زندگینامه مالک اشتر نخعی (قسمت اول)

مالک اشتر از خاندان نخع و مذحج‏

حدود ۳۰ سال قبل هجرت، در پشت ابرهای تیره و تار جاهلیت، در یکی از روستاهای یمن خورشیدی طلوع کرد، و نوزادی چشم به جهان گشود که او را به نام مالک خواندند تو به راستی چه نام زیبنده‏ای، که بعدها روشن شد که او مالک بر خویشتن است، و مالک بر اراده و نفس و خویش است، و در پرتو همین سیطره و توان معنوی، در همه فراز و فرودها با موفقیت عبور کرده و پیروز شده است.
سیره نویسان، سلسله نسب او را چنین نگاشته‏ اند:
مالک بن حارث بن عبد یغوث بن مسلمه بن ربیعه بن حارث بن خزیمه بن نخع بن مذحج.(۵)
بنابراین اگر مالک اشتر را نخعی می‏خوانند، از این رو است که ششمین جدش، نخع نام داشت، و اگر او را مذحجی گویند از این رو است که هفتمین جدش به همین نام بود.

دودمان نخع و مذحج در یمن می‏زیستند، و پس از ظهور اسلام، از پیشتازان یمن به سوی اسلام بودند، و شخصیت‏های بزرگی از این خاندان، از برجستگان اسلام در قرن اول اسلام شدند، و خدمات بسیار قابل توجهی به اسلام نمودند.
بر همین اساس پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
اکثر القبائل فی الجنه مذحج.
افراد قبیله مذحج در بهشت ، از افراد همه قبیله‏های دیگر، بیشترند.(۶)
مالک اشتر در یکی از رجزهای خود در نبرد صفین، قبیله مذحج را ستوده و چنین می‏گوید:
ولست من حی ربیعه و مضر لکننی من مذحج الغر الغرر
من از دودمان ربیعه و مضر نیستم؛ بلکه از قبیله فرزانه و برجسته مذحج می‏باشم.

خاندان نخع در یمن ریشه ‏دارترین و شریفترین قبیله در آن سامان بودند، مالک اشتر یکی از درختهای تنومند و بلند باغستان این خاندان است که بر شهرت و عظمت این خاندان افزود، و تا ابد، افتخار بزرگی برای این خاندان آورده است.(۷)

در اینکه مالک اشتر در چه سالی چشم به جهان گشوده، در تاریخ روشن نیست؛ ولی بعضی از از قراین می‏توان حدس زد که او حدود سی سال قبل از هجرت ، متولد شده است، یکی از قراین این است که او بعد از جنگ جمل که در سال ۳۶ هجرت رخ داد، هنگامی که به دستور علی (علیه السلام) نزد عایشه آمد تا او را روانه مدینه کند، عایشه به او گفت: این تو بودی که به خواهر زاده‏ام (عبداللَّه بن زبیر) ضربه سختی زدی؟
مالک در پاسخ گفت:
نعم لولا کونی شیخا کبیرا، وطا و یا ثلاثه ایام لا رحت امه محمد منه.
آری من بودم. اگر پیر کهنسال نبودم، و سه روز از گرسنگی، شکمم خالی نبود، امت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را از دست او راحت می‏نمودم.(۸)

از این تعبیر فهمیده می‏شود که مالک اشتر در سال ۳۶ هجرت، پیرمرد بود، بنابراین اگر سن او را در این هنگام، حدود ۶۵ تا ۷۰ سال حدس بزنیم، چنین نتیجه می‏گیریم که او حدود سی سال قبل از هجرت متولد شده است.
مالک اشتر، بلند قامت و گردن کشیده و شکوهمند و دارای بازوان پر مو و ستبر، و صدای غرا و بلند بود.

آغاز اسلام مالک اشتر

مالک اشتر در عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در همان زادگاه خود، روستای بیشه یمن ، اسلام را پذیرفت؛ ولی سال و چگونگی گرایش او به اسلام در تاریخ ضبط نشده است؛ اما از قراین به دست می‏آید، آن هنگام که در سال دهم هجرت، حضرت علی (علیه السلام) از طرف پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به یمن رفت، و مردم آنجا را به اسلام دعوت کرد و سپس مردم دیگر یمن، گروه گروه مسلمان شدند.(۹)

به احتمال قوی، یکی از آن گروهها، گروه دودمان نخع بودند، که مالک جزء آنها بود.
گواهی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به ایمان مالک اشتر
مالک اشتر مانند اویس قرنی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را ندید، ولی در عصر آن حضرت، در همان زادگاه خود (یمن) مسلمان شد، و در همان عصر جزء یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به شمار آمد.
جالب اینکه: روزی در محضر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سخن از مالک به میان آمد، آن حضرت فرمود:
انه لمومن حقا.
مالک، قطعا مومن حقیقی است.(۱۰)

علامه سید محسن امین، پس از نقل این روایت می‏گوید: این گواهی، معادل گواهی سراسر جهان است؛ زیرا گواهی بزرگترین انسان جهان است، و صدور این سخن در آن زمان که مالک اشتر جوان بود، بیانگر آن است که مالک اشتر در سنین جوانی در جایگاه رفیعی از ایمان قرار داشته است،(۱۱).در میان اصحاب، تنها ابوذر در بیابان از دنیا رفت، و مالک اشتر با افرادی کنار جنازه او آمدند و جنازه ابوذر را در همان جا به خاک سپردند.(۱۲)(چنانکه شرح آن خاطر نشان خواهد شد.)

آری مالک اشتر، از زبان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان: مومن حقیقی و صالح معرفی شد.
نتیجه این که: مالک اشتر چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) را ندید، به عنوان ، اصحاب آن حضرت، از مهاجران و انصار نیست؛ بلکه از تابعین به شمار می‏آید؛ ولی در عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مومنان صالح بود.

کنیه و لقب مالک اشتر

مالک را از این رو که پسری به نام ابراهیم داشت با کنیه ابو ابراهیم می‏خواندند.
و نظر به این که در یکی از جنگها (جنگ با مرتدین با جنگ یرموک که بعدا ذکر می‏شود) به پلکهای چشمش آسیب رسید و آن را جابجا و دگرگون نمود، با لقب اشتر خواندند، زیرا عرب به کسی که از پلکهای چشمانش دگرگون می‏شود می‏گوید شتر عینه.
و گاهی او را با لقب کبش العراق، قوچ عراق می‏خواندند، این لقب از این رو بود، که قوچ در یک گله گوسفند معمولا جلودار گوسفندها است، مالک جلودار و سردار و پیشتاز خاندان او که در کوفه می‏زیستند، دارای افراد برجسته‏ای مانند کمیل بود، و صمیمانه از او پیروی می‏کردند.

مالک اشتر در عصر خلافت ابوبکر و عمر

جنگ با ابو مسیکه، نخستین جنگ مالک اشتر

عصر خلافت ابوبکر بود.عده‏ای که در یمن و یمامه و… در عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مسلمان شده بودند، از اسلام برگشتند و مرتد شدند ، و در مقابل حکومت اسلامی، صف آرایی کردند: ابوبکر از هر سو مسلمانان را فراخواند و آنها را به جنگ مرتدین فرستاد، و آنان را سرکوب نمود، یکی از طوایف مرتدین ، طایفه بنو حنیفه بود.
از آنجا که اسلام در خطر شدید، مدعیان دروغین نبوت و مرتدان بود، ابوبکر از همه مسلمانان جهان آن روز، از جمله از قبیله مذحج استمداد نمود، تا به جنگ دشمنان بروند.

مالک اشتر که در عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به اسلام گرویده بود، برای حفظ اسلام و احساس مسوولیت کرد و برای جنگ با مرتدین، از اقامتگاه خود بیرون آمد و به سپاه اسلام پیوست. جالب اینکه او در یک جنگ خشن ابومسیکه رهبر مرتدین بنو حنیفه را بر سر اسبش بی هوش کرد، و این حادثه نخستین رخدادی بود که از مالک اشتر بروز کرد، و مسلمانان به وجود مسلمان دلاور و دریا دلی چون مالک اشتر پی بردند. جنگ مالک با ابو مسیکه چنین بود:
هنگامی که سپاه اسلام با سپاه بنو حنیفه در برابر هم قرار گرفتند، مالک اشتر در پیشاپیش سپاه اسلام ، ابو مسیکه را به نزدیک طلبید، ابو مسیکه به پیش او آمد.

مالک گفت: آیا بعد از اقرار به توحید و اسلام ، مرتد شدی و به سوی کفر باز گشتی؟
ابو مسیکه گفت: ای مالک! از من دست بردار، مسلمانان شراب را حرام کرده‏اند: من نمی‏توانم شراب ننوشم.
مالک او را دعوت به جنگ کرد و او این جنگ را پذیرفت و به هم پریدند و درگیری شدیدی بین آنها رخ داد: نخست با نیزه می‏جنگیدند: سپس نیزه‏های خود را به کنار انداخته و با شمشیر به جنگ هم پرداختند، در این هنگام شمشیر ابو مسیکه بر سر مالک خورد. سر مالک شکافته شد و به چشمش آسیب رسید؛ به طوری که پلکهایش دگرگون گردید: از این رو به او اشتر گفتند

مالک اشتر بر گردن اسبش خم شد و به سوی سپاه اسلام حرکت کرد، یاران او وقتی وضع او را دیدند، گریه کردند. مالک به یکی از یاران گفت: انگشت خود را به دهان من بگذار. او چنین کرد. مالک انگشت او را با دندانش فشار داد: آن شخص از شدت درد انگشتش، ناله کرد، مالک به اصحاب خود رو کرد و گفت: بر من باکی نیست، وقتی دندانها سالم باشند، سر نیزه نیز سالم است.
سپس یاران بر شکافت سر او آرد سبوس پاچیدند، و با دستمال بستند، آنگاه مالک به یاران گفت: اسبم را بیاورید، پرسیدند: برای چه؟ گفت: برای جنگ با ابو مسیکه. اسبش را آوردند، او سوار بر اسبش شد و همچون تیری که از چله کمان بیرون می‏جهد، به سوی میدان رفت، و با ابو مسیکه به جنگ ادامه داد. طولی نکشید که مالک آنچنان ضربه بر ابو مسیکه زد که او روی زین اسبش بی هوش شد، و چند روز بی هوشی او طول کشید، و مالک سالم به پایگاه خود باز گشت.(۱۳)

مالک اشتر در جنگ با روم، و در جنگ یرموک‏

سال ۱۳ هجرت، عصر خلافت ابوبکر بود امپراطوری روم همواره به کار شکنی و تجاوز در مرزها می‏پرداخت و در انتظار فرصتی بود تا به حکومت اسلامی حمله سراسری کند.
ابوبکر و سران حکومت، هشدار دادند و همه مسلمانان را به جهاد دعوت کردند.
مالک اشتر در پیشاپیش سپاه یمن، خود را به جبهه اسلام رسانید، و به طور فعال در جنگ با رومیان شرکت کرد.(۱۴)
یکی دیگر از درگیری هایی که بین سپاه اسلام و روم ، رخ داد در سرزمین یرموک ، (فلسطین و کرانه‏های رود اردن فعلی ) بود. مالک اشتر در این جنگ نیز ( که در عصر خلافت عمر رخ داد) قهرمانانه با دشمن جنگید.
ارطاه ‏بن جهش می‏گوید: در جنگ یرموک، یکی از جنگجویان از سپاه عظیم روم، خارج شد و فریاد زد:

کیست که به جنگ من بیاید؟!
مالک اشتر به سوی او رفت و به همدیگر ضربت زدند.
هنگامی که مالک ضربت خود را بر او وارد ساخت، گفت:
این ضربت را از من که فرزند قدرت و شهامت هستم، بگیر!

جنگجوی رومی در حالی که از شجاعت مالک، سخت وحشت زده شده بود، جواب داد: خدا امثال تو را در میان قوم من زیاد کند.
در همین جنگ بود که از ناحیه دشمن به چشم مالک، آسیبی رسید. به طوری که پلکهای چشم او را جابجا و دگرگون کرد. از این رو به او اشتر گفتند؛ زیرا عرب به کسی که پلکهای چشمش چنان شود، اشتر گویند.(۱۵)

مالک اشتر، در ایران، در جنگ قادسیه‏

عصر خلافت عمر بود. در سال ۱۴ هجرت، عمر تصمیم بر فتح سرزمین ایران گرفت. سپاه عظیمی تشکیل داد و آن را به فرماندهی سعد وقاص به سوی قادسیه (حدود پنج فرسخی ناحیه غربی کوفه، که آخرین نقطه سرزمینهای عرب بود) روانه ساخت.

