( رجوع کنید به ابن ابی حاتم ، ج ۲، ص ۴۶۳؛مزّی ، ج ۴، ص ۳۹۹).
وی علاوه بر روایت پیش گفته ، احادیثی را با موضوعات متنوع از امام علی نقل کرده است ، از جمله پیش بینی نحوه شهادت آن حضرت ( رجوع کنید به ثقفی ، ج ۲، ص ۴۴۴ـ ۴۴۵؛ابن کثیر، ج ۷، ص ۳۵۸)، نهی استفاده از انگشتری طلا ( رجوع کنید بهذهبی ، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۷، ص ۷۹) و عقوبت دروغ بستن به پیامبر ( رجوع کنید بهابویعلی موصلی ، ج ۱، ص ۳۸۳؛طبرانی ، ص ۴۲ـ۴۴). همچنین طوسی (ص ۲۱۷ـ ۲۱۸) نامه هایی را از امام علی علیه السلام به معاویه و عمروعاص و فرماندهان نظامی ، به نقل از ثعلبه بن یزید آورده است .
منابع :
(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۲) ابن ابی حاتم ، کتاب الجرح و التعدیل ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۳) ابن جوزی ، کتاب الضعفاء و المتروکین ، چاپ ابوالفداء عبداللّه قاضی ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ابن حبان ،
(۴) کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین ، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۵ـ۱۹۷۶؛
(۵) ابن حجر عسقلانی ، تقریب التهذیب ، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
(۶) ابن سعد (لیدن )؛
(۷) ابن عدی ، الکامل فی ضعفاءالرجال ، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛
(۸) ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق ، چاپ علی شیری ، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰؛
(۹) ابن کثیر، البدایه و النهایه ، چاپ علی شیری ، بیروت ۱۴۰۸؛
(۱۰) ابویعلی موصلی ، مسند ، چاپ حسین سلیم اسد، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۱۱) محمدبن اسماعیل بخاری ، کتاب التاریخ الکبیر ، ( بیروت ? ۱۴۰۷/۱۹۸۶ ) ؛
(۱۲) تستری ؛
(۱۳) ابراهیم بن محمد ثقفی ، الغارات ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهرانی ۱۳۵۵ ش ؛
(۱۴) محمدبن احمد ذهبی ، سیراعلام النبلاء ، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران ، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸؛
(۱۵) همو، میزان الاعتدال فی نقد الرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۶) سمعانی ؛
(۱۷) سلیمان بن احمد طبرانی ، طرق حدیث من کذب علی متعمداً ، اردن ۱۴۱۰؛
(۱۸) محمدبن حسن طوسی ، الامالی ، قم ۱۴۱۴؛
(۱۹) محمدبن عمرو عقیلی ، کتاب الضعفاءالکبیر ، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی ، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۲۰) محمدبن سلیمان کوفی ، مناقب الامام امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام ، چاپ محمدباقر محمودی ، قم ۱۴۱۲؛
(۲۱) مجلسی ؛
(۲۲) یوسف بن عبدالرحمان مزّی ، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال ، ج ۴، چاپ بشار عواد معروف ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲۳) مغلطای بن قلیج ، اکمال تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم ، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛
(۲۴) یاقوت حموی .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۹