ابوعلی حسین‌بن محمد غسّانی، محدّث و رجالی اهل سنّت و از عالمان اندلس. او در ۴۲۷ در قرطبه متولد شد (ابن‌بشکوال، قسم ۱، ص ۱۴۴؛ ابن‌خلّکان، ج ۲، ص ۱۸۰؛ ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۹، ص ۱۴۹ـ۱۵۰). اصل وی از الزهراء، شهری در نزدیکی قرطبه، بود ولی چون پدرش مدتی در جیان* ساکن بود او را جیانی خوانده‌اند (رجوع کنید به ابن‌بشکوال، قسم ۱، ص ۱۴۳).
به نوشته ابن‌فرحون (ج ۱، ص ۳۳۳) او از اندلس بیرون نرفته (نیز رجوع کنید به ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۹، ص ۱۴۹)، اما مدرس تبریزی (ج ۱، ص ۴۴۶) وی را بغدادی خوانده است. جیانی مقام والایی در دانش حدیث داشت (رجوع کنید به ابن‌بشکوال، قسم۱، ص۱۴۲؛ یافعی، ج۳، ص۱۲۳؛ ابن‌فرحون، ج ۱، ص ۳۳۲ـ ۳۳۳)، به طوری که شرح‌حال‌نگاران، با القاب «إمامُ عَصْرِهِ فِی‌الْحَدیث» (رجوع کنید به ابن فرحون، ج ۱، ص ۳۳۲) و «رَئیسُ الْمُحَدِّثینَ بِقُرْطبَه» (ابن‌بشکوال، همانجا) از او یاد کرده‌اند.
درخواست ابوعمرو بن‌عبدالبرّ، مؤلف إلاسْتیعاب فی معرفه الاصحاب، از وی مبنی بر افزودن نام صحابیانی که در إلاسْتیعاب نیامده (رجوع کنید به سهیلی، ج ۳، ص ۴۴۵)، نشان دهنده تبحر او در دانش رجال است. جیانی در دانشهای دیگر، مانند لغت و شعر و انساب، نیز مهارت داشت (ابن‌بشکوال، قسم ۱، ص ۱۴۳؛ ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۹، ص ۱۴۹ـ ۱۵۰) و در جامع قرطبه تدریس می‌کرد(ابن‌بشکوال، همانجا).
مهم‌ترین استاد وی، حَکَم‌بن محمد جذامی بود (ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۹، ص ۱۴۹).
برخی از مشایخ روایی او بدین قرارند:
ابوعمروبن عبدالبرّ؛
حاتم‌بن محمد طرابلسی؛
ابوالولید باجی *؛
قاضی ابوعمروبن حذّاء؛
و ابوالعباس احمدبن عمربن دِلْهاث (ابن‌بشکوال؛ ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، همانجاها). بزرگانی چون قاضی عَیاض (ج ۱، ص ۲۴ـ ۲۵؛ نیز رجوع کنید به ترابی، ص ۱۴۷) و إبْن‌عَطیه، صاحب تفسیر المحرَّرالوجیز (ج ۲، ص ۲۲۳ـ۲۲۴) از وی روایت کرده‌اند.
برخی از شاگردان وی نیز عبارت بودند از:
محمدبن محمدبن حکم باهلی؛
محمدبن احمدبن ابراهیم جیانی؛
قاضی ابوعلی‌بن سُکَّره؛
عبداللّه‌بن احمدبن سَمَّاک غَرْناطی؛
و محمدبن عبداللّه‌بن خلیل قیسی، معروف به مُسنِد مراکش و راوی صحیح مسلم از جیانی(ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۹، ص ۱۵۰).
رحلت
جیانی در ۴۹۸ درگذشت (همانجا).
