دانشمند بزرگ، فقیه، اصولی، محدث و نابغه قرن سیزدهم هجری قمری، سید علی طباطبایی در ربیع الاول (١١۶١ ه . ق) درشهر کاظمین دیده به جهان گشود.(١)
وی فرزند محمد علی، فرزند ابوالمعالی صغیر، و او فرزند ابوالمعالی کبیر، و از تبار سادات حسنی، معروف به طباطباییمی باشد که در قرن دوازدهم هجری قمری از اصفهان به کربلا آمد و همان جا ماندگار و منشأ خیر و برآت برای جهان اسلام شد.(۲)
مادرش، خواهر وحید بهبهانی و همسرش نیز دختر ایشان است. از این رو، سید علی طباطبایی ( ره) هم خواهرزاده وحیدبهبهانی است و هم داماد او.جدّ مادری او به علاّمه مجلسی اول ( متوفا: ١٠٧ ه . ق) می رسد؛ زیرا مادر ایشان، خواهروحید بهبهانی است و مادر وحیدبهبهانی، دختر نورالدین، پسر ملاّصالح مازندرانی است و مادر نورالدین، آمنه بیگم دختر ملّا محمّد تقی، پسر مقصود علی اصفهانی معروف به مجلسی اول، پدر علاّمه مجلسی معروف به صاحب بحار الانوار می باشد.(۳)
تولد
از دوران کودکی سید علی در کتاب های تاریخی و رجال مطلبی وجود ندارد، ولی آنچه مسلّم است این است وی در خانواده ای عالم، ادیب، متقی، روحانی، پر از مهر و محبت و با معنویت و در دامن بزرگانی چون پدر و مادر مهربانش رشد کرده است.
تحصیلات
سید علی طباطبایی در ابتدای جوانی به کسب علم و فضیلت پرداخت. وی در تحصیل مقدمات نحو، صرف و سایرعلوم از خودنبوغ فراوان نشان داد؛ به طوری که مورد توجه علامه بزرگ، وحید بهبهانی ( ره) قرار گرفت. از این رو، وحید بهبهانی ( ره)او را بپذیرد. ، « مدارک الاحکام » از فرزندش، محمد علی بهبهانی خواست آه استادی سید علی را به عهده بگیرد و درس فقه بدین صورت، سید علی در زمره شاگردان محمد علی بهبهانی در آمد.(۴)
وی در اندک زمانی، درجات ترقی را طی کرد و با این که از نظر سن، از همه هم شاگردی های خود بسیار جوان بود، گوی سبقت را از همه آنها ربود و از همه پیشی گرفت؛ به طوری که بعد از مدت آمی، در سال ١١٨۶ ه . ق. نزد دائی بزرگوارش ( وحید بهبهانی) افتخار شاگردی پیدا کرد و به درجه اجتهاد رسید و از بزرگانی هم چون وحید بهبهانی و دیگران، اجازه نامه اجتهاد و روایت دریافت کرد.
بزرگان کوشش بی دریغ او را در راه تحصیل علم ستوده اند و گفته اند: او در راه کسب علم، سختی ها و تلخی های فراوانی رامتحمل شد و علم را با گریه و زاری و مناجات به درگاه باری تعالی تحصیل نموده است؛ زیرا ظاهراً مدت تحصیل ایشان آن قدرنبوده است که بتوان در آن مدت کم به این رتبه عالی رسید.
ولی ایشان با همه این مشکلات و موانع، به درجات عالی علم رسید و شهره آفاق شد و این جز همّت والای او و فضل خداوند[ منّان چیز دیگری نبود.( ۵)
سید علی طباطبایی در فقه، اصول و حدیث تخصص کافی داشت گرچه تبحرش در اصول بیش از فقه بود، ولی شهرتش در فقه بیش از اصول می باشد؛ برعکس میرزای قمی که هم عصر ایشان بود. میرزای قمی تبحرش در فقه بیش از اصول بود، ولی شهرتش در اصول بیش تر است. از این رو، از سید علی طباطبایی ( ره) به صاحب ریاض که کتابی است فقهی و از میرزای قمی به صاحب قوانین که کتابی است اصولی، تعبیر آورده می شود و این شاید به خاطر آن بود آن دو بزرگوار کتابی جامع در موضوع مورد تخصصشان تألیف نکردند.(۶)عبادت صاحب ریاض ( ره)صاحب ریاض ( ره) رمز موفقیت خود و رسیدن به کمال واقعی را در عبادت خداوند سبحان و راز و نیاز با معبود خود می دانست.