ولی سعد و قاص در قادسیه دریافت که سپاه ایران، بسیار عظیم است. نگران شد و ماجرا را در ضمن نامه‏ای برای عمر نوشت و از او کمک خواست. عمر برای ابو عبیده جراح که با سپاه خود در شام بود، نامه نوشت که با سپاه خود به سپاه سعد بپیوندد و او را یاری کند.

ابو عبیده با سپاه خود که در آن، هزار نفر جنگجوی سوارکار و دلاور بود، روانه قادسیه شد.
مالک اشتر پیشاپیش سپاه ابو عبیده، به عنوان سوارکار ممتاز به سوی قادسیه حرکت کرد، آنها با سپاه ایران جنگیدند و پیروز شدند، و سپاه اسلام مدتی به عنوان مرزدار، در قادسیه ماند، و سعد و قاص در انتظار فرمان خلیفه بود تا خانه هجرت و اقامتگاه مسلمین را در سرزمین ایران مشخص کند، عمر برای او نامه نوشت:

مکانی را برای اقامتگاه مسلمانان انتخاب کن که بین آن و مدینه، دریایی وجود نداشته باشد، سعد و قاص پس از رسیدن این فرمان، به سپاه خود دستور داد، از قادسیه خارج شده و از آنجا حرکت نمایند.(۱۶)
به این ترتیب می‏بینم، مالک اشتر در آزاد سازی ایران از زیر یوغ شاهان ساسانی، و آیین آتش پرستی، از سرداران سپاه اسلام بود، و در این راستا شرکت فعال داشت. از این رو، برگردن ما ایرانیان حق بزرگی دارد.

سکونت مالک و خاندانش در کوفه‏

سپاه اسلام از قادسیه حرکت کردند، تا به شهر انبار (ده فرسخی غرب بغداد که به زبان ایرانیان فیروز شاپور نام داشت ) رسیدند؛ ولی بدی آب و هوا و زیادی پشه آنجا باعث شد، که از آنجا به روستای کویفه ابن عمر که در نزدیک کوفه بود، منتقل شدند، شرایط نامساعد آب و هوای آنجا را نیز نپسندیدند و سرانجام به کوفه انتقال یافتند، کوفه را از نظر آب و هوا و… مناسب و مساعد یافتند، و در همانجا استقرار یافتند.

به این ترتیب، مالک اشتر با خاندان خود در ناحیه شرقی مسجد فعلی کوفه، سکونت گزیدند و از آن پس، کوفه وطن مالک اشتر شد. به طوری که به هر جا سفر می‏کرد، سرانجام به کوفه باز می‏گشت.(۱۷)
با توجه به اینکه مالک در سال ۱۴ یا ۱۵، هجری وارد کوفه شد، و تا آخر عمر آنجا را مرکز سکونت خود قرار داد، چنین نتیجه می‏گیریم که او حدود ۲۴ سال در کوفه بوده است.

و این نیز امتیازات مالک است که برای حفظ اسلام و مرز داری از حریم آن، از وطن و زادگاه خود هجرت کرد و با هجرت و جهاد خود، به یاری اسلام همت نمود و در این راه، جان نثاری و ایثارگری کرد.
(پایان بخش اول)

بخش دوم: مالک اشتر در عصر خلافت عثمان‏

بروز بی عدالتی‏ها و تباهی‏ها در حکومت عثمان‏

عثمان پس از فوت عمر، در روز چهارم محرم سال ۲۴، هجرت به خلافت رسید، و خلافت او حدود دوازده سال طول کشید، و سرانجام در اواخر سال ۳۵، روز چهارشنبه بعد از عصر، به دست مسلمین، در خانه‏اش در مدینه کشته شد.(۱۸)

در عصر حکومت عثمان، بدعتها و بی عدالتی‏ها و تباهی‏های فراوانی رخ داد، مانند، حیف و میل بیت‏المال، تبعیض، گماردن خویشان فاسق خود بر پستهای حساس کشور، تبعید اصحاب بزرگوار تبعید شدگان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، تبدیل حکومت عدل اسلامی به امپراطوری ننگین و طاغوتی و… ( که بعضی از آنها در ضمن مطالب آینده ذکر می‏شود.) (۱۹)

همین امور، باعث تحریک و نارضایتی شدید و شورش اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و مسلمانان آزاده بر ضد حکومت او شد، و سرانجام او را با شدیدترین برخوردها کشتند.
برای اینکه چگونگی مبارزات مالک اشتر و نقش او را در پیشبرد اهداف اسلامی در یابیم، به مطالب زیر توجه کنید:

نفرین مالک اشتر بر عثمان در کنار قبر ابوذر

یکی از ستمهای عثمان این بود که ابوذر غفاری، یار راستین رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر جرم حق گویی، به ربذه تبعید کرد و او تنها در بیابان ربذه، غریبانه و مظلومانه به شهادت رسید.
در سال ۳۲ هجرت (نهمین سال خلافت عثمان) بکرین عبداللَّه ، علقمه ابن قیس و… که یک کاروانی را تشکیل می‏دادند، به سوی مکه برای انجام مراسم عمره، حج، حرکت کردند. در آن وقت مسیر راه مکه، در کنار ربذه قرار داست.
همسر ابوذر ( و به نقل از دیگر دختر ابوذر ) می‏گوید:
هنگامی که در ربذه آثار مرگ در چهره ابوذر آشکار شد، گریه کردم: پرسید: چرا گریه می‏کنی؟ گفتم: چگونه گریه نکنم، که در این بیابان کفنی ندارم که تو را با آن، کفن کنم
ابوذر گفت:
گریه نکن، هنگامی که از دنیا رفتم، کنار جاده بنشین، جمعیتی از راه می‏رسند و مرا دفن می‏کنند.

روزی در جنگ تبوک ) من با جماعتی در محضر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بودم، به ما رو کرد و فرمود: یکی از شما در بیابان از دنیا می‏رود، و گروهی از مومنان کنار جنازه او حاضر می‏شوند. همه کسانی که آن روز در محضر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بودند، در غیر از بیابان از دنیا رفته‏اند و غیر از من کسی نمانده، پس آن شخصی که در بیابان از دنیا می‏رود، و جمعی از مومنین کنار جنازه می‏آیند، من هستم.

ابوذر از دنیا رفت، همسر (یا دخترش )، روی او را پوشانید، و کنار جاده آمد. ناگاه کاروانی را که از عراق می‏آمدند، دید، خود را به آنها رسانید و گفت: این اشاره به جنازه ابوذر) یار با وفای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است که از دنیا رفته است.
کاروانیان از مرکبها پیاده شدند و کنار جنازه ابوذر نماز خواندند و او را به خاک سپردند.
مطابق بعضی از روایات، عبداللَّه بن مسعود بر جنازه ابوذر نماز خواند ، و مطابق بعضی دیگر، مالک اشتر بر جنازه او نماز خواند و دیگران اقتدا کردند: نیز روایت شده:

مالک اشتر، کفن گران قیمتی به همراه داشت، با آن کفن، پیکر مطهر ابوذر را تفکین نمود.
پس از آنکه جنازه ابوذر را به خاک سپردند مالک اشتر در کنار قبر ابوذر، متوجه خدا شد، و چنین دعا و نفرین کرد:
خدایا! این ابوذر یار رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ، بنده تو در میان بندگان است، و در راه تو با مشرکان جهاد کرد.
لم یغیر ولم یبدل، لکنه رای منکرا فعیره بلسانه و قلبه حتی جفی و نقی و حرم و احتقر، ثم مات غریبا.

او چیزی از دین را تغییر نداد و جابجا نکرد، وقتی خلافت و زشتی، (در دستگاه عثمان) دید، با زبان و قلبش اعتراض کرد. از این رو به او ظلم کردند و او را از وطن دور ساختند، و محروم نمودند و کوچک شمردند، سپس غریبانه از دنیا رفت.
آنگاه مالک اشتر چنین دعا و نفرین کرد:
اللهم فاقصم من حرمه و نفاه عن مهاجره و حرم رسول‏اللَّه.
خدایا! آن کس ( عثمان ) را که ابوذر را محروم ساخت، و او را از هجرتگاهش و از حرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تبعید نمود، منکوب و هلاک گردان.(۲۰)

به این ترتیب، در آن وقت که مردم از ترس حکومت عثمان، دم فرو بسته بودند، و اکثریت در خفقان سخت بودند، فریاد مالک به نفرین بر ضد عثمان بلند بود و همان راه ابوذر را می‏پیمود.

اعتراض شدید مالک و همراهان، به فرماندار کوفه‏

هنگامی که عثمان بر مسند خلافت تکیه زد، یکی از کارهایش این بود که عمان و حکامی را که از طرف عمر در استانها و شهرها نصب شده بودند، از حکمرانی برکنار کرد و به جای آنها خویشان خود را از بنی امیه و…را گماشت مثلا معاویه را استاندار شام کرد: عبداللَّه بن عامر، پسر دایی خود را استاندار بصره نمود، عبداللَّه بن سعد، برادر رضاعی خود را سرپرست مالیات و وزیر جنگ مصر کرد، و ولید بن عقبه برادر مادری خود (۲۱)، را حاکم و فرماندار کوفه نمود.

ولید شخصی بود که اگر او را جرثومه فساد بنامیم، گزاف نگفته‏ایم او علنا شراب می‏خورد، حتی در نماز جماعت صبح، که نماز جماعت مردم بود، بر اثر مستی، نماز صبح را چهار رکعت خواند و بعد از نماز گفت: اگر بخواهید، بیشتر بخوانم! و اموال بیت را در راه تباهی‏های خود، حیف و میل می‏کرد.

ولید از زبان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ، به عنوان فاسق معرفی شده بود، و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده بود که او اهل جهنم است.

پدرش عقبه جزء مشرکان بود و علی (علیه السلام) او را در جنگ بدر کشت، و در جنگ احد هنگامی که حضرت حمزه (علیه السلام) شهید شد، ولید و عمر و عاص، از خوشحالی شراب خوردند و به رقص و ساز و آواز پرداختند.
برای اینکه ولید را بهتر بشناسند، به این روایت توجه کنید:

روزی ولید: نزد امام حسن (علیه السلام) به حضرت علی (علیه السلام) ناسزا گفت، امام حسن (علیه السلام) به او فرمود ( تو را از اینکه به علی (علیه السلام) ناسزاگویی سرزنش نمی‏کنم، چرا که آن حضرت تو را به جرم شراب خواری هشتاد تازیانه زد، و پدرت را در جنگ بدر به فرمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) کشت ، و خداوند در آیات متعدد، علی (علیه السلام) را مومن نامید، و تو را فاسق خواند… (۲۲)

مسلمانان کوفه از تبهکاری‏های ولید به ستوه آمدند، و نسبت به او متنفر شدند، حتی در یکی از روزها که بر فراز منبر سخن می‏گفت، او را سنگباران کردند و انزجار خود را به او آشکار نمودند.
کار به جایی رسید که روزی جماعتی از مسلمین غیور کوفه که پیشاپیش آنها مالک اشتر بود به اقامتگاه او در دارالاماره حمله کردند، او را در حال مستی دیدند که روی تخت خود خوابیده بود، فریاد بر او زدند تا بیدار شود، بیدار نشد. سپس شراب زیادی که خورده بود، استفراغ کرد.

در این حال، دو نفر از مهاجمین به نام ابو زینب و ابو جنب، انگشترش را از دستش خارج ساختند و او نفهمید.
سرانجام مالک اشتر و گروهی از مسلمانان کوفه ، به عنوان اعتراض به سوی مدینه حرکت کردند، تا در آنجا حکم عزل ولید را از جانب عثمان بگیرند.(۲۳)

تقاضای عزل ولید، از عثمان‏

مالک اشتر همراه گروهی از مسلمین کوفه، برای اعتراض به تباهی‏های ولیدبن عقبه فرماندار کوفه، به مدینه نزد عثمان آمدند، و قاطعانه بدی‏های ولید را برشمردند، و از او خواستند که او را از فرمانداری برکنار کرده، و فرماندار لایقی به جای او نصب کند.
در این مجلس، بین عثمان و گروه اهل کوفه، چنین گفتگو شد:
عثمان: در میان شما چه کسی گواهی می‏دهد که ولید شراب خورده است،؟
گروه: ابو زینب و ابو جندب، گواهی می‏دهند که ولید شراب خورده است.
عثمان: در حال خشم خطاب به ابو زینب و ابو جندب از کجا می‏دانید که ولید شراب خورده است، شاید نوشیدنی دیگری بوده است؟
ابو زینب و ابو جندب: همان شرابی که ما در عصر جاهلیت می‏نوشیدیم، او نوشیده بود.
عثمان: آیا دیدید که او شراب نوشید؟
آنها: نه ندیدیم.

عثمان: پس به چه دلیل می‏گویید او شراب خورده است؟
ابو زینب و ابو جندب: شرابی را که او خورده بود، دیدیم استفراغ کرد و از ریش او شراب گرفتیم، و این انگشتر او است در حالی که مست بود ما از دستش در آوردیم و او نفهمید.
عثمان در حال خشم فریاد زد: برخیزید و از نزد من دور گردید!
گروه مسافر، به ناچار از نزد عثمان بیرون آمدند، در حالی که جانشان در خطر بود، و از برخورد عثمان بسیار ناراحت و دلسوخته شده بودند و با یک جهان آه و حسرت به خانه امیرمومنان علی (علیه السلام) پناه بردند و از محضر آن حضرت استمداد نمودند.

فریادرسی علی (علیه السلام) از گروه مظلوم‏

امیر مومنان علی (علیه السلام) پس از شکایت گروه اهل کوفه، بی درنگ برخاست و نزد عثمان آمد و به او فرمود:
تو شاهدان عینی را از خود رانده‏ای، و حدود الهی را باطل نموده‏ای.
عثمان در حالی که سخت آشفته بود، گفت: نظر شما ای ابو الحسن، چیست؟
علی: نظر من این است که به دنبال رفیقت (ولید) بفرستی، و او را در اینجا حاظر کنی تا محاکمه شود، اگر شهود، گواهی بر شرابخواری او را دادند، و او دلیلی بر رد شهود نداشت، من بر او حد شرابخواری را جاری سازم.
عثمان چاره‏ای ندید جزء اینکه ولید را احضار کند از سوی دیگر، ابوزینب و ابو جندب آمدند و گواهی دادند، و برای علی (علیه السلام) ثابت شد که ولید شراب خورده است.

ولید دلیلی برای رد شهود نداشت، ناگزیر عثمان، تازیانه را به سوی امام علی (علیه السلام) افکند، امام آن را برداشت تا حد شرابخواری را(که ۸۰ تازیانه است) بر ولید جاری سازد.
در این هنگام، ولید تسلیم نمی‏شد و عقب نشینی می‏کرد.
حضرت علی (علیه السلام) او را گرفت و بر زمین کوبید، ولید به امام ناسزا گفت. حضرت علی (علیه السلام) گفت: تو چنین حقی نداری!

علی (علیه السلام) بر عثمان فریاد کشید و فرمود: بلکه شدیدتر از این حق را دارم، وقتی که شانه خالی می‏کند و مرا از اجرای حد و حق الهی باز می‏دارد.
سرانجام عثمان مجبور شد و ولید را از فرمانداری کوفه برکنار کرد، و به جای او سعید بن عاص را که از خویشانش بود و از اشراف قریش به حساب می‏آمد برگزید و همراه گروه معترض روانه کوفه کرد. (۲۴)

خلافکاری‏های سعید بن عاص و اعتراض مالک اشتر

سعید بن عاص به کوفه آمد. در آغاز به منبر نرفت، و گفت: ولید فرماندار سابق، مرد پلید و کثیفی بود، منبر و محراب را آلوده کرده است، دستور داد منبر را شستشو کنند، گروهی از بنی امیه که اطرافش را گرفته بودند او را سوگند دادند که این کار( تطهیر منبر) را انجام ندهد، و گفتند: این کار برای تو که از طرف عثمان آمده‏ای، زشت است، اگر دیگران این کار را بکنند، بر تو سزاوار است که جلوگیری کنی، واضح است که اگر این کار را انجام دهی، برای ولید (برادر مادری عثمان) همیشه مایه ننگ خواهد بود.
سعید اصرار کرد و گفت: حتما باید منبر تطهیر شود سرانجام منبر را شست و سپس بر فراز آن رفت و سخنرانی کرد و تا مدتی خود را طوری به مردم نشان داد، که رفتارش مورد رضایت مردم قرار گرفت.(۲۵)

ولی چندان نگذشت که عده‏ای از اشراف و دوستانش که در عصر خلافت عمر با آنها رفیق بود و در جنگ قادسیه با آنها هم دم بود و عده‏ای از قاریان ( اهل ظاهر) بصره، در اطراف او گرد هم آمدند، و در جلسات شب نشینی‏های او شرکت می‏کردند و دمخور او می‏شدند و از هر دری سخن می‏گفتند.

( به جای مردان صالحی چون کمیل، مالک اشتر، و افراد اصیل کوفه، با عده‏ای طرفدار عثمان و یا بی تفاوت و یا توجیه گران ابن الوقت، همنشین و هم دم گردید)
طولی نکشید که سعید نیز همچون ولید، دست تجاوز به اموال مسلمین دراز کرد، و به حیف و میل بیت المال، و تبعیض و تقرب خویشان و پارتی بازی و رشوه خواری پرداخت.

مالک اشتر که نه با ولید (فرماندار سابق) پدر کشتگی داشت، و نه با سعید (فرماندار جدید) عقد اخوت بسته بود، بلکه اسلام و دستورات عدل اسلامی را میزان قرار داده بود، و دلش برای اسلام می‏تپید، خود را برای اعتراض و مخالفت با سعید آماده ساخت. مردان نخع (خاندانش) را با خود همدست کرد و در انتظار فرصت بودند که در یک وقت مناسبی، اعتراض خود را آشکار سازند.
یک روز سعید آشکارا در میان اجتماع مردم و در مقر فرمانداری، اعلام کرد که سرزمینهای عراق، بوستان قریش و بنی امیه است.
مالک اشتر، از این سخن، بسیار خشمگین شد و فریاد زد: آیا تو می‏پنداری سرزمینهای آباد عراق که سپاه اسلام آن را به دست آورده‏اند و شمشیرهای ما آن را در اختیار اسلام قرار داده، بوستان قریش و بنی‏امیه است؟، نه هرگز، سوگند به خدا هیچ یک از شما در بهره‏گیری از بیت‏المال، بر ما اختیاری ندارید.

در این هنگام عبدالرحمن اسدی رئیس شرطه ی سعید، به مالک اشتر با خشم و تندی گفت:
آیا سخن این شخص را نمی‏شنوید؟
در همین هنگام آنها در حضور سعید، به طرف رئیس شرطه، هجوم بردند و او را به سختی کوبیدند و نقش بر زمین کردند، و سپس پایش را گرفتند و در زمین کشاندند و به کنار انداختند و از دارالاماره خارج شدند.(۲۶)

گسترش اعتراضات به سعید، و نامه او به عثمان‏

پس از این ماجرا، اعتراض کنندگان، از جمله مالک اشتر مبارزه منفی کردند. به این معنا که در مجالس و محافلی که سعید تشکیل می‏داد؛ شرکت نمی‏نمودند ، و از جماعت آنها دوری می‏کردند، بلکه بین خود مجالس تشکیل داده و با بیان خلافهای سعید و عثمان، به افشاگری بر ضد آنها می‏پرداختند، و مردم را بر علیه حکومت سعید می‏شوراندند سعید خود را در فشار معترضین، دید و برای عثمان چنین نامه نوشت:
جمعی از اهالی کوفه با هم اجتماع کرده و به بیان عیوب تو و من می‏پردازند اگر این وضع ادامه یابد، ترس آن است که جمعیت آنها بسیار شود و اسباب زحمت فراهم گردد…

فرمان تبعید مالک و همدستان او، از جانب عثمان‏

هنگامی که نامه به دست عثمان رسید، عثمان به خیال این که می‏توان با تبعید چند نفر، آنها را خاموش کرد، و احساسات سایر مردم را فرو نشاند، در پاسخ نامه، فرمان تبعید آنها را به شام صادر کرد، و چنین نوشت:
ای سعید! به فرمان من آنها را از کوفه به شام تبعید کن، تا سیاستمدار حزب اموی؛ معاویه، به کار آنها رسیدگی کند.
و از سوی دیگر، نامه‏ای برای معاویه نوشت: به دستور ما جمعی از مردم کوفه نزد تو آورده می‏شوند، با آنها تماس بگیر، اگر قانع شدند و توانستی آنها را رام کنی، که آنها را بپذیر و اگر تو را خسته کردند، آنها را به کوفه باز گردان.

مالک اشتر و همراهان در تبعیدگاه شام‏

سعید بر اساس فرمان عثمان ، مالک اشتر و چند نفر از همدستانش مانند: کمیل بن زیاد، صعصعه بن صوحان و ثابت بن قیس و… را به شام تبعید کرد، وقتی آنها به شام رسیدند، نخست معاویه از راه تطمیع و سازش با آنها برخورد کرده، از آنها استقبال گرم نمود و آنها را در کلیسای مریم که از بدترین کاخهای شام بود جای داد، و همچون عراق، حقوق و غذای آنها را در اختیارشان گذاشت و گاهی با آنها ملاقات کرده و گفتگو می‏نمود و از آنها احترام می‏کرد، در یکی از جلسات با آنها به طور مشروح گفتگو کرد و به آنها گفت:
شما جمعی از امت عرب هستید، دارای دندان و زبان و قدرت بیان می‏باشید، در پرتو اسلام بر مقام ارجمندی نایل شدید، و با مجاهدات در اختیار خود در آوردید.

به من گزارش رسیده که شما با طایفه قریش برخورد بد می‏کنید، اگر قریش نبود، شما ذلیل بودید؛ همان گونه که امروز آنها پیشوایان شمایند، برای شما سپری هستند آنها با صبر و مقاومت، مخارج شما را تامین می‏کنند، سپر خود را رد نکنید.
سپس معاویه خشمگین شد و فریاد زد:

سوگند به خدا من شما را به چیزی امر نمی‏کنم، مگر اینکه نخست خودم و افراد و خانواده و نزدیکانم را امر می‏کنم، طایفه قریش می‏داند که ابوسفیان شریفترین این طایفه است. جز اینکه پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) در میان قریش، به امتیازاتی از طرف خدا برگزیده شده است… به عقیده من، اگر همه مردم از ابوسفیان به وجود می‏آمدند، همه زیرک و هوشیار بودند.

