عباس بن سعید، ریاضی‌دان و اخترشناس اوایل قرن سوم در بغداد و دمشق. او به مأمون، خلیفه عباسی (حک : ۱۹۸ـ ۲۱۸)، نزدیک بود. تنها گزارشهای مختصری از رصدهای نجومی جوهری، بین سالهای ۲۱۴ و ۲۲۸ در بغداد و دمشق، وجود دارد (رجوع کنید به ابن‌یونس، ص ۲؛ قفطی، ص ۲۱۹؛ زوتر، ج۱، ص۱۹؛ سزگین، ج۵، ص۲۴۳ـ۲۴۴، ج۶، ص۱۳۸ـ۱۳۹). جوهری سرپرستی ساخت رصدخانه شمّاسیه بغداد و ابزارهای نجومی را بر عهده داشت و در روش تسییر* مجرب بود (قفطی، همانجا؛ صاییلی، ص ۶۹). وی بر اساس رصدهایش در بغداد، زیجی تنظیم کرده بود که محمدبن ابی‌بکر فارسی (گ ۵۷ر) از آن نام برده است.
امروزه از این زیج نسخه‌ای در دسترس نیست (رجوع کنید به سزگین، ج ۶، ص ۱۳۸ـ ۱۳۹). به نوشته محمدبن ابی‌بکر فارسی در زیج مظفری(یا زیج ممتحَن، تألیف ح ۶۶۰)، مقدار حرکتهای خورشید و ماه که جوهری به دست آورده بود، بعدها با رصدهای عبدالکریم شروانی، مشهور به فَهّاد، تأیید شد (گ ۵۷ پ). ابن‌یونس (همانجا) و قفطی (همانجا) از شرکت داشتن جوهری در رصدهای نجومی، به همراه چند تن از منجمان معاصرش، یحیی‌بن ابی‌منصور، سَنَد بن علی، خالدبن عبدالملک مَروروذی و علی‌بن عیسی، خبر داده‌اند. رصدهای این گروه از نخستین رصدها در دوره اسلامی به‌شمار می‌آید.
آثار
از آثار نجومی جوهری فقط نسخه‌ای از رساله کلام فی معرفه بُعدالشمس عن مرکزالارض در بیروت موجود است (سزگین، ج ۶، ص ۱۳۹). به نوشته ابن‌ندیم (ص ۳۳۱)،
جوهری به هندسه هم می‌پرداخت و دو کتاب در این باره تألیف کرد:
کتاب تفسیر
کتاب اقلیدس،
و کتاب الاَشکال الّتی زادَها فی المقاله الاولی من‌اقلیدس(نیز رجوع کنید به قفطی،ص ۶۴، ۲۱۹). ظاهراً این دو اثر از بین رفته‌اند و فقط دو بخش از شرحهای جوهری بر اصول اقلیدس در دسترس است. اولین بخش، شامل شش قضیه است که جوهری به کمک آنها اصل موضوع تَوازی اقلیدس را «اثبات» کرده است. این قضیه‌ها را خواجه نصیرالدین طوسی در الرساله الشافیه عن‌الشک فی الخطوط المتوازیه (ص ۱۷ـ۲۴) آورده است.
به نوشته نصیرالدین طوسی (ص ۱۷ـ ۱۸)، این قضایا بخشی از پنجاه قضیه‌ای است که جوهری در اصلاح لکتاب اقلیدس به اصول اقلیدس افزوده است. احتمالاً، این کتاب همان تفسیر کتاب اقلیدس بوده که ابن‌ندیم از آن نام برده است (زندگینامه علمی دانشوران، ذیل مادّه). این بخش حاوی اثبات جوهری برای اصل موضوع پنجم اصول است، البته این اثبات حاوی خطای نامحسوسی است. جوهری ابتدا (در قضیه ۲۸) خاصیت برخی نقاط متقارن بر دو خط متوازی را که با خط سومی قطع شده‌اند، اثبات کرده و سپس در قضیه ۲۹، به اشتباه، قضیه ۲۸ را در مورد نقاطی به‌کار برده است که خاصیت تقارن مذکور را ندارند (برای ملاحظه متن عربی این بخش رجوع کنید به جاویش، ص ۴۳ـ ۵۵). خواجه نصیرالدین طوسی اثباتی از جوهری را برای قضیه ۱۳ مقاله اول اصول اقلیدس نیز نقل کرده است (دیونگ، ص ۱۵۴).