مهم‌ترین اثر جیانی
تَقْییدُالْمُهْمَلِ وَ تَمْییزُالْمُشْکِلِ است که مؤلف در آن به ضبط درستِ نام راویان صَحیحَین پرداخته است (باجی، ج ۱، ص ۱۱۰؛ حاجی‌خلیفه، ج ۱، ص ۴۷۰؛ نیز رجوع کنید به ذهبی، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج ۴، ص ۱۲۳۴؛ همو، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۲، ص ۱۴۹).
این کتاب شامل پنج کتاب با عناوین جداگانه بوده است:
۱) الالقاب یا الکنی و الالقاب، که زرکلی (ج ۲، ص ۲۵۵) و بروکلمان ( < ذیل >، ج ۲، ص ۶۲۹) آن را کتابی مستقل دانسته‌اند؛ ۲) المؤتلف و المختلف من اسماء الرواه، که زرکلی (همانجا) و بغدادی (ج ۱، ستون ۳۱۱) با اندکی اختلاف در ضبط نام کتاب، آن را کتابی مستقل دانسته‌اند؛
۳) شیوخ‌البخاری المهملون، که زرکلی (همانجا) آن را با نام التعریف بشیوخ‌البخاری ، اثری مستقل دانسته؛
۴) التنبیه علی الاوهام الواقعه فی صحیح الامام البخاری ؛
۵) التنبیه علی الاوهام الواقعه فی صحیح الامام مسلم، که بخشهای چهارم و پنجم آن به تحقیق محمدصادق آیدن حامدی در ۱۴۰۷ در ریاض و بخش پنجم آن به تحقیق محمد ابوالفضل در ۱۴۲۱/۲۰۰۰ در مغرب منتشر شده است.
دیگر آثار جیانی عبارت‌اند از:
تسمیه شیوخ أبی‌داود السجستانی (باجی، ج ۱، ص ۱۷۹؛ بروکلمان، ذیل ، همانجا) که حاجی‌خلیفه (ج ۱، ستون ۸۸) از آن با عنوان اسماء رجال سنن أبی‌داود یاد کرده است، این کتاب به تحقیق جاسم‌بن محمدبن حمودالفجی در ۱۹۹۹ در بیروت منتشر شده است؛ و الرِّجَال‌الَّذینَ لَقیهُمْ أبوعَلی‌الْغَسَّانی الْحَافِظُ ، که کَتّانی آن را از طریق روایی قاضی عَیاض، محدّث و فقیه مالکی قرن ششم، از جیانی نقل کرده است (رجوع کنید به کتّانی، ج ۱، ص ۵۰۰).
منابع:
(۱) ابن‌بشکوال، کتاب‌الصله، قاهره ۱۹۶۶؛
(۲) ابن‌خلّکان؛
(۳) ابن‌عطیه، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج ۲، [رباط( ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛
(۴) ابن‌فرحون، الدیباج المُذهَّب فی معرفه اعیان علماء المذهب، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره )? ۱۳۹۴/۱۹۷۴(؛
(۵) سلیمان‌بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمدبزار، )رباط( ۱۴۱۱ / ۱۹۹۱؛
(۶) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۵؛
(۷) بشیر علی‌حمد ترابی، القاضی عیاض و جهوده فی علمی الحدیث: روایه و درایه ، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛
(۸) حاجی‌خلیفه؛
(۹) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸؛
(۱۰) همو، کتاب تذکره الحفاظ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت )بی‌تا.(؛
(۱۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام ، بیروت ۱۹۹۹؛
(۱۲) عبدالرحمان‌بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح‌السیره النبویه لابن‌هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره ۱۳۸۷ ـ ۱۳۹۰/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۰، چاپ افست ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۱۳) عیاض‌بن موسی قاضی عیاض، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت )۱۹۷۷]؛
(۱۴) محمد عبدالحی‌بن عبدالکبیر کتّانی، فهرس الفهارس و الاثبات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
(۱۵) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ ش؛
(۱۶) عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛
(۱۷) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband ,1937-1942.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