اعتراض تبعید شدگان به گفتار معاویه‏

گفتار معاویه وقتی که به اینجا رسید، مالک اشتر و همدستانش؛ سخن او را قطع کردند و یکصدا گفتند:
دروغ می‏گویی، خداوند شخصی (آدم علیه السلام) را که از ابوسفیان بهتر بود، با دست قدرت خود آفرید و روح مخصوصش را در او دمید، و به فرشتگان فرمان داد تا او را سجده کنند در عین حال در میان انسانها افراد خوب و بد و فاسق و احمق و زیرک وجود دارد.
معاویه که با این اعتراض ، تیرش به سنگ خورده بود، در حالی که خشمگین بود، برخاست و از نزد آنها بیرون رفت.
شب بعد بار دیگر معاویه نزد تبعید شدگان آمد و دوباره با آنها، به گفتگو نشست و به آنها گفت:

یا برای من مایه خیر و نیکی باشید، و یا سکوت کنید و با سرپنجه فکر و اندیشه، آنچه به نفع شما و خاندان شما و به نفع عموم مسلمانان است طلب کنید و زندگی کنید و من نیز با شما زندگی می‏کنم.
تبعید شدگان: تو لایق آن مقام نیستی تا با تو کنار بیاییم و همدم شویم، و اطاعت از تو کنیم، چرا که اطاعت در معصیت خدا روا نیست.
معاویه: مگر در آغاز شما را به تقوا و اطاعت خدا و پیامبرش امر نکردم و نگفتم که همه ما با هم به ریسمان الهی چنگ بزنید و از همدیگر جدا نشوید.
تبعید شدگان: بلکه تو ما را امر به تفرقه و خلافت آنچه از جانب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به ما رسیده نمودی.
معاویه:

من هم اکنون شما را به اطاعت از خدا و رسول دعوت می‏کنم، و اگر بر خلاف این گفته باشم، توبه می‏نمایم، شما را به اتحاد و انسجام و پیوستن به جماعت سفارش می‏کنم، و از تفرقه بر حذر می‏دارم، به پیشوایانتان احترام کنید و آنها را به کارهای نیک و رهبری نمایید و در هر فرصتی نصیحت نمایید.
تبعید شدگان: فریب ظاهرسازی و چرب زبانی معاویه را نخوردند، و با قاطعیت گفتند: ما به تو امر می‏کنیم که از مقام خود برکنار شوی؛ زیرا می‏دانیم که در میان مسلمانان کسانی بهتر و سزاوارتر هستند که باید به جای تو بنشینند.
معاویه که از شدت ناراحتی آب دهانش گلوگیرش شده بود گفت، آن شخص برتر کیست؟
تبعید شدگان: او کسی است که پدرش از پدر تو پیش‏قدمتر و نیک‏تر، و خودش از تو به اسلام نزدیک‏تر است.
معاویه: سوگند به خدا من در اسلام دارای سابقه هستم، و غیر من از من سابقه دارتر است؛ ولی در این زمان هیچ کس توانمندتر از من در مسایلی که اکنون مطرح است نیست.

تبعید شدگان با اصرار و همصدا گفتند تو هرگز لایق این مقام نیستی.
معاویه: برای شما بلاها و نابسامانیها هست، و من می‏ترسم شما بر اثر پیروی از شیطان، به هلاکت بیفتید.
دقایقی بعد، تبعید شدگان گروهی با معاویه درگیر شدند، و درگیری لفظی به درگیری بدنی و حمله به معاویه تبدیل شد، و آنها سر و ریش معاویه را گرفتند و به شدت او را از خود دفع نمودند.
در این هنگام معاویه فریاد زد: اینجا سرزمین کوفه نیست، اگر مردم کوفه برخورد نامناسب شما را با من بدانند، با این که من رهبرشان هستم، نمی‏توانم جلوی آنها را بگیرم و آنها شما را خواهند کشت.
آنگاه معاویه از نزد آنها بیرون رفت و به آنها گفت سوگند به خدا تا زنده‏ام، دیگر با شما در یکجا نمی‏نشینم.(۲۷)
به این ترتیب، معاویه دریافت که تبعید شدگان شخصیتهای شجاع و آزاده‏ای هستند و با تطمیع و تهدید و امثال آن ، نمی‏توان آنها را از راه خود خارج کرد.

بازگرداندن مالک اشتر و همدستانش به کوفه‏

معاویه ماندن مالک و هم دستانش را در شام، به صلاح خود ندانست، و ترسید که افکار آنها برای مردم شام سرایت کند. پس در ضمن نامه‏ای برای عثمان چنین نوشت:
تو افرادی را نزد من فرستاده‏ای که با زبانهای شیاطین سخن می‏گویند، با مردم تماس می‏گیرند و به اعتقاد اینکه بر اساس قرآن سخن می‏گویند، در میان مردم شبهه و تردید ایجاد می‏کنند. بسیاری از مردم کوفه را با افکار خود تباهی کشانده‏اند. من ترس آن دارم که اگر در شام بمانند. مردم شام را با جادوی بیان و انحراف خود فریب دهند، در اینجا مردم خیال می‏کنند آنها مومن مخلص هستند. به نظر من آنها را به شهر خودشان کوفه بازگردان؛ زیرا نفاقشان در آنجا آشکار شده است.والسلام
وقتی که نامه به دست عثمان رسید؛ در پاسخ به معاویه نوشت: آنها را به کوفه بازگردان.
معاویه بی درنگ این دستور را اجرا نمود.(۲۸)
بازگشت تبعید شدگان به کوفه و نامه عثمان به مالک و نفرین مالک‏

مالک اشتر و یارانش از شام به کوفه بازگشتند و همان برنامه خود را بر ضد حاکمیت سعید بن عاص فرماندار کوفه، ادامه داند؛ به طوری که سعید به ستوه آمده و احساس خطر شدید کرد، و بار دیگر برنامه شورشیان و احساس خود را در ضمن نامه‏ای برای عثمان نوشت.
عثمان در جواب دستور داد: آنها را به شهر حمص (یکی از شهرهای کنونی سوریه) تحت نظر فرماندار ما در آنجا؛ یعنی عبدالرحمن پسر خاندان ولید، بفرست.
در همین ایام، عثمان نامه تندی برای مالک اشتر و همدستانش فرستاد، در آن نامه چنین نوشته بود:
من دستور داده‏ام تا شما را به شهر حمص روانه کنند. وقتی که نامه‏ام به دستت رسید به سوی حمص حرکت کنید؛ زیرا شما در کوفه نسبت به اسلام و مسلمین جزء مایه شر و آشوب نیستید.
مالک اشتر هنگامی که نامه را خواند، دستهایش را به سوی آسمان بلند کرد و چنین نفرین نمود:
خدایا آن کس که بین ما و عثمان نسبت به مسلمانان بدرفتارتر و گناهکارتر است، به زودی او را به عذاب و مکافاتش برسان.(۲۹)

مالک و همدستانش در تبعیدگاه حمص‏

بار دیگر مالک اشتر و یارانش، از وطن آواره شدند، و دژخیمان ستمگر رژیم کوفه، آنها را مجبور کردند که از کوفه خارج گردند ولی آن زورمردان خواب‏آلوده، غافل از آن بودند که با این ستمهای خود، بیشتر دلهای مردم را متوجه تبعیدشدگان می‏کنند و بذر شورش را در قلوب مسلمانان می‏پاشند؛ و به زودی با دست خود گور خود را می‏کنند.
مالک اشتر و یارانش به شهر حمص رسیدند.
عبدالرحمن (که همچون پدر خالد بن ولید، آدم خشن و گستاخ و فحاش بود) با فحش و ناسزا و خشونت ، و با بدترین برخورد ، از آنها استقبال کرد، و به آنها چنین گفت:

ای کسانی که آلت دست شیطان شده‏اید! بر شما خیر مقدم و خوشامد مباد! شیطان بعد از آزادی، محصور شده است ، خداوند عبدالرحمن را عذاب کند اگر شما را ادب نکند ای گروهی که معلوم نیست از عرب هستید یا از عجم! آیا گمان می‏کنید به آنچه به معاویه گفته‏اید، به من نیز خواهید گفت؟ من پسر خالد بن ولید هستم، من پسر درهم کوبنده‏ای هستم که شمشیرها را آزموده است، من پسر کسی هستم که چشمان مرتدین را از کاسه سرشان بیرون آورد.
عبدالرحمن این گونه با قلدری و گستاخی با آن بندگان صالح رفتار کرد. اقامتگاه آنها را در جایی پستی قرار داد ، و هر وقت سوار بر مرکب می‏شد، دستور می‏داد تبعید شدگان با کمال خواری در رکاب او حرکت نمایند.
یک ماه به همین منوال گذشت و مالک اشتر و یارانش، سخت‏ترین شکنجه‏ها را تحمل کردند تا اینکه مدت تبعید شدگان به پایان رسید، و عبدالرحمن آنها را در رفتن به مدینه آزاد گذاشت ( و از بازگشتن به کوفه بازداشت.)

بازگشت سریع مالک به کوفه‏

در کوفه مردم همچنان در هر فرصتی به حاکم کوفه ( سعید بن عاص) اعتراض می‏کردند: و احساسات مردم روز به روز بر ضد حاکم، شدیدتر می‏شد. کار به جایی رسید که مردم در مسجد اعظم کوفه اجتماع کردند.

یزیدبن قیس،( یکی از مجاهدان شیعه) مردم را برای محاصره مقر فرمانداری و کشتن فرمانداری و کشتن فرماندار، تحریک نمود؛ ولی یکی از هم مسلکان او به نام قعقاعاو را از اقدام به این کار پشیمان کرد. یزید بن‏ قیس به خانه خود بازگشت و به انتظار این که تبعید شدگان بازگردند ، نامه‏ای برای آنها نوشت، و از آنها خواست بی درنگ به کوفه بیایند که مردم آماده قیام هستند.

مردی به سرعت، نامه او را به شهر حمص آورده و به مالک اشتر داد. مالک هماندم به سوی کوفه حرکت کرد، و یارانش پس از او، به او پیوستند، این خبر به عبدالرحمن (فرماندار حمص رسید، و مامورینی برای دستگیری مالک اشتر و یارانش فرستاد ولی مامورین به دستگیری آنها توفیق نیافتند، و مالک و یارانش خود را به کوفه رساندند، مردم کوفه در نزدیک مسجد کوفه، مالک اشتر را دیدند، و از هر سو برای دیدارش آمدند و با احساسات پاک خود، در اطراف مالک اجتماع نموده، و منتظر فرمان او بودند.

سرانجام مالک چنین پیام داد : هفتاد نفر سواره، آماده شوند تا با هم به مدینه برای شکایت از فرماندار کوفه، نزد عثمان برویم.(۳۰)
مالک و همراهان در مدینه، برای شکایت از حاکم کوفه‏
مالک با هفتاد نفر همراهانش ، به عنوان شکایت از فرماندار کوفه ، راه طولانی بین کوفه و مدینه را با وسایل آن روز پیمودند و به مدینه رسیدند و مدتی در مدینه ماندند، توشه و غذایشان تمام شد، ولی عثمان به تقاضای آنها در مورد عزل فرماندار کوفه، (سعید بن عاص) پاسخ مثبت نمی‏داد.

سرانجام عثمان ، فرمانداران و استانداران خود از جمله سعید فرماندار کوفه را به نزد خود جمع کرد و با آنها در مورد انحراف فرماندار و استانداران، و اعتراضات مردم، به مشورت پرداخت و هر کسی سخنی گفت.
عمر و عاص که در مجلس شورا حاضر بود، مخفیانه محصول گفتگوی آن مجلس را به طلحه و زبیر که در مسجد بودند، گزارش داد. طلحه و زبیر، مالک اشتر را خواستند و به او گفتند: هما خبر رسیده که عثمان سعید را در مقام فرمانداری کوفه، مستقر نموده و فرمان داده که شما را به سوی کوفه بازگرداند، و سعید نیز به کوفه برای ادامه فرمانداری برگردد.
مالک در حالی که سخت خشگمین بود گفت: ما برای آگاهی به رای و قضاوت عثمان اینجا نیامده‏ایم؛
بلکه ما برای بیان رفتار بد و اختلاف سعید بن عاص، به اینجا آمده‏ام، اگر توشه راه می‏داشتم، زودتر خود را به کوفه می‏رساندم و به کمک مردم نمی‏گذاشتم که سعید وارد کوفه گردد. طلحه و زبیر، وسایل و توشه راه را با مبلغ هنگفتی پول برای مالک فراهم نمودند، و مالک روانه کوفه گردید.

سخنرانی آتشین مالک در کوفه و بیعت ده هزار نفر با او

مالک با شتاب روانه کوفه شد، و قبل از ورود سعید، خود را به کوفه رسانید، و در حالی که شمشیرش در گردنش آویزان بود، وارد مسجد شد و در میان اجتماع زیاد مردم بر بالای منبر رفت و گفت: ای مردم! شما که از فرماندارتان ناراضی و شاکی بودید، به دستور عثمان، او بار دیگر روانه کوفه شده، تا به اینجا بیاید و به برنامه خود ادامه دهد شما با من بیعت کنید که از ورود او به کوفه جلوگیری کنیم.

مردم، سراسیمه نزد مالک آمده و ده هزار نفر با او بیعت نمودند، مالک همراه آنها از کوفه بیرون آمد تا از ورود سعید به کوفه جلوگیری نمایند، این جمعیت به راهپیمایی ادامه دادند تا به چشمه واصقه یا جرعه ، (نزدیک کوفه: بین نجف و حیره) رسیدند، و در آنجا با سعید بن عاص و همراهانش روبرو شدند.
مالک اشتر در حالی که شمشیر کشیده بود، بر سر سعید فریاد زد:
ارجع فلا حاجه لنابک
بازگرد، ما به تو نیاز نداریم.