دومین بخش باقی مانده از آثار جوهری،
زیادات فی المقاله الخامسه من کتاب اقلیدس، نسخه خطی شماره ۱۳۵۹ کتابخانه استانبول (فیض‌اللّه) است (سزگین، ج ۵، ص ۲۴۴) که به تعریفهای پنجم و هفتم مقاله پنجم اصول اقلیدس مربوط است (رجوع کنید به دیونگ، ص ۱۷۲ ـ ۱۷۵). احتمالاً این نیز بخشی‌از تفسیر کتاب اقلیدس وی است (قربانی، ص۲۱۶). بنابه تعریف پنجم اقلیدس، برای چهار مقدار a ، b ، c و d که هم‌جنس باشند، d: b = c:a اگر و تنها اگر به ازای همه مضربهای صحیحِ ma ، mc ـ nb و nd، داشته باشیم nd < mc ↔ nb < ma، mc=nd ↔ ma=nb و mc < nd ↔ ma
جوهری نخستین ریاضی‌دان دوره اسلامی است که به اثبات فرضیات اقلیدس پرداخته است. وی گونه‌ای از اصل متعارفی ائودوکسوس ـ ارشمیدس را مطرح کرده است. این اصل متعارفی از ترجمه‌های عربی تفسیر سیمپلیکیوس (سَنْبَلیقیوس، فیلسوف یونانی قرن ششم) بر فرضیات اصول اقلیدس، به ریاضیات دوره اسلامی راه یافت. سیمپلیکیوس طرح این موضوع را به اغانیوس (آگاپیوس ؟) نسبت داده است ( زندگینامه علمی دانشوران، همانجا).
روشنی و عمق کار جوهری به اندازه تحلیلهای ریاضیدانان بعدی دوره اسلامی (چون ثابت بن قرّه، ابن‌هیثم، خیام و نصیرالدین طوسی) از اصول نیست؛ با این حال، کارِ بر جای مانده از او دارای ارزش تاریخی است، زیرا به اولین مرحله مطالعات دوره اسلامی در باره اصول اقلیدس تعلق دارد.
منابع:
(۱) ابن‌ندیم (تهران)؛
(۲) ابن‌یونس، الزیج الکبیر الحاکمی، نسخه خطی کتابخانه لیدن، ش ۱۴۳٫ or، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی؛
(۳) خلیل جاویش، نظریه المتوازیات فی الهندسه الاسلامیه، تونس ۱۹۸۸؛
(۴) محمدبن ابی‌بکر فارسی، الزیج الممتحن، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه کیمبریج، ش ۲۷/۳٫ Gg، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی؛
(۵) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ ش؛
(۶) علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳؛
(۷) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، مجموع‌الرسائل، ج ۲: الرساله الشافیه عن الشک فی الخطوط المتوازیه، حیدرآباد، دکن ۱۳۵۹؛
(۸) Gregg De Young,” A l-Jawhari’s additions to book v of Euclid’s Elements “, Zeitschrift fur Geschichte der arabisch -islamischen Wissenschaften , 11 (1997);
(۹) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner’s Sons, 1981, s.v. ” A l-Jawhari, A l ـ Abbas ibn Sa id” (by A. I. Sabra);
(۱۰) Aydin Sayili, The observatory in Islam , Ankara 1960;
(۱۱) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967- ;
(۱۲) Heinrich Suter, Beitrage zur Geschitchte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. 1: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt 1986.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