حمزه گیلانى، از حکماى شیعى قرن دوازدهم و شاگرد ملامحمدصادق اردستانى*.
وى اهل گیلان و ساکن اصفهان بوده و به همین سبب به اصفهانى نیز مشهور است (قزوینى، ص ۱۳۵ و پانویس ۲؛ آقابزرگ طهرانى، ۱۳۷۲ش، ص ۲۲۸). تاریخ تولد او در منابع ذکر نشده و تاریخ وفات وى را حزین لاهیجى (ص۲۱۰) اواخر محاصره اصفهان توسط افغانها (۱۱۳۴) گزارش کرده است.
ملاحمزه از برترین شاگردان ملامحمدصادق اردستانى بود و در زمان استادش به تبحر در فلسفه مشهور بود (حزین لاهیجى، همانجا؛قزوینى، ص ۱۳۶) وى در حوزه فلسفى اصفهان از طبقه‌اى از فیلسوفان به‌شمار مى‌آید که در نضج فلسفه ملاصدرا و شناساندن آن مؤثر بوده‌اند (رجوع کنید به صدرالدین شیرازى، مقدمه آشتیانى، ص صد و نوزده ـ صد و بیست).
قزوینى (همانجا) وى را فیلسوفى بزرگ، حکیمى برجسته و محققى ژرف‌اندیش در مسائل حکمى و مطالب عالى دانسته است. از شاگردان او اطلاع چندانى در دست نیست و ظاهرآ ملااسماعیل خواجویى* در محفل علمى او و ملامحمدصادق اردستانى شرکت مى‌کرده است (خواجویى، ج ۴، مقدمه آشتیانى، ص ۱۵۳).
آثار
از حمزه‌گیلانى این آثار به‌جا مانده است:
۱) حکمت صادقیه که تقریر درسهاى ملامحمدصادق اردستانى است. حمزه گیلانى که درواقع فرزند معنوى او به‌شمار مى‌رفته، در خلال تعلیم گرفتن مبحث نفس و قواى انسانى نزد استاد، به امر ایشان به تدوین آن پرداخته است. اما نگارش آن به سبب حمله افغانها به پایان نرسیده است. بعدها ملااسماعیل خواجویى آن را تکمیل کرد و دیباچه آن را ملامحمد على تونى خراسانى، به درخواست وى تدوین کرد و کتاب را الحکمه الصادقیه نامید (رجوع کنید به حمزه گیلانى، ص ۹؛آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۷، ص ۵۷ـ۵۸).
به نظر آقابزرگ طهرانى (۱۴۰۳، همانجا) رساله منسوب به ملاحمزه گیلانى با عنوان فى تحقیق مطالب النفس و مسائلها باید همان حکمت صادقیه باشد. ترتیب فصول این اثر همانند فن ششم طبیعیات شفاء است (رجوع کنید به قزوینى، ص ۱۳۶ـ۱۳۷)، اما از جهت محتوا متأثر از حکمت ذوقى و فلسفه ملاصدراست (صدرالدین شیرازى، همان مقدمه، ص صدوهجده). این رساله در جلد چهارم منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران، به همت سیدجلال‌الدین آشتیانى در ۱۳۵۸ش در مشهد چاپ شده است.
۲) رساله فى التشکیک (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۱۱، ص ۱۴۸).
۳)حواشى بر شفاء ابن‌سینا (حمزه گیلانى، مقدمه آشتیانى، ص ۳ـ۴). ۴)شرح بخش «ان الجوهریه و العرضیه من ثوانى المعقولات» از تجریدالکلام خواجه نصیرالدین طوسى (آقابزرگ طهرانى، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۳۲، ج ۱۴، ص ۲۴).
منابع:
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، چاپ على‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام‌الشیعه: الکواکب المنتشره فى القرن الثانى بعد العشره، چاپ على‌نقى منزوى، تهران ۱۳۷۲ش؛
(۳) محمدعلى‌بن ابى‌طالب حزین لاهیجى، تاریخ و سفرنامه حزین، چاپ على دوانى، تهران ۱۳۷۵ش؛
(۴) حمزه گیلانى، حکمت صادقیه، در منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران از عصر میرداماد و میرفندرسکى تا زمان حاضر، ج ۴، چاپ جلال‌الدین آشتیانى، مشهد: انجمن فلسفه، ۱۳۵۸ش؛
(۵) اسماعیل‌بن محمدحسین خواجویى، ثمره الفؤاد فى نبذمن مسائل المعاد، در همان؛
(۶) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازى (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیه فى المناهج السلوکیه، با حواشى ملاهادى سبزوارى، چاپ جلال‌الدین آشتیانى، تهران ۱۳۶۰ش؛
(۷) عبدالنبى‌بن محمدتقى قزوینى، تتمیم امل الآمل، چاپ احمد حسینى، قم ۱۴۰۷٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