و همان طور که قبلاً گفته شد، علم را با گریه و زاری و مناجات به درگاه باری تعالی تحصیل نمود. دانشمندان علم تراجم، کثرت عبادت و ارتباط وی را با خداوند، بسیار ستوده اند و نوشته اند: وی عادتش بر این بود که شب های جمعه را تا به صبح، شب زنده داری کرده و به عبادت حق تعالی مشغول می شد(۷)و هیچ وقت تهجد و نماز شبشان قطع نمی شد.(٨)
ویژگی های اخلاقی
صاحب ریاض ( ره) از نظر سجایای اخلاقی و فضائل معنوی، یگانه زمان خویش و انسانیکامل بود. صاحب مرآت الاحوال درمورد ویژگی های اخلاقی وی چنین می گوید:
وی عالمی است کم نظیر، و فضایل و محامدش عالم گیرو از بزرگان فضلای دوران، و عمده علمای این خاندان، و متخلّق به »اخلاق حمیده مصطفوی، و متأدب به آداب مرضیه، مرتضوی است. ماه ها و سال های بسیار باید بیاید تا مثل او عالمی به وجود(۹) « . آید
مهمترین ویژگی صاحب ریاض ( ره) احتیاط در حق الناس بود. ایشان در رعایت حقوق مردم بسیار دقت نظر به خرج می داد ودر این مورد سفارش های میکرد.(۱۰) مامقانی در مورد شدت و ورع و احتیاط صاحب ریاض ( ره) نقل می آند:وی روزی از رفتن به نماز جماعت خودداری کرد. نمازگزاران نزد وی آمدند و علت ترک نماز جماعت را از ایشان جویا »شدند.
ایشان در جواب گفت: من امروز در عدالت خود اشکال دارم. از این رو، نمی توانم امام جماعت شما باشم. آنها از علت اشکال ایشان نسبت به عدالت خود پرسیدند. وی گفت: دختر مولایم، وحید ( همسر صاحب ریاض ( ره) حرف هایی به من زد من کنترل خود را از دست دادم و به او گفتم: هر چه به من گفتی، به خودت برگردد. به همین جهت من در عدالت خود اشکال می کنم. از این رو، نمی توانم امام جماعت شما باشم صاحب ریاض امامت جماعت را ترک گفت و دیگر نماز را با جماعت اقامه نکرد تا این که همسرش از او راضی شد و او را حلال نمود.(۱۱)
دشمنان او هم به تقوا و ورع ایشان اعتراف داشتند. میرزا احمد نیشابوری با این آه با صاحب ریاض ( ره) عناد بسیارداشت وافکار او را صحیح نمی پنداشت، ولی در آتاب رجالش درباره سید علی صاحب ریاض می نویسد:علی بن محمّد علی پسر ابوالمعالی حسنی حسینی طباطبایی، محل تولدکربلا، استاد فقه و اصول و مجتهدی است خالص، »(۱۲) « . احتیاط در امور را مراعات میکنند.
فعالیت های اجتماعی
صاحب ریاض ( ره) خدمات اجتماعی فراوانی انجام داد. وی برای دفاع از شهر کربلا در برابر هجوم وهابی ها، دیوار بلندی دور شهر کربلا در سال ١٢١٧ ه . ق. بنا آرد(۱۳) و برای حفظ نظم و رعایت قانون در شهر کربلا، دست به تأسیس نیروی انتظامی زد. ایشان قبیله ای از بلوچی ها را آه بدنی قوی و روحیه ای خشن داشتند در آربلا اسکان داد تا نظم و قانون را حفاظت کنند.
زمان مرجعیت ایشان مقارن با فتح هندوستان بود. از این رو، وجوهات اسلامی بسیاری از بلاد فتح شده به دست ایشان می رسدکه درهم های رسیده به ایشان را با جهت کثرت و فراوانی آنها، تشبیه به تپه های خاک کرده اند. وی از این وجوهات در جهت خدمات اجتماعی و عام المنفعه استفاده فراوانی کرد و خانه ها و باغ های زیادی را خریداری و وقف فقیران و علمای که دراطراف کربلا اسکان داشتند مجاور زمین مقدس کربلا نمودند و نیز از همان وجوهات خانه های بسیاری را در کربلا خرید و آنها[ را به ساکنان آنها وقف نمودند.(۱۴)
از جمله خدمات اجتماعی ایشان، بنا مکان های مذهبی و تعمیر و توسعه آنها می باشد. نمونه بارز این خدمات، بنای مسجدجامع کربلا است. این مسجد در نزدیکی بازار بزرگ تجاری کربلا واقع شده است که در سال ١٢٢٠ ه . ق. کار بنای آن به اتمام رسید. این مسجد که دارای مصلای بزرگ است، بعد از صاحب ریاض نیز توسعه پیدا کرد و به جهت اقامه نماز جماعت وتولیت آن توسط میرزا علی نقی طباطبایی ( متوفا: ١٢٨٩ ه . ق.) این مسجد به مسجد جامع میرزا علی نقی طباطبایی شهرت یافت.(۱۵)
فعالیت های فرهنگی تبلیغی
آیت الله سید علی طباطبایی ( ره) همانند سایر علمای بزرگ اسلام، در جهت تبیین، نشر و گسترش دین مبین اسلام و تقویت آن،کوشش های فراوانی نمود. او با تمام قوای خود، دین را ترویج و در این راه تمام وسایل لازم را به کار گرفت. مهمترین این فعالیت های، تربیت دانشمندان بزرگ اسلامی بود.(۱۶)
او به امر استاد خود، وحید بهبهانی ( ره)، کرسی درسی را در کربلا به عهده گرفت و به تربیت طلاب اشتغال پیدا کرد. به برکت نفوس قدسی وی، دانشمندان و بزرگان بسیاری به درجه علم و مقامات بلند ارتقا یافتند. شاگردان فراوانی در درس او حاضر می شدند که از نظر علم وکمال و فضل در درجه اعلایی بودند.(۱۷)
« ریاض المسائل » ، صاحب ریاض ( ره) علاوه بر تربیت مبلغان و محدّثان و فقیهان به تألیف کتاب پرداخت. مهمترین کتاب وی است. وی افکار اسلامی را تقویت کرد و در مقابل افکار انحرافی و انحطاطی مثل اخباری گری ایستاد و با قوت و توانایی عجیبی که در بیان، جدل، مباحثه و مناظره داشت، با صاحبان افکار به بحث و مجادله پرداخت و از این طریق آنان را نسبت به عقایداز جمله آثار ارزشمند وی است که در آن به رد آراء و نظرات اخباری ها پرداخته « الرساله البهیه » . باطلشان آگاه نموده است.(۱۸)
استادان
آیت الله سید علی طباطبایی ( ره) در درس استادان بزرگی، مثل وحید بهبهانی، محمد علی بهبهانی ( فرزند وحید بهبهانی) وصاحب حدائق حاضر شد و از آنان کسب فیض کرد.(۱۹) او از مشهورترین شاگردان وحید بهبهانی محسوب می شد. شیخ از میان انبوه شاگردان وحید بهبهانی، تنها شرح حال علامه بحر العلوم ( ره) و صاحب ریاض ( ره) « منتهی المقال » ابوعلی در را نوشته است و این نشانگر عظمت و بزرگی آن دو فقیه است.(۲۰)
صاحب ریاض ( ره) به سبب مقام والای علمی صاحب حدائق، شب ها در درس او حاضر می شد و از محضر ایشان کسب علم می نمود.(۲۱)
شاگردان صاحب ریاض ( ره)
صاحب ریاض ( ره) شاگردان زیادی را در فقه، اصول، حدیث و تاریخ پرورش داده است. معروفترین آن ها عبارتند از:
شیخ ابو علی ( متوفا: ١٢١۵ ه . ق.) نویسنده منتهی المقال.
شیخ اسدالله دزفولی ( متوفا: ١٢٣٧ ه . ق.) نویسنده مقابس الانوار.
سید محمّد باقر شفتی، معروف به حجت الاسلام رشتی ( متوفا: ١٢۶٠ ه . ق.) مؤسس مسجد سید اصفهان.
جواد بن محمّد حسینی عاملی: نویسنده مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه.
مولی جعفر استرآبادی.
محمد تقی شهید برغانی قزوینی ( متوفا: ١٢٧٠ ه . ق.) نویسنده: المجالس.
محمد صالح برغانی ( متوفا: ١٢٧٠ ه . ق.) نویسنده مخزن البکاء.
محمد شریف آملی مازندرانی.
احمد بن زین الدین احسایی.
خلف بن عسکر آربلایی.