سعید از فریاد مالک به وحشت افتاد و خواست به مدینه باز گردد، غلام سعید گفت: به خدا سوگند نیست سعید به مدینه باز گردد.
مالک اشتر با شمشیر بر سر غلام کوبید و او را از پای در آورد و سعید در حالی که سخت منکوب و وازده و پژمرده شده بود با همراهان خود به مدینه بازگشت.

مالک اشتر با جمعیت به کوفه بازگشت و برای عثمان در ضمن نامه‏ای نوشت: سوگند به خدا ما از فرماندار منصوب شده از طرف تو، جلوگیری نکردیم، مگر برای اینکه اعمال فاسد تو را آشکار سازیم، اینک آن کس که دوست داری ( و شایسته است) حاکم کوفه کن.
عثمان در پاسخ نوشت: ببینید حاکم شما در عصر خلافت عمر چه کسی بود، همان را حاکم کنید، آنها ابو موسی اشعری را که در عصر خلافت عمر، حاکم کوفه بود، حاکم خود نمودند.

این ماجرا در دوازدهمین سال خلافت عثمان ( در سال ۳۴ هجرت) رخ داد.(۳۱)
نامه عثمان به مالک و جواب کوبنده او
عثمان برای مالک اشتر که در کوفه بود چنین نوشت:
تو را به اطاعت از خودم دعوت می‏کنم، تو نخستین کسی هستی که موجب اختلاف و تفرقه شده‏ای.
تو را به تقوا و محبت و بازگشت به حق و قرآن فرا می‏خوانم.
پس از رسیدن این نامه به مالک، در پاسخ نوشت:
من مالک بن الحارث الی الخلیفه المتبلی، الخاطی‏ء الحائد عن سنه نبیه، النابدلحکم القرآن
از جانب مالک اشتر به سوی خلیفه گرفتار در گناه، خطا کار، انحراف یافته از سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ترک کننده حکم قرآن از روی عناد.

اما بعد: نامه تو را خواندیم، خودت دست نشاندگان خود را از ظلم و تجاوز و تبعید بندگان صالح، باز دار تا ما از تو اطاعت کنیم، تو گمان می‏کنی ما به خود ظلم کرده‏ایم! این پنداری است که تو را از دیدن حق، نابینا کرده است، به طوری که که ظلم را عدالت می‏نگری و باطل را حق خود می‏بینی، و رابطه محبت ما با تو آن هنگام است که توبه کنی و از جنایات خود دست برداری و به صالحات امت آزار نرسانی و آنها را از خانه‏هایشان تبعید و دور نسازی، و در مورد شهر ما کوفه، ابو موسی و حذیفه ‏بن یمان را فرماندار کنی. و السلام.
نامه مالک به دست عثمان رسید و آن را خواند، و گفت: توبه و استغفار می‏کنم. آنگاه برای ابو موسی و حذیفه نامه نوشت و آنها را فرمانروای کوفه کرد.(۳۲)

به این ترتیب مالک اشتر و یارانش پس از تحمل زجرها و تبعیدها، و سختی‏ها، در مورد عزل فرماندار کوفه به نتیجه رسیدند؛ ولی آنچه که مهم‏تر بود، زمینه سازی برای واژگون نمودن حکومت عثمان بود، که مبارزات مالک و همراهانش نقش بسیار مهم در این زمینه سازی داشت.
برای روشن شدن این مطلب به ماجرای زیر توجه کنید:
کشته شدن نائل، غلام عثمان به دست مالک اشتر

در ماجرای محاصره خانه عثمان و شورش مردم بر ضد او (سرانجام به قتل او منجر شد روزی مالک اشتر به خانه عثمان وارد شد، وقتی که به اطاق عثمان رفت، او را در آنجا تنها یافت، هماندم مالک بازگشت و از خانه بیرون آمد ، در این بین یکی از اهالی یمن از قبیله همدان به نام مسلم بن کریب به مالک اشتر چنین اعتراض کرد:
تو ما را به کشتن این مرد (عثمان) به اینجا دعوت کرده‏ای، و ما دعوت، تو را اجابت کردیم؛ ولی اکنون دیدم تو نزد عثمان رفتی و او را دیدی؛ (ولی او را نکشتی) و به عقب بازگشتی؟!…

مالک اشتر در پاسخ گفت: پدرجان مگر نمی‏بینی که او تنها بود و هیچ کس در اطرافش نبود تا از او دفاع کند.
(گویی مالک عار داشت که شخصی را بدون مدافع بکشد.)
هنگامی که مالک از آنجا حرکت کرد، (نائل)، غلام آزاده شده عثمان او را دید و گفت:ای وای! این همان مالک اشتر است که احساسات مردم همه ی شهرها را بر ضد امیر مومنان (عثمان) شعله ور نموده است. خدا مرا بکشد اگر او را نکشم! پس از این سخن، با شدت و خشم به دنبال مالک حرکت کرد تا مالک را بکشد. در این هنگام عمر بن عبید حارثی که از قبیله همدان بود فریاد زد ای مالک مردی در کمین تو است!.

مالک اشتر به پشت سر نگاه کرد، نائل را دید، بی درنگ به طرف نائل شمشیر کشید و با ضربه شمشیر، دست چپ نائل را قطع کرد، آنگاه مالک فریاد زد:ای عمر بن عبید! کار نائل را تمام کن. عمر بن عبید به نائل حمله کرد و او را کشت.(۳۳)

مالک اشتر در ماجرای قتل عثمان‏

بدعتها و ستمها و انحرافات سیاسی و اجتماعی خلافت عثمان موجب شد که مسلمانان مصر، کوفه، بصره، و جمعی از مسلمانان مدینه و … در مدینه اجتماع کردند،
و خانه عثمان را محاصره نموده سپس با شمشیر و تیر او را کشتند، از این واقعه در تاریخ به عنوان: یوم الدار و فتنه کبری، یاد شده است.

اوضاع به قدری وخیم بود که به نقل ابن ابی الحدید، خانه عثمان ، چهار روز در محاصره مسلمانان ضد او بود.
حتی آب را بر او ممنوع نمودند، تا اینکه با وساطت امیر مومنان علی (علیه السلام) آب بر او برده شد، در عین حال از آن جلوگیری نمودند.(۳۴)
امیر مومنان در این ماجرا دخالت نمی‏کرد.

فقط چند بار طبق تقاضای مردم، با عثمان صحبت کرد و او را نصیحت نمود، تا دست از کارهای خلافش بردارد.
مالک اشتر همراه دویست نفر از مردم کوفه از کوفه برای اعتراض، به کارهای عثمان ، و تحت فشار قرار دادن او به مدینه آمده بود، و همصدا با سایر مسلمانان مخالفت خود را نسبت به کارهای عثمان ابراز می‏داشت.

سرانجام ، محاصره خانه عثمان تنگ‏تر شد و چندین نفر به او حمله کردند و با شمشیر و تیر و ضربات دیگر او را کشتند.
یکی از ضاربین، محمد بن ابی بکر بود که عثمان را نعثل، (ریش بلند یهودی) خواند، و یکی از حمله کنندگان، عمر بن حمق بود که روی سینه عثمان نشست و نه ضربه به او زد، پس از آنکه عثمان کشته شد، سه روز و به گفته بعضی بیشتر جنازه‏اش در خانه ماند و کسی جرات نداشت او را دفن کند.

جمعی از اهالی مصر به خانه عثمان هجوم آوردند، مدافعان او در را بستند، اهل مصر در خانه او را به آتش کشیدند.(۳۵)
در این میان عده زیادی از یاران عثمان نیز کشته شدند، مانند، ابن نعیم فهری، مغیره‏ بن اخنس و نیار بن عبداللَّه.(۳۶)
مذاکره شدید مالک اشتر با عثمان‏
هنگامی که آب را بر عثمان ممنوع کردند، عثمان برای حضرت علی (علیه السلام) پیام داد و از آن حضرت التماس کرد که آب را بر او برساند.

حضرت علی (علیه السلام) که با ممنوع کردن آب، مخالف بود سه مشک پر از آب به خانه عثمان فرستاد؛ ولی هنگامی که مشکها را به خانه عثمان آوردند، طلحه ممانعت کرد و با اصرار نگذاشت آب به خانه عثمان وارد شود.
هنگامی که عثمان این وضع را دید بسیار جزع و بی تابی کرد. پرسیدند رئیس مخالفان که مورد احترام و اطاعت مردم است کیست؟
گفته شد: او مالک اشتراست.

عثمان برای مالک اشتر پیام فرستاد، و از او التماس کرد نزدش برود.
مالک اشتر پس از دریافت پیام، وارد خانه عثمان شد و با عثمان کنار هم نشستند، و بین آنها به طوری سری چنین گفتگو شد:
عثمان: ای مالک! مردم از من چه می‏خواهند؟
مالک: مردم سه موضوع را از تو می‏خواهند که به ناچار باید یکی از آنها را بپذیری.
عثمان: آن سه موضوع چیست
مالک:آنها تو را بین انتخاب یکی از سه موضوع، مخیر ساخته‏اند:
۱- از خلافت استعفا بده و به مردم اعلام کن تا خودشان خلیفه دلخواه خود را انتخاب کنند.
۲- ( با رعایت عدالت و برقرار کردن قسط و اصول اسلام،) نفس سرکش خود را سرکوب و تربیت کن.
۳- و اگر یکی از این دو را انجام ندادی، مسلمانان تو را خواهند کشت.
عثمان پس از اندکی تأمل گفت: به راستی چاره‏ای جز انتخاب یکی از این سه راه نیست؟
مالک: آری چاره‏ای جز این نیست.

عثمان: در مورد اول ، اگر گردنم را بزنند، برای من محبوب‏تر از آن است که از خلافت استعفا دهم و آن را به مسلمانان واگذار نمایم، در مورد دوم نیز، راهی و توانی نیست، و در مورد سوم، اگر مرا بکشند، بعد از من هرگز کار شما اصلاح نمی‏پذیرد…
مالک اشتر از خانه عثمان خارج شد . مهاجمین در خانه را آتش زدند و وارد خانه شده و عثمان را کشتند.(۳۷)
به این ترتیب مالک اشتر، رسالت خود را ابلاغ کرد، و عثمان گرفتار مکافات عملش گردید ، و مرحله طاغوت زدایی به پایان رسید، و سپس از مرحله جدیدی در مورد انتخاب خلیفه جدید و صالح به پیش آمد، در این مرحله نیز مالک اشتر نقش خوبی ایفا نمود که در بخش بعد بیان شده است.
( پایان بخش دوم )

بخش سوم: مالک اشتر در عصر خلافت امیر مومنان علی (علیه السلام)

تلاش مالک اشتر برای تحقق خلافت علی (علیه السلام)

بعد از کشته شدن عثمان ، مرحله جدیدی برای مسلمانان پدید آمد، و آزمایش دیگری به روی آنها گشوده شد.
نظر مسلمانان برای خلیفه جدید، مختلف بود.
جمع کثیری به انتخاب امیر مومنان علی (علیه السلام) نظر داشتند؛ ولی عده‏ای از طلحه، و عده‏ای از زبیر، و بنی امیه و همدستان آنها از معاویه و گاهی از مروان نام می‏بردند.(۳۸)
در این بحران حساس و توفانی، مسلمانان برجسته‏ای همچون عمار یاسر و مالک اشتر، ابوالهیثم و ابو ایوب، جز امیر مومنان علی (علیه السلام) هیچ کس را برای مقام رهبری ، لایقتر و برتر نمی‏دانستند.
دانشمند معروف اهل تسنن، ابن ابی الحدید می‏نویسد:
فلما قتل عثمان ، ارادها طلحه و حرص علیها، فلولا مالک اشتر و قوم معه من شجعان العرب، جعلوها فی علی (علیه السلام) لم تصل الیه ابدا

هنگامی که عثمان کشته شد، طلحه به خلافت طمع کرد و اصرار داشت که به این مقام برسد، اگر تلاش مالک اشتر و همدستان او از شخصیتهایی شجاع عرب برای خلافت حضرت علی (علیه السلام) نبود، هرگز مقام به آن حضرت نمی‏رسید.
سپس می‏نویسد: وقتی که با انتخاب خلافت علی (علیه السلام) طلحه و زبیر از دستیابی به خلافت ، محروم شدند، تصمیم بر مخالفت با علی (علیه السلام) گرفتند و عایشه را دستیار خود قرار داده و به بصره روانه شدند و در آنجا به آشوب و فتنه دست زدند و جنگ جمل را به وجود آوردند و آن جنگ، مقدمه جنگ صفین گردید.(۳۹)
از این عبارت، به خوبی روشن می‏شود که مالک اشتر و همدستانش نقش اصلی و فعالی در تحقق خلافت حضرت علی (علیه السلام) بعد از عثمان را داشتند.

