فقیه و اصولی شیعی در قرن سیزدهم . نیای وی ، میرزا هادی ، تاجر بود که از شهر نورِ مازندران به تهران مهاجرت کرد. پدر تهرانی ، میرزامحمدعلی نیز تاجر و شیفته دانش بود. تهرانی در ۱۲۳۶ در تهران به دنیا آمد و تحصیلات مقدماتی را در همانجا گذراند ( نامه دانشوران ناصری ، ج ۲، ص ۳۶۴).
استادان
در ۱۲۴۶ همراه عمویش به اصفهان رفت و سه سال به فراگیری مقدمات علوم پرداخت و سپس به تهران بازگشت . در ۱۲۵۱ به عتبات رفت و پس از حدود دو سال اقامت در آنجا، به تهران بازگشت و در مدرسه مروی ساکن شد و علوم عقلی و نقلی را نزد ملاعبداللّه زنوزی و شیخ جعفر کرمانشاهی فرا گرفت (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۳۶۹؛ نامه دانشوران ناصری ، همانجا).
بار دیگر برای تکمیل تحصیلات خود به کربلا رفت و چند سال نزد سیدابراهیم قزوینی ، مؤلف ضوابط الاصول ، درس خواند (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، جزء۲، قسم ۱، ص ۵۹؛ نامه دانشوران ناصری ، همانجا)، اما به سبب بروز آشوب در کربلا به اصفهان رفت . پس از آرام شدنِ اوضاع عراق ، به نجف رفت و در جلسات درس شیخ مرتضی انصاری شرکت کرد و مقرِّرِ بحث او شد، تا جایی که شیخ بارها به درجات علم و فضل و اجتهاد وی تصریح نمود (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، جزء۲، قسم ۱، ص ۵۹ ـ۶۰).
رحلت
وی در ۱۲۷۷ به تهران بازگشت و مرجع امور دینی و علمی شد، چنانکه همه روزه علما و فقها در مجلس درس او در مدرسه مروی حاضر می شدند، از جمله : فرزندش میرزاابوالفضل تهرانی * ، سیدحسین صدرالحُفّاظ قمی ، شیخ فضل اللّه نوری ، شیخ عبدالنبی نوری ، شیخ حسنعلی تهرانی و شیخ محمدصادق تهرانی بُلُّور (شریف رازی ، ص ۲۲۱). وی در اواخر عمر نابینا شد ( نامه دانشوران ناصری ، ج ۲، ص ۳۶۵) و در ۱۲۹۲ در ۵۶ سالگی درگذشت . او را در مقبره شیخ ابوالفتوح رازی در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپردند (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، جزء۲، قسم ۱، ص ۶۰).
آثار تهرانی عبارت است از:
التقریرات که معروفترین کتاب اوست . این کتاب بر گرفته از درس اصول شیخ مرتضی انصاری و در باره مباحث الفاظ است و بخشی از آن با عنوان مطارح الانظار چاپ شده است (مدرس تبریزی ، ج ۵، ص ۷۱؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، همانجا)؛
رساله های اصولی در موضوعاتِ «حجیت قطع »، «حجیت ظن »، «برائت »، «استصحاب » و «تعادل و تراجیح »؛
رساله های فقهی در موضوعات طهارت ، صلاه ، صلاه المسافر، زکات ، غصب ، وقف ، لُقَطَه ، رهن ، احیاء موات ، اجاره و قضا و شهادات که هیچیک از آنها به چاپ نرسیده است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، همانجا)؛
رساله ای در ارث (نسخه خطی کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری ، ش ۲۴۲۶)؛
و تقریرات درس اصول شیخ جعفر کرمانشاهی (نسخه خطی کتابخانه شماره ۱ مجلس شورای اسلامی ، ش ۵۵۳۷).
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه ، جزء۲: الکرام البرره ، مشهد ۱۴۰۴؛
(۳) محمدشریف رازی ، اختران فروزان ری و طهران ، یا، تذکره المقابر فی احوال المفاخر ، قم : مکتبه الزهراء، ( بی تا. ) ؛
(۴) مدرس تبریزی ؛
(۵) نامه دانشوران ناصری ، قم : دارالفکر، ?( ۱۳۳۸ش ) .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۸