سید محمّد مجاهد طباطبایی.
سید مهدی طباطبایی.
[ سید حسین موسوی خوانساری.(۲۲)
تألیفات
١ . ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل.
٢ . شرح مفاتیح الشرایع.
٣ . رساله تثلیث التسبیحات الاربع فی الاخیرتین.
۴ . رساله الاصول الخمس.
۵ . رساله الاجماع و الاستصحاب.
۶ . رساله تحقیق حجیت مفهوم موافقت.
٧ . رساله جواز الاآتفاء بضربه واحده فی التیمم مطلقا.
٨ . رساله اختصاص الخطاب الشفاهی الحاضر فی مجلس الخطاب.
٩ . رساله منجزات المریض.
١٠ . رساله الکفّار المکلفون بالفروع.
١١ . رساله اصاله برائه ذمه الزوج عن المهر.
١٢ . رساله حجیه الشهره.
١٣ . رساله حلیه النظر الی الاجنبیّه فی الجمله و اباحه سماع صوتها آذلک.
١۴ . حاشیه علی معالم الدین و ملاذ المجتهدین.
صاحب ریاض علاوه بر تألیفات فوق، جزواتی ناتمام در مورد مسائل فقهی و اصولی دارند که از جمله آنها، جزوه ای در شرحمدارک » شیخ یوسف بحرانی و « حدائق الناضره » علامه می باشد نیز حواشی متفرقه ای بر « مبانی الاصول الی علم الاصول »[ از جمله آثار قلمی ایشان می باشد.[ ٢٣ « الاحکام مهمترین اثر صاحب ریاض ( ره)مهم ترین اثر فقهی صاحب « شرح آبیر » و یا « ریاض المسائل و حیاض المسائل » یا « ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل »محقق اول است. نوشتن آن در نیمه شب جمعه، بیست « مختصر النافع » ریاض ( ره) می باشد.این اثر کمنظیر و بسیار مهم شرح و هفتم ماه صفر سال ١١٩٢ ه . ق. به اتمام رسیده است.(۲۴)
ریاض المسائل یک دوره کامل فقه استدلالی از باب طهارت تا باب دیات در دو مجلد می باشد،که حاوی نظرات بزرگان فقه مثل شیخ طوسی، صدوق، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، قاضی سعید الدین، آلینی، محمد باقر سبزواری، طبرسی، راوندی،فاضل مقداد، فخر المحققین، مقدس اردبیلی و دیگر بزرگان است.(۲۵)
شیوه ورود و خروج صاحب ریاض ( ره) در مسائل فقهی در این آتاب بدین صورت است آه ابتدا، با طرح مسئله فقهی و تبیین مفهوم موضوع آن، به ذآر نظرات مختلف و ادله آنان می پردازد و با بیانی شیوا و در عین حال، مستدل و متقن به نقد آنان می پردازد و سپس برای اثبات فتوای خود، به ادله شرعی استناد می آند. ترتیب منطقی نظرات و ادله و نقد آنها طوری است گهخواننده در مطالعه آن احساس خستگی نمی آند. به همین جهت، این آتاب طی سال ها یکی از آتب درسی حوزه های علمیه بوده وهم اآنون نیز یکی از آتاب های مرجع و مورد تحقیق فضلا و فقها است.
میرزا محمد علی مدرس در وصف این آتاب می گوید:این کتاب ریاض المسائل در غایت جودت و متانت و به طور اختصار، حاوی اکثر اقوال و ادله فقهیه با عبارات فصیحه و »مسجعه بوده و مراجع استفاده اکابر و فحول و این کتاب، شرح مختصر نافع محقق اول است و بارها در ایران چاپ شده و(۲۶) « . معروف به شرح کبیر است.
