زندگینامه بایزید بیات( مؤلفِ تذکره همایون و اکبر)

بایزید بیات ، مؤلفِ تذکره همایون و اکبر (تألیف ۹۹۹) از طایفه ترک بیات که در آذربایجان و ایروان و تهران و فارس و نیشابور پراکنده اند. برادر بزرگش شاه بِرْدی بیات ، که بعداً به بهرام سقا * معروف شد، به فارسی و ترکی شعر می سرود ( رجوع کنید به بایزید بیات ، ص ۲۳۴ و بعد). بایزید در گَردیز به خدمت شاهزاده میرزا کامران (حک : ۹۵۰ـ۹۶۲) در آمد.

برادرش هم قبلاً در خدمت او بود. هر دو برادر زیر نظر میرزا کامران حکومت گردیز و نَغَز و بَنْگَش را به دست گرفتند. در رمضان ۹۵۲ که همایون شاه (حک : ۹۳۷ـ۹۴۷، ۹۶۲ـ۹۶۳) وارد کابل شد، کامران با منصبداران خود، که بایزید و بهرام نیز جزو آنان بودند، به خدمت همایون درآمد. بایزید تا آن زمان که همایون به شاه ایران در زنجان نپیوسته بود، با وی ملاقات نکرد (همان ، ص ۲ـ۳، ۷۶). در مهمانیهایی که به افتخار همایون ترتیب داده می شد حضور می یافت و با اعیان و اشراف مملکت مراوده داشت .

پس از وفات همایون در ۹۶۳ به خدمت اکبرشاه (حک : ۹۶۳ـ۱۰۱۴) درآمد و به سمت داروغه مطبخ (بَکاوَل بیگی ) منصوب شد. ابوالفضل علاّ می * او را جزو منصبداران سه صدی ( فرمانده واحد سیصد نفری ) به شمار آورده و از او با عنوان بایزیدبیگ ترکمان یاد کرده است و نام فرزند او افتخاربیگ را در فهرست منصبداران دو صدی ( فرمانده واحد دویست نفری ) ثبت کرده است (۱۹۸۹، ص ۵۶۳، ۵۸۱). گُلْبَدَن بیگم آورده است که در ۹۸۸، وقتی که زنان حرمِ شاهی از سفر حج به وطنشان برمی گشتند و به علت شکستن کشتی ، ناچار در بندر عدن پیاده شدند، بایزید خود را بدانجا رسانید و برای ادامه سفر، کشتیهای جدیدی تدارک کرد.

بایزید مردی متدیّن بود، ولی به سبب خراب کردن معبدی در بنارس ، مغضوب اکبرشاه قرار گرفت و از خدمت برکنار شد و مدتی درویشی اختیار کرد، اما پس از چند سال اکبرشاه ، بایزید را به حضور پذیرفت و او را، که شصت سال با وظیفه شناسی به دولت خدمت کرده بود، متدین خواند و بار دیگر به کار گماشت .

اکبرشاه به منظور جمع آوری و تدوین اخبارِ وقایع روزگار پدرش فرمانی صادر کرده بود که منصبدارانی که از روزگار پادشاهی همایون خاطره ای دارند آن را بنویسند. ابوالفضل علاّ می متن فرمان را به بایزید، که در آن زمان پیر شده و حمله فلج او را از نوشتن ناتوان ساخته بود، ابلاغ کرد و کاتبی در اختیار او گذاشت .

بایزید در ۹۹۹، در لاهور، خاطرات خود را به کاتب املا کرد و گرچه جسماً ضعیف و معلول بود، به کمک حافظه قوی توانست آنچه در گذشته دیده و شنیده بود بازگو کند. مع هذا این توانایی را نداشت که مقصود خود را به عبارات فصیح و بلیغ ادا کند و به آنها صبغه ادبی بدهد. از این رو کتابش نمونه خوبی از فارسی گفتاری آن روزگار با سبکی طبیعی است ، هر چند که خاطرات و وقایع را به طور نامنظّم بیان کرده است .

تذکره همایون و اکبر در چهار فصل و بدین ترتیب تنظیم شده است :

۱) وقایع سالهای ۹۴۹ـ۹۵۳؛

۲) وقایع سالهای ۹۵۳ـ۹۵۹؛

۳) وقایع سالهای ۹۵۹ـ۹۶۱؛

۴) وقایع سالهای ۹۶۱ـ۹۹۹٫ گذشته از وقایع ، درباره سوانح زندگی همایون و بعضی از افراد که با همایون و اکبر بسیار نزدیک بوده اند، نیز اشارات و نکات جالبی دارد. گزارشهای بایزید مبتنی است بر اطلاعات شخصی او و حاوی اخبار مهمی راجع به لشکرکشی همایون به هند در ۹۶۲ و کشمکش میان همایون و کامران و منازعات تیموریان و افغانان .همچنین درباره زندگی اجتماعی اعیان واشرافِ عصر تیموریانِ هند در قرن دهم اطلاعات با ارزشی از آن به دست می آید.

این تذکره در چند نسخه آماده شد:

دو نسخه برای کتابخانه سلطنتی ،

سه نسخه برای شاهزادگان سلیم و مراد و دانیال ،

و یک نسخه برای گُلْبَدَن و دو نسخه برای ابوالفضل .

ابوالفضل در تألیف اکبرنامه از این کتاب استفاده کرده ، اما به آن اشاره نکرده است . نسخه منحصر به فردی از این تذکره در کتابخانه دیوان هند موجود است (اِتِه ، ش ۲۲۳). محمد هدایت حسین این تذکره را در ۱۳۲۰ ش / ۱۹۴۱ در کلکته منتشر کرد.

منابع :

(۱) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور ۱۹۸۵، ص ۱۰۳ـ۱۰۶؛
(۲) بایزید بیات ، تذکره همایون و اکبر ، ابوالفضل بن مبارک علامی ، اکبرنامه ، کلکته ، ج ۲، ص ۲۰۰، ۲۵۹؛

(۳) Abu’l-Faz l Alla ¦ mi ¦ , Akbar-nama , tr. H. Beveridge, Calcutta 1897-1939, I, 29-30;
(۴) idem, A ‘ ¦ in-e Akbari ¦ , Eng. tr. Blochmann, Delhi 1989, I, 563, 581;
(۵) H, Beveridge, “The Memoirs of Ba ¦ yaz ¦ â d”, in Journal Asiatic Society of Bengal , LXVII, 1 (1898), 296-316;
(۶) Hermann Ethe, Catalogue of persian Manuscripts in The Library of The India Office , Oxford 1903-1937, I, 95;
(۷) Gulbadan Begam, Huma ¦ yu ¦ n Na ¦ ma , ed. and tr. A. S. Beveridge, London 1902, 38, 64, 74, 76;
(۸) K. A. Nizami, “Persian literature under Akbar”, in Studies in medieval India history and culture , Allahabad 1966, 152-154;
Ishwari prasad, The life

(۹) and times of Huma ¦ yu ¦ n , Calcutta 1955, 389-391;
(۱۰) Banarsi prasad Saxena, “Ba ¦ iz ¦ â d Biyat and his work-Mukhtasar”, in Journal of Indian History , IV, pt. 1-3 (1926), 43-60;
(۱۱) idem, “Memoirs of Baizid”, in Allahabad University Studies , VI, pt.1 (1930), 71-148;
(۱۲) C. A. Storey4, Persian literarure , London 1935, 537-538.

دانشنامه جهان اسلام جلد ۲