و در مورد دیگر، از کتاب الاوائل نقل می‏کند که مالک اشتر بعد از قتل عثمان، به حضور علی (علیه السلام) آمد و عرض کرد: برخیز تا مردم با تو بیعت کنند. آنها اجتماع کرده‏اند و به خلافت تو مایل و خشنود هستند، سوگند به خدا اگر برای تقاضای بیعت آنها جواب رد بدهی، برای چهارمین بار، دو چشمانت اشکبار خواهد شد.(اشاره به اینکه سه بار: ۱- بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ۲- بعد از ابوبکر ۳- بعد از عمر، دیگران حق تو را ربودند، اکنون اگر کناره‏گیری کنی برای چهارمین بار، باز دیگران حقت را می‏ربایند.)
حضرت علی (علیه السلام) برخاست و به محلی به نام بئرسکن آمد در آنجا مردم ازدحام نموده. و با آن حضرت بیعت نمودند…

سپس می‏نویسد: به گفته بعضی ، نخستین شخصی را که بیعت کرد، مالک اشتر بود، او دست علی (علیه السلام) را گرفت و بیعت کرد، و به طلحه و زبیر گفت: برخیزید و بیعت کنید. آنها نیز بیعت کردند و پس از آنها، اهل بصره و سپس سایر گروهها بیعت نمودند.(۴۰)
چنانکه در خطبه ۳ نهج البلاغه آمده ، ازدحام مردم برای بیعت با علی (علیه السلام) بسیار شدید بود ، که آن حضرت از ازدحام جمعیت چنین تعبیر می‏کند:
فما راعنی الا والناس کعرف الضبع
ازدحام جمعیت که همچون یالهای کفتار ( بسیار و پی در پی ) بود، مرا به قبول خلافت واداشت.

ماجرای بیعت به پایان رسید، بعد معلوم شد بعضی از اشخاص معروف، مثل عبداللَّه بن عمر و سعد و قاص، بیعت نکرده‏اند.
حضرت علی (علیه السلام) عبداللَّه را احضار کرد و فرمود:
بیعت کن او در پاسخ گفت: بیعت نمی‏کنم، تا همه مردم بیعت کنند.
مالک اشتر که از لجاجت عبداللَّه ، ناراحت شده بود، به علی (علیه السلام) عرض کرد: این شخص خود را از تازیانه و شمشیر تو ایمن می‏بیند، اجازه بده گردنش را بزنم.
علی (علیه السلام) فرمود: من نمی‏خواهم از روی اجبار بیعت کنم، رهایش کن برود.
هنگامی که عبداللَّه رفت، امیر مومنان علی (علیه السلام) فرمود: او (عبداللَّه) در آن هنگام که بچه بود، بد اخلاق و تند خو بود و اکنون که بزرگ شده، بد اخلاق‏تر و تندخوتر می‏باشد.(۴۱)

مالک اشتر، شیعه حقیقی علی (علیه السلام)

مالک اشتر هنگام بیعت با حضرت علی (علیه السلام) سخنرانی کرد و در فرازی از آن چنین گفت:
ایها الناس هذا وصی الاوصیاء و وارث علم الانبیاء العظیم البلاء الحسن العناء الذی شهد له کتاب اللَّه بالایمان، و رسوله بجنه الرضوان، من کلمت فیه الفضائل ولم یشک فی سابقته و علمه الا واخر ولا الاوائل
ای مردم! علی (علیه السلام) وصی و اوصیاء (پیامبران سابق) و وارث علم پیامبران است، در میان بلاها و آزمایشهای بزرگ قرار گرفته و در میان رنجها، مسوولیت الهی خود را به خوبی انجام داده است، کتاب خدا قرآن به ایمان او گواهی دهد، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) اقامتگاه او در بهشت رضوان، شهادت داد. او کسی است که همه ارزشها و کمالات در وجودش تکمیل شده، و هیچ کس از پیشینیان و آیندگان در سبقت او در راه ایمان، و در علم او تردیدی ندارند.(۴۲)
فراز بالا، به روشنی بیانگر آن است که مالک اشتر، اعتقاد کامل به امامت علی (علیه السلام) بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) داشت، و او در ارزشها و کمالات بر همگان برتر و مقدمتر می‏دانست، همه شیعه اعتقادی بود و هم شیعه سیاسی.

نموداری از جنگ جمل‏

پس از آنکه حضرت علی (علیه السلام) رسما عهده‏دار مقام خلافت و رهبری شد، افراد قدرت طلب و هوا پرست، از هر سو از لانه‏های خود بیرون آمدند و به کار شکنی پرداختند.

نخستین گروهی که مخالفت خود را علنی کرد، ناکثین، (بیعت شکنان) بودند، طلحه و زبیر که داعیه خلافت داشتند، و در حکومت امیر مومنان (علیه السلام) نمی‏توانستند بر دنیای خود رونق دهند و به حیف و میل بیت المال یازند، به فتنه‏انگیزی پرداختند. آنها با اینکه از نخستین بیعت کنندگان با علی (علیه السلام) بودند، بیعت خود را شکستند و به عنوان نخستین افراد ، علم مخالفت برافراشتند، و چون حنایشان در مدینه رنگ نداشت، بصره را به عنوان مرکز شورش و آشوب برگزیدند، آنها برای اینکه به شورش خود بر اساس مقام خواهی و گنج اندوزی بود، رنگ دینی بدهند، عایشه همسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را به عنوان ام المومنین دستیار خود نمودند، او را سوار بر شتر کرده، به مصر آمدند و با تبلیغات و دروغ پردازی خود، زیر پوشش مطالبه خون عثمان، سپاه عظیمی برای خود جمع کردند و بصره را تصرف نموده و عثمان بن حنیف فرماندار منصوب شده، از طرف علی (علیه السلام) را کتک زده و عزل نمودند.

امیر مومنان علی (علیه السلام) که مشغول عزل و نصب حکام بلاد و فرمانداری شهرها بود، ناگهان خود را در برابر دو دشمن داخلی دید، از یک سو معاویه در شام ادعای استقلال می‏کرد و شهرها را تحت تصرف خود می‏آورد، و از سوی دیگر، جنگ افروزان جنگ جمل، به شورش و آشوب خود دامن می‏زدند.

حضرت علی (علیه السلام) چاره‏ای جز جهاد و سرکوب مخالفان نداشت. در آغار تصمیم گرفت فتنه انگیزان بیعت شکن، طلحه و زبیر و همدستان آنها را سرکوب نماید، با سپاه خود از مدینه به سوی آنها حرکت کرد، سرانجام در بصره، جنگ جمل رخ داد که با پیروزی سپاه علی (علیه السلام) به پایان رسید.

این ماجرا در سال ۳۶، در همان سال اول خلافت علی (علیه السلام) پدید آمد، و موجب کشته شدن ۱۸ هزار نفر از طرفین (پنج هزار نفر از سپاه علی (علیه السلام) و سیزده هزار نفر از جنگ جمل) گردید، طلحه بر اثر تیر اندازی مروان (که جزء سپاه عایشه بود) کشته شد، و زبیر که از جنگ کناره گرفته بود، توسط ابن جرموز، غافلگیر شد و کشته شد، و عایشه با کمال خواری به مدینه بازگشت.(۴۳)

مالک اشتر در جنگ جمل‏

مالک اشتر در این جنگ، یگانه سردار شهید سپاه علی (علیه السلام) بود، و با تدبیر و سیاست و شجاعت خود، نقش بسزایی در پیروزی سپاه علی (علیه السلام) داشت، حضرت علی (علیه السلام) در آغاز جنگ، پرچم بزرگ را به دست پسرش محمد حنفیه داد، و مالک اشتر را فرمانده جانب راست لشکرش کرد، و عمار یاسر را فرمانده قسمت چپ لشگر نمود.(۴۴)
برای روشن شدن این مطلب به نمونه‏های زیر از حمایتهای مالک اشتر از امیر مومنان علی (علیه السلام) در ماجرای جنگ جمل ، توجه کنید.

نامه مالک اشتر به عایشه و پاسخ عایشه‏

در آن هنگام که عایشه هنوز در حجاز بود، نامه‏ای به دستش رسید که مالک اشتر برای او نوشته بود ، و در آن نامه چنین آمده بود.
اما بعد؛ تو ای عایشه! همسر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) هستی. آن حضرت به تو فرمان داد که از خانه بیرون نروی، اگر بر خلاف این فرمان رفتار کنی، با تو می‏جنگیم، تا تو را به خانه‏ات باز گردانیم و بر سر جای خودت که خداوند برای تو پسندیده ، بنشانیم.

عایشه در پاسخ مالک اشتر چنین نوشت:
اما بعد؛ تو نخستین عربی هستی که موجب فتنه انگیزی شد، و مردم را به تفرقه افکند و با پیشوایان، مخالفت نمود، و در قتل خلیفه (عثمان) کوشش کرد، خداوند خون خلیفه مظلوم را نادیده نمی‏گیرد، و سرانجام شما را کیفر خواهد کرد. نامه تو رسید و از مضمون آن اطلاع یافتم، به زودی تو و امثال تو، از گمراهان را به کیفر اعمالشان می‏رسانم.(۴۵)

سخنرانی داغ و پر محتوای مالک در ذی قار

سپاه علی (علیه السلام) که در آغاز هفتصد نفر بودند، از مدینه بیرون آمدند، هنگامی که به ربذه، (یک فرسخی مدینه)،رسیدند، در آنجا خبر رسید که طلحه و زبیر و همدستان خود به مصر رسیدند و آنجا را به تصرف خود درآورده و مردم را بر حکومت علی (علیه السلام) می‏شورانند.

امیر مومنان (علیه السلام) در آنجا نامه‏ای به ابو موسی، عامل خود در کوفه نوشت، و آن را توسط محمد بن ابی بکر و محمد بن جعفر به سوی ابو موسی فرستاد ، در آن نامه به او امر کرد مردم کوفه بسیج کرده و همراه خود به سپاه علی (علیه السلام) بپیوندند.

آنگاه علی (علیه السلام) با سپاه خود حرکت کرد ، تا به محل ذی‏قار،(محلی بین بصره و کوفه) رسیدند، در آنجا به علی (علیه السلام) خبر رسید که ابو موسی در کوفه نه تنها مردم را بسیج نکرده؛ بلکه آنها را به سکوت و بی طرفی دعوت می‏کند.
سپس علی (علیه السلام) در ذی قار خطبه مفصلی خواند و مردم را از ماجراها و ماجراجویان، مطلع نمود تو ماهیت و اهداف شوم مخالفان را توضیح داده و مردم را برای جهاد و نبرد با مخالفان دعوت کرد.
در این هنگام، مالک اشتر برخاست و با سخنرانی عجیب خود ، سخنان امام را تایید کرد، دشمن را فاش ساخت و مردم را به جهاد دعوت نمود، او پس از حمد و ثنای الهی گفت:

ای امیر مومنان! کلامت را شنیدم به خوبی سخن فرمودی، و مقصود را روشن و شایسته ادا کردی، تو پسر عمو و داماد و وصی پیامبر ما هستی. تو نخستین کسی هستی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را تصدیق نمودی و با او نماز خواندی و در همه جنگهای او شرکت کردی، و در این امور بر همه افراد امت برتری داری . کسی که از تو پیروی کرد، به بهره و سعادتش رسید و پیروز و سعادتمند گشت، و کسی که از تو نافرمانی کرد ، به سوی اقامتگاه خود، هاویه دوزخ روانه شد.

ای امیر مومنان! سوگند به جانم! ماهیت طلحه و زبیر و عایشه بر ما روشن است . آنها بی آنکه از تو خلافی ببینند، از تحت فرمان تو خارج شدند. اگر آنها می‏پندارند که به عنوان مطالبه خود عثمان ، بیرون رفته‏اند، نخست باید به سراغ خودشان بروند؛ زیرا آنها نخستین افرادی بودند که ضد عثمان سخن گفتند و مردم را ضد او تحریص کردند.
آنگاه در پایان گفت:

و اشهداللَّه لئن لم ید خلا فیما خرجا منه لنلحقنهما بعثمان، فان سیوفنا فی عواتقنا و قلوبنا فی صدورنا و نحن الیوم کما کنا امس.
و خدا را گواه می‏گیرم که اگر طلحه و زبیر به بیعت خود که از آن خارج شده‏اند، باز نگردند، آنها را قطعا به عثمان ملحق می‏کنیم، همانا شمشیرهای ما همراه ما است و دلهای ما در سینه‏هایمان استوار می‏باشد، و ما همان هستیم که دیروز (در برابر عثمان)! بودیم.. (۴۶)

تصرف دارالاماره کوفه توسط مالک اشتر، و بیرون کردن ابوموسی‏

حضرت علی (علیه السلام) ذی‏قار، فرزندش ، حسن بن علی (علیه السلام) را همراه عمار یاسر به کوفه فرستاد تا مردم کوفه را برای جهاد با دشمن. دعوت کنند، و ابو موسی (فرماندار نالایق کوفه) را سرانجام خود بنشانند.
حضرت علی (علیه السلام) نامه تندی با ابو موسی نوشت و او در آن نامه، خائن خواند و از مقام فرمانداری کوفه، عزل کرد، و به متابعت از حسن (علیه السلام) و عمار دعوت نمود.

امام حسن (علیه السلام) و عمار به کوفه آمدند، در مسجد و بیرون مسجد، مردم را به جهاد دعوت نمودند، ابو موسی همچنان کارشکنی می‏کرد و عثمان را به عنوان مقتول مظلوم یاد نموده و مردم را به شک و تردید و انحراف از مسیر امیر مومنان علی (علیه السلام) فرا خواند.
امیر مومنان (علیه السلام) در ذی قار منتظر آمدن سپاه کوفه شد؛ ولی انتظار طول نکشید و از کوفه خبری نیامد؛ آن حضرت در این مورد بسیار ناراحت شد.

در همین هنگام مالک اشتر به امیر مومنان علی (علیه السلام) عرض کرد: اگر صلاح بدانی مرا به کوفه بفرست؛ زیرا اطاعت مردم کوفه از من نیکو است، امیدوارم که با من مخالفت نکنند.
امیر مومنان علی (علیه السلام) به مالک اشتر فرمود: به طرف کوفه برو و به عمار یاسر و حسن (علیه السلام) بپیوند.
مالک اشتر با شتاب خود را به کوفه رسانید، و در مسیر راه به هر قبیله و جماعت و گروه می‏رسید، آنها را دعوت می‏کرد تا با او به دارالاماره،(مقر فرمانداری) حرکت کنند. سیل مردم همراه مالک، وارد، دارالاماره شدند، و ماجرا را به ابو موسی (که بر بالای منبر سخن می‏گفت و عمار با امام حسن (علیه السلام) در حال اعتراض شدید، به او بودند) گزارش دادند.

ابو موسی از منبر پایین آمد و به سوی دارالاماره حرکت کرد، هنگامی که وارد ساختمان شد، مالک اشتر بر سر او فریاد کشید و گفت:
اخراج من قصر نالا ام لک، اخرج اللَّه نفسک فواللَّه انک لمن المنافقین قدیما.
ای مادر مرده! از ساختمان فرمانداری بیرون برو، خدا جانت را بگیرد! سوگند به خدا! تو از قدیم از منافقان بودی!
ابوموسی که سخت ترسیده بود، به مالک اشتر گفت:
امشب را به من مهلت بده
مالک اشتر به شرط اینکه او از ساختمان فرمانداری بیرون برود، به او مهلت داد.
ابو موسی از ساختمان خارج شد. مردم از هر سو آمدند تا اموال ابو موسی را غارت کنند. مالک اشتر از آنها جلوگیری کرد، و گفت: من او را از فرمانداری عزل کردم، و به او پناه داده‏ام.آنگاه مردم متفرق شدند.(۴۷)
طبق نقل بعضی، مردم به غارت اموال ابو موسی پرداختند. مالک اشتر به ابو موسی گفت: این همان مردمند که آنها را گمراه می‏کردی:ابو موسی به تضرع و التماس افتاد و یک شب مهلت خواست. (۴۸)
سخنرانی مالک ، برای بسیج عمومی به سوی جبهه‏
مالک اشتر به مسجد آمد. مردم از هر سو ازدحام کرده و در مسجد اجتماع کردند، مالک سخنرانی مفصلی کرد، و مسایل را بیان نمود و مردم را برای جهاد با دشمنان بسیج کرد.
نه هزار نفر از مردم کوفه در رکاب امام حسن (علیه السلام) به سوی ذی قار حرکت نمودند و در مسیر راه نیز افرادی پیوستند.(۴۹)
حضرت علی (علیه السلام) در ذی قار به سپاه خود فرمود:
به زودی دوازده هزار و یک نفر از کوفه می‏آیند و به شما می‏پیوندند.
همان گونه که امام خبر داده بود، واقع شد و سپاه کوفه در رکاب امام حسن (علیه السلام) در حالی که عمار و مالک اشتر در پیشاپیش آنها بودند، با کمال شکوه به ذی قار رسیدند.
آنها را شمردند به همان تعداد (۱۲۰۰۱ نفر) بودند.
حضرت علی (علیه السلام) با آغوش باز از آنها استقبال کرد و مقدم آنها را گرامی داشت، و برای آنها سخنرانی کرده، و برای جهاد آماده ساخت، و سپس به سوی بصره حرکت نمودند.(۵۰)

درهم شکستن دو جانب دشمن با تیغ مالک‏

درگیری از هر سو شروع شد، طرفین گروه گروه به همدیگر حمله می‏کردند. برق شمشیرها و پرتاب نیزه‏ها، و رگبارها تیرها، و گردو غبار، همه جار را گرفته بود.
مالک اشتر در کنار امام علی (علیه السلام)، چون شیر ژیان به سپاه دشمن حمله می‏کرد، در این بحران شدید، ناگاه علی (علیه السلام) به مالک فرمان داد که جانب چپ لشگر دشمن حمله کن.
مالک این فرمان را گرفت و به جانب چپ دشمن حمله کرد، و آنها را تار و مار کرده و در هم شکست.
به طوری که جنگجویان جانب چپ دشمن ، گریختند و به اطراف شتر عایشه پناهنده شدند و در آنجا به جنگ ادامه دادند.(۵۱)
امام علی (علیه السلام) که ناظر صحنه بود، این بار جانب راست دشمن را در حال حمله شدید دید، به مالک اشتر فرمود: به جانب راست دشمن حمله کن. مالک آن چنان به آن جانب حمله کرد که فرمانده جانب راست دشمن، به نام هلال ابن وکیع به دست مالک کشته شد.(۵۲)

ضربه مالک بر عمروبن یثربی و نظر او درباره شجاعت مالک‏

عمرو بن یثربی از قهرمانان سپاه جمل بود، و به عنوان رییس دودمان ضبحه( که بزرگترین گروه هواداران عایشه بود) یاد می‏شد، و از طرف عثمان از صاحب منصبان بصره به شمار می‏آمد.
او در جنگ جمل ، زمام شتر عایشه را در دست داشت، آن را به پسرش سپرد و به میدان تاخت و مبارز طلبید. علیاء بن هند از سپاه علی (علیه السلام) به جنگ او رفت.
طولی نکشید که به دست او کشته شد، بار دیگر مبارز طلبید.

هند بن عمرو به جنگ او رفت، هند نیز به دست او کشته شد. بار دیگر مبارز طلبید. زید بن صوحان به جنگ او رفت، زید و او را کشته شد، سپس بازگشت و مهار شتر عایشه را به دست گرفت، رد حالی که عربده می‏کشید و رجز می‏خواند.
بار دیگر مهار را رها کرد و به میدان تاخت: به گفته بعضی عمار یاسر به جنگ او رفت و او را از پای در آورد.
جمعی چنین نقل کرده‏اند: هنگامی که عمرو بن یثربی می‏خواست به سوی میدان برود، به قوم خود گفت:
ای قوم! من چند نفر از یاران امام علی (علیه السلام) را کشته‏ام، از این رو آنها مرا می‏کشند. من باکی ندارم که بجنگم تا بیفتم؛ ولی شما دست از یاری عایشه برندارید، که مادر شما است
و یاری او دین است و رها کردن او موجب عقوق می‏باشد.
هرگاه در دام افتادم، مرا نجات دهید.
قوم گفتند: در میان سپاه علی (علیه السلام) از هیچ کس خوفی در مورد تو جز مالک اشترنیست.
عمرو گفت: آری از او ترس دارم
آنگاه به میدان تاخت، و مبارزه طلبید.
در این هنگام، مالک اشتر به میدان او آمد، در حالی که چنین رجز می‏خواند:
انی اذا ما الحرب ابدت نابها واغلقت یوم الوغا ابوابها
و مزقت من حنق اثوابها کنا قداماها ولا اذنابها
لیس العدو دوننا اصحابها من هابها الیوم فلن اهابها
لا طعنها اخشی و لا ضرابها
من در آن هنگام که جنگ ، نیش خود را نشان دهد، و در روز درگیری، درهای خود را ببندند، ( مرا در بن بست بگذارد) و از روی خشم، لباسهای خود را پاره پاره نماید، و در پیشاپیش جنگ خواهم بود، نه در دنباله آن. دشمنان در برابر ما دارای این ویژگی نیستند، کسی که امروز از جنگ ترسید، فریاد و به جایی نمی‏رسد، من نه از آسیب و زخم جنگ می‏ترسم، و نه از ضربات پی در پی آن.

سپس مالک آنچنان بر عمرو بن یثربی حمله کرد، و به او ضربه زد که او از پشت اسب بر زمین غلتید.
گردانی از دودمان ازد اطراف او را گرفتند، تا او را از معرکه بیرون ببرند، او که بدن سنگین داشت و زخمی عمیق برداشته بود ، نتوانست از میدان بگریزد. در این هنگام عبدالرحمن طود (یکی از سپاهیان علی (علیه السلام)) به او رسید و یک ضربت دیگر به او زد و بار دیگر به زمین افتاد. در این وقت تمردی از قبیله سدوس ( از سربازان سپاه علی (علیه السلام) ) برجهید و پای او را گرفت و کشان کشان به نزد امیر مومنان علی (علیه السلام) آورد.

عمرو ناله کرد و از علی (علیه السلام) التماس نمود که مرا ببخش، زیرا شنیده شده که فرموده‏ای به زخمیان حمله نکنید.
حضرت علی (علیه السلام) او را بخشید، و او به سوی قوم خود بازگشت و در بستر مرگ افتاد، و بر اثر آن ضربه مالک اشتر از دنیا رفت.
هنگامی که در بستر مرگ قرار گرفت ؛ قوم او پرسیدند:
تو را چه کسی کشت؟( خون تو بر گردن کیست؟) پاسخ داد: آنگاه که با مالک اشتر روبرو شدم، با اینکه سالم و شاد بودم او را ده برابر خود نگریستم، و هنگامی که عبدالرحمن بن طود به من ضربه زد، با اینکه زخمی بودم، خود را ده برابر او یافتم. سرانجام ضعیف‏ترین مردم مرا به اسارت گرفت و کشان‏کشان نزد علی (علیه السلام) برد. بنابراین هماورد من مالک اشتر بود (خون من بر گردن اوست).(۵۳)

دختر عمرو بن یثربی، اشعاری در مرثیه پدرش سرود و خواند، که دو بیعت از آن اشعار این بود:
لو غیر الاشتر ناله لندبته و بکیته مادام هضب ابان
لکنه من لا یعاب بقتله اسد الاسود و فارس الفرسان

اگر غیر از مالک اشتر، پدرم را کشته بود، برای او مادام که قله کوه آبان باقی است ناله و گریه می‏کردم؛(۵۴)
ولی کشته شدن به دست مالک اشتر که شیرشیران و یکه سوار جنگاوران سوارکار است، عار و ننگ نیست.(۵۵)
به این ترتیب دختر عمرو با افتخار به قاتل پدرش خواری قتل پدر را جبران می‏نمود.
کشته شدن چند جنگجوی دشمن به دست مالک‏
پس از کشته شدن عمرو بن یثربی به دست مالک اشتر ، رزمجویان دشمن در اطراف شتر، از هر سو چشم به شتر دوخته بود، تا به آن آسیب نرسد، و برای گرفتن و نگهداری زمام شتر، اجتماع و ازدحام می‏نمودند، در این بین، پیری به میدان آمد و رجز خواند… و مبارز طلبید.