نویسنده مرآت الاحوال جهان نما این کتاب را دلیل بر فضل و علوّ مرتبت سید علی طباطبایی ( ره) می داند و می گوید:شرح کبیر و صغیرش بر مختصر نافع و رسایل بسیار بر مراتب تسلطش در فقه و اصول گواه اند.[ ٢٧ ] شاگردش، محقق »کاظمی دزفولی در مقدمه مقابس الانوار می گوید: برای سید علی طباطبایی ( ره) دو شرح معروف بر مختصر نافع است. یکی،شرح کبیر که به ریاض المسائل نام گذاری شده است و دیگری، شرح صغیر است که هر دو در اصول مسائل فقهی و از بهترین(۲۸) « . کتابهای موجود می باشندمحقق کنتوری در این مورد می گوید:
ریاض المسائل کتابی است دقیق و متین، که از آن کمال و توانایی فراوان مصنفش شناخته می شود. در این کتاب بر تمام ابواب فقه، از طهارت تا دیات استدلال شده است.(۲۹)
چنین می نویسد: « ریاض المسائل » در توصیف « منتهی المقال » : نویسنده ریاض المسائل کتابی است در نهایت نیکویی، که مثل آن سابقه نداشته است. هر آنچه از ادله و نظرات به ایشان رسیده در آن »(۳۰) « . کتاب ذکر کرده است، به طوری آه انجام آن بر غیر ایشان، مشکل؛ بلکه محال می باشد.
وفات
خورشید عمر صاحب ریاض ( ره) در سال (١٢٣١ ه . ق). در کربلا غروب کرد. بدن مطهر وی را نزدیک قبر وحید بهبهانی در رواق مطهر سید الشهداء علیه السلام پایین پای شهدا به خاک سپردند.(۳۱)
١ ] . اعیان الشیعه، ج ٨ ، ص ٣١۴ ؛ تراث آربلا، ص ١٨٣
٢ ] . فوائد الرضویه، ص ۴٠۴ ؛ وحید بهبهانی، ص ٩٩
٣ ] . اعیان الشیعه، ج ٨ ، ص ٣١۴ ؛ فوائد الرضویه، ص ٣٢۴
۴ ] . منتهی المقال، ص ٢٢۴
۵ ] . وحید بهبهانی، ص ١٩٠
۶ ] . ریحانه الادب، ج ٣ ، ص ٣٧٠
٧ ] . فوائد الرضویه، ص ٣٢۴
٨ ] . تراث آربلا، ص ١٨٣
٩ ] . مرآت الاحوال، ج ١ ، ص ١۶۵
١٠ ] . تراث آربلا، ص ١٨٣
١١ ] . تنقیح المقال، ج ٢ ، ص ٣٠٧
١٢ ] . همان و بهجه الامال، ج ۵ ، ص ۵٢٩
١٣ ] . تراث الکربلا، ص ٨۴ ؛ اعیان الشیعه، ج ٨ ، ص ٣١۵
١۴ ] . مرآت الاحوال، ج ١ ، ص ١۶۶ ؛ اعیان الشیعه، ج ٨ ، ص ٣١۵
١۵ ] . تراث آربلا، ص ١۴٧ ]
١۶ ] . اعیان الشیعه، ج ٨ ، ص ٣١۵ ]
١٧ ] . فوائد الرضویه، ص ۴٠۴ ]
١٨ ] . تراث آربلا، ص ١۵۶ ؛ فوائد الرضویه. ص ٣١۴ ؛ روضات الجنات، ج ۴ ، ص ۴٠۵
١٩ ] . همان، ج ۴ ، ص ۴٠٢ ]
٢٠ ] . منتهی المقال، ص ٢٢۴ ]
٢١ ] . روضات الجنات، ج ۴ ، ص ۴٠٢
٢٢ ] . روضات الجنات، ج ۴ ، ص ۴٠٣ ؛ ریاض المسائل، ج ١ ، ص ١١١
٢٣ ] . اعیان الشیعه، ج ٨ ، ص ٣١۵ ؛ روضات الجنات، ج ۴ ، ص ۴٠٠ ؛ تنقیح المقال، ج ٢ ، ص ٣٠٧ ؛ منتهی المقال، ص.٢٢۴
٢۴ ] . ریاض المسائل، ج ١ ، ص ١١۴
٢۵ ] . ریاض المسائل، ج ١ ، ص ١ ( دو جلدی).
٢۶ ] . ریحانه الادب، ج ٣ ، ص ٣٧١ . مرآت الاحوال، ج ١ ، ص ١۶۶
٢٧ ] . مرآت الاحوال، ج ١ ، ص ١۶۶
٢٨ ] . مقابس الانوار، ص ١٩
٢٩ ] . ریاض المسائل، ج ١ ، ص ١١۵
٣٠ ] . منتهی المقال، ص ٢٢۴
٣١ ] . فوائد الرضویه، ص ٣٢۴ ؛ تنقیح المقال، ج ٢ ، ص ٣٠٧ ؛ الاعلام، ج ۵ ، ص ١٧
گلشن ابرار، ج ٣ ، ص ١٢۶
