روحانی معاصر و از فعالان سیاسی حوزه علمیه قم . در ۱۳۱۳/ ۱۲۷۴ ش ، در خمین به دنیا آمد. پدرش سیدمصطفی و جدش سیداحمد از علما و شخصیتهای محترم منطقه بودند. سیداحمد، فرزند سیددین علی شاه کشمیری ، در عتبات عراق تحصیل و سپس به دعوت برخی از اهالی خمین به این منطقه مهاجرت کرده بود. سیدمصطفی در خمین به دنیا آمد و بعد از تحصیل مقدمات ، در حوزه های اصفهان و نجف درس خواند و به زادگاهش بازگشت . مقابله او با اشرار منطقه سبب شد که در ۱۳۲۰ به دست همان اشرار کشته شود. در این زمان فرزندش سیدمرتضی هشت ساله و فرزند دیگرش روح الله (امام خمینی ) چهار ماهه بود؛ بدین سبب می توان گفت سیدمرتضی در دوران کودکی برادرش ، امام خمینی رحمه الله علیه ، سمت سرپرستی و تعلیم وی را داشته است .
پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در آنجا، مدت نزدیک به هشت سال در اصفهان نزد عالمانی چون حاج شیخ محمدرضا نجفی ، میرزاعلی یزدی ، حاج آقارحیم ارباب و حاج صادق آقاخاتون آبادی به تحصیل علوم دینی پرداخت (پسندیده ، ۱۳۷۴ ش ، ص ۴۴، ۴۷ـ ۴۸). سپس ، با مراجعت به زادگاه خود، جلسات تدریسِ فقه ، اصول ، منطق ، کلام و نحو تشکیل داد که برادرش ، امام خمینی ، نیز در پاره ای از آنها شرکت می کرد (همان ، ص ۵۰؛ خمینی ، ص ۳۴۰). آیت الله پسندیده ، چنانچه خود نوشته است ، در سال ۱۳۰۲ و ۱۳۰۳ ش چند ماهی در درس آیت اللّه سیدحسن مدرس در مسجد سپهسالار تهران نیز شرکت کرده است (۱۳۶۶ ش ، ص ۴). وی در سالهای پیش از ۱۳۴۲ش ، در جریانهای سیاسی و اجتماعی شهر خمین و گاه تهران حضور داشت و پس از آن نیز، به دلیل نسبت نزدیک با امام خمینی ، در معرض تهدید و تنگناهای سیاسی بود، به گونه ای که چند بار بازداشت و به شهرهای خمین ، انارک و دارانِ اصفهان تبعید شد (خمینی ، ص ۳۴۰ـ۳۴۲؛ نیز رجوع کنید به سعادتی ، ص ۳۵۰ـ۳۵۳).
مهمترین اقدام وی در سالهای ۱۳۴۲ـ۱۳۵۷ش تأمین و پرداخت شهریه به طلاّ ب حوزه های علمیه از طرف امام خمینی و کمک مالی به خانواده های زندانیان و تبعیدشدگان در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز وکالتِ امام خمینی را در امور شرعی در قم بر عهده داشت (خمینی ، ص ۳۴۲) تا آنکه در ۲۲ آبان ۱۳۷۵ (۳۰ جمادی الا´خره ۱۴۱۷) در تهران درگذشت و در حرم حضرت معصومه در قم به خاک سپرده شد. از او مجموعه خاطراتی از دوران حکومت رضاشاه و فرزندش محمدرضا پهلوی همراه با تاریخچه خاندان امام خمینی ، در مصاحبه با مجله پاسدار اسلام (شماره های ۸۴ ـ۸۶ و ۸۸ ـ۸۹، آذر ۱۳۶۷ ـ اردیبهشت ۱۳۶۸) به جا مانده که صورت کامل آن در کتاب خاطرات آیت الله پسندیده به چاپ رسیده است .
منابع :
(۱) سیدمرتضی پسندیده ، خاطرات آیت الله پسندیده ، چاپ محمدجواد مرادی نیا، تهران ۱۳۷۴ ش ؛
(۲) همو، «شهیدمدرس از زبان آیت الله پسندیده »، کیهان فرهنگی ، سال ۴، ش ۸ (آبان ۱۳۶۶)؛
(۳) سیدحسن خمینی ، «نگاهی به زندگینامه آیه الله پسندیده »، حضور ، ش ۱۷ (پاییز ۱۳۷۵)؛
(۴) علی اصغر سعادتی ، «مبارزات سیاسی آیه الله پسندیده به روایت اسناد ساواک »، حضور ، ش ۱۷ (پاییز ۱۳۷۵).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۵