مالک اشتر به سوی او پرید و بر فرق سرش شمشیر زد، او همانجا افتاد و کشته شد.
بعد از او ابن جفیر ازدی به میدان تاخت و مبارز طلبید. مالک اشتر به میدان او رفت و او را نیز کشت.
سپس عمیر غنوی، و بعد از او عبداللَّه بن عتابو بعد از او جناب بن عمرو راسبی، پیاپی به میدان تاختند. مالک اشتر همه آنها را یکی پس از دیگری کشت، و به این ترتیب قهرمانان دشمن، پیاپی با شمشیر آبدار و بران مالک به هلاکت می‏رسیدند. (۵۶)

ضربه مالک بر محمد فرزند طلحه‏

پس از آنها، محمد پسر طلحه به پیش آمد و زمام شتر عایشه را به دست گرفته و آن را بوسید. عایشه پرسید: تو کیستی؟
او گفت: من محمد بن طلحه هستم. ای مادرم به من فرمان می‏دهی که اجزا سازم!
عایشه گفت: به تو امر می‏کنم که بهترین انسانها باشی.
آنگاه محمد زمام شتر را به دیگری سپرد و به میدان تاخت و مبارز طلبید. معرکربن حدیر یکی از سربازان سپاه علی (علیه السلام) به جنگ تو رفت، و به دست او کشته شد.
محمد با غرور به طرف شتر بازگشت و مهار شتر را گرفت و بوسید، سپس بار دیگر به میدان تاخت و مبارز طلبید.
مالک اشتر چون شیری که از کمینگاه خود رها شود، به سوی او جهید.
طلحه دید، مالک اشتر به جنگ پسرش آمده، خود را سریع نزد پسرش رسانید و دستش را گرفت و به او گفت:
ارجع یا بنی عن هذا الاسد الضاری
پسرم! از این شیری که دنبال شکار می‏گردد، باز گرد.

محمد به سخن پدر اعتنا نکرد و به میدان مالک اشتر رفت، وقتی که خود را تحت سیطره نیزه مالک دید، پا به فرار گذاشت، مالک او را دنبال کرد، تا به او رسید و ضربه‏ای بر پشت او وارد ساخت، که او بر اثر این ضربه به صورت بر زمین افتاد، مالک به بالین او آمد تا گردنش را بزند، محمد التماس عفو کرد و گفت: ای مالک! تو را به یاد خدا می‏آورم. سپس این آیه را خواند: حا میم…
مالک اشتر از روی بزرگواری ، از او (که زخمی بود) گذشت، و او را بر مرکبش سوار نمود و به سوی قومش فرستاد.
او بر اثر آن ضربه شدید، همان روز جان داد. مالک اشتر به پایگاه خود بازگشت و در این مورد این اشعار را خواند:
یذکرنی حامیم و الرمح شاجر فهلا تلا حامیم قبل التقدم
هتکت له بالرمح جیب قمیصه فخر صریعا للیدین و للفم
علی غیر شی‏ء غیر ان لیس تابعا علیا و من لا یتبع الحق یندم
او (محمد بن طلحه) مرا به یاد خدا انداخت در آن وقت که نیزه با او به ستیز برخاسته بود، (و او را کوفته بود)
چرا او قبل از پیشدستی به میدان آیه حامیم را تلاوت نکرد؟با ضربه نیزه، گریبان پیراهنش را پاره کردم ، و از جانب صورت و دستهایش نقش بر زمین شد.
این ضربه به خاطر آن بود که او در راه امام علی (علیه السلام) گام بر نداشت، و کسی از حق پیروی نکرد، پشیمان می‏شود. (۵۷)
سپس به میدان تاخت ، و در حالی که در میدان جولان می‏داد چنین رجز می‏خواند:
هذا علی فی الد جی مصباح نحن بذا فی فضله فصاح
این علی (علیه السلام) است که چراغ تابان تاریکی است، و ما در پرتو نور و مقام او ، سخنور توانا هستیم.(۵۸)
هلاک کعب بن سور قاضی بصره، به دست مالک‏
کعب بن سوره در مدینه می‏زیست، عمر بن خطاب در عصر خلافش، او را در ماجرایی، هوشیار یافت. وقتی در بصره تقاضای قاضی کردند، عمر او را قاضی بصره کرد.
او بعد از عمر، در زمان عثمان نیز قاضی بصره بود (احتمالا حدود بیست سال قبل سابقه قضاوت داشت.) این شخص در ماجرای تصرف بصره، به آشوبگران پیوست و فتوا داد:
عایشه مادر شما مردم است. از او پیروی کنید
این عالم رسوا، در جنگ جمل، قرآنی را به گردنش آویزان کرده بود، و مردم را بر ضد علی (علیه السلام) تحریک می‏نمود. سه نفر (یا چهار نفر از برادرانش که گول او را خورده بودند،) کشته شدند.
او در جنگ جمل، به میدان تاخت و چنین رجز خواند:
یا معشر الناس علیکم امکم فانها صلاتکم و صومکم
و الحرمه العظمی التی تعمکم لا تفضحوا الیوم فداکم قومکم
ای گروه مردم! بر شما باد حمایت از مادرتان (عایشه) که او نماز و روزه شما است. و مقام محترم عظیمی است که در راس همه شما است: به امید آنکه امروز رسوا نگردید، قوم شما فدای شما باد.
مالک اشتر چون شیر به دنبال این شکار احمق رفت و او را به هلاکت رسانید.

بعد از جنگ ، هنگامی که علی (علیه السلام) در میان جنازه‏ها عبور می‏کرد چشمش به جنازه کعب بن سور افتاد، فرمود:
این شخص بود که بر ضد ما به میدان آمد. در گردنش قرآن را آویزان کرده بود و می‏پنداشت مردم را به دستورات دعوت می‏نماید، با این که به محتوای قرآن، ناآگاه بود.

او بر اثر سرکشی و لجاجت، بیچاره و بدبخت شد، او دعا می‏کرد که خدا مرا بکشد! خدا او را کشت. سپس حضرت دستور داد او را نشاندند، و به او خطاب کرد و فرمود: ای کعب! من وعده خدا را حق یافتم، آیا تو آنچه را پروردگارت به تو وعده داده بود حق یافتی؟ (۵۹)

مالک اشتر //محمدمحمدی اشتهاردی

___________________________________________________________________

1 – نهج البلاغه، حكمت 147،

2 – شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 15، ص 98،.

3 – الغدير، ج 9، ص 40،

4 – شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 16، ص 158،

5 – تاريخ طبرى – مالك اشتر (نوشته عبدالواحد مظفر)، ص 9،

6 – القصد و الامم قرطبى، مطابق نقل كتاب مالك اشتر الاشتر محمد رضا حكيم ص 3.

7 – مالك الاشتر (محمدرضا حكيم)، ص 3 مالك اشتر براى قبيله مذحج و دودمان نخع علاوه بر اين كه بزرگ قوم و رئيس آنها بود، معلم و مرشد و راهنماى آنها نيز بود، و نقش بسيار در هدايت آنها به سوى خط امام على (عليه السلام) داشت. به عنوان نمونه در جنگ صفين، در يكى از روزها، عمر و عاص همراه چهارصد نفر سواركار، از سپاه دشمن به ميدان تاخت، مالك اشتر به همراه دويست نفر از دودمان نخع و مذحج به گردان عمرو عاص حمله كرد و ضربه سختى بر عمر و عاص وارد ساخت، ضربه بر كوهه زين اسب عمرو وارد شد، و آن كوهه شكست. عمر و عاص بر زمين افتاد و دندانهاى ثناياى او سقوط كرد.( بحار، ج 32، ص 578،).

8 – مالك اشتر ص 76.

9 – كامل ابن اثير، ج 2، ص 305، ارشاد مفيد ص 31،

10 – اعيان الشيعه،ط جديد، ج 9، ص 40،

11 – همان، ج 4، ص 242، – بهجه الامال، ج 6، ص 207،

12 – الغدير ج 9، ص 471،

13 – مالك اشتر محمد رضا حكيم ص 5، (اين واقعه در سال 12 هجرت رخ داد).

14 – همان مدرك، ص 10،

15 – مالك الاشتر تأليف محمدرضا حكيم، ص 10، 6.

16 – مالك‏الاشتر، ص 11،

17 – اقتباس از همان مدرك.

18 – تتمه المنتهى، ص 6،

19 – شرح اين مطلب در شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد.ج 2، ص 129، به بعد آمده است .

20 – اعيان الشيعه ط جديد، ج 4، ص 242، – بهجه الامال، ج 6، ص 208،

21 – مادر عثمان و وليد اروىدختر كرزبن ربيعه بود

22 – سفينه البحار، ج 2، ص 288، و 699.

23 – مالك الاشتر ص 14 و 15،

24 – سفينه البحار، ج 2، ص 686-مالك الاشتر، ص 158،

25 – مالك الاشتر، ص 16،

26 – شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديدج 2، ص 129، و 130 – مالك الاشتر ص 17،

27 – مالك الاشتر، ص 18، تا 20، – و نظير اين مطلب با اندكى تفاوت در شرح نهج البلاغه حديدى، ج 2، ص 130، و 131،

28 – اقتباس از الغدير، ج 9، ص 35، و 36،

29 – همان مدرك

30 – مالك الاشتر، ص 21 و 22، – شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 34،(با اندكى اختلاف)

31 – مالك الاشتر، ص 22، تا 25، – شرح نهج البلاغه‏ابن ابى الحديد، ج 2، ص 135، و 136،(با اندكى اختلاف)

32 – الغدير ج 9، ص 141و 142،

33 – الانساب بلاذرى مطابق نقل الغدير، ج 9، ص 199،

34 – شرح نهج البلاغه ابن‏ابى الحديد، ج 2، ص 143، و 154،

35 – شرح نهج البلاغه ابن‏ابى الحديد، ج 2، ص 155، تا 185، و ج 3، ص 27،

36 – الغدير، ج 9، ص 203،

37 – مالك الاشتر، ص 44،

38 – مالك الاشتر ص 46،

39 – شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 9، ص 29،

40 – مدرك قبل، ج 4،ص 7،

41 – شرح نهج البلاغه‏ابن ابى الحديدت ج 4، ص 9،

42 – مالك الاشتر، ص 52،

43 – اقتباس از تتمه المنتهى، ص 9 تا 13، – على (عليه السلام) بسيار سعى و نصيحت كرد كه جنگ نشود، مكرر نامه نوشت، واسطه فرستاد، خودش مستقيم تماس گرفت و سخن گفت، ولى جنگ افروزان جمل، با لجاجت وارد معركه شدند و على (عليه السلام) چاره‏اى جزء دفاع و جنگ نديد.

44 – مالك الاشتر، ص 68،

45 – ناسخ التواريخ، ج 1، ص 59، و 60، – سفينه البحار، ج 1، ص 6 و 5،

46 – تاريخ ابو مخنف، به نقل بحار، ج 32، ص 64، – شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 310،

47 – مالك الاشتر، ص 65، و 66،

48 – ناسخ التواريخ، ج 1، ص 107.

49 – مالك الاشتر ص 66،

50 – ناسخ التواريخ، ج 1، ص 108،

51 – همان، ص 154، – شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 285،

52 – بحار، ج 32، ص 175،

53 – شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 259، و 260،

54 – يا، تا آخرين قطره اشكم براى او گريه مى‏كنم.

55 – همان، ص 261،

56 – بحار، ج 32، ص 179، – مالك الاشتر، ص 73، و 74،

57 – سفينه البحار، ج 1، ص 686، – مالك اشتر، ص 74، و 75،

58 – همان مدرك

59 – بحار، ج 32، ص 179، و 203، 209،