حَنبَل بن اسحاق بن حنبل، کنیه اش ابوعلى، ملقب به شیبانى، حافظ و محدّث و مورخ حنبلى قرن سوم. او برادرزاده و شاگرد احمدبن حنبل* بود (خطیب بغدادى، ج ۹، ص ۲۱۷؛ ابنابىیعلى، ج ۱، ص ۳۸۳). بنابه نظر ذهبى (ج ۱۳، ص ۵۱)، وى قبل از سال ۲۰۰ به دنیا آمده است. از زندگىاش اطلاع چندانى در دست نیست.
اساتید
به گفته خطیب بغدادى (همانجا) وى از استادان و محدّثان بسیارى حدیث شنیده است،
از جمله
احمدبن حنبل؛
پدر خود، اسحاقبن حنبل؛
ابونعیم فَضلبن دُکَیْن؛
و ابوغَسّان نَهدى (رجوع کنید به ابن ابىیعلى، ج ۱، ص ۳۸۳ـ۳۸۴). حنبل بن اسحاق تصریح کرده که به همراه صالح و عبداللّه (فرزندان احمدبن حنبل)، مُسنَدِ احمدبن حنبل را بهطور کامل از وى فراگرفته است (همان، ج ۱، ص ۳۸۵).
شاگردان
ابوبکر احمدبن محمد خَلّال*،
محمدبن مَخْلَد،
ابوالقاسم عبداللّهبن محمد بَغوى*،
از شاگردان و راویان او بوده اند (خطیب بغدادى، همانجا؛ ابنابىیعلى، ج ۱، ص ۳۸۴). وى همانند دیگر اصحاب احمدبن حنبل، روایاتى را که از استادش شنیده بود در کتابى به نام المسائل گردآورى کرده بود (رجوع کنید به ذهبى، ج ۱۳، ص ۵۲) و آن را بر علاقهمندان به حدیث در شهرهاى مختلف که به آنها سفر مى کرد، مى خوانده است (رجوع کنید به ابن ابى یعلى، ج ۱، ص ۳۸۳).
خطیب بغدادى (همانجا) و ابن ابىیعلى (ج ۱، ص ۳۸۴) او را با القابى چون «ثَبْت» و «ثقه» ستوده اند.او همچون احمدبن حنبل به رؤیت خدا در آخرت باور داشت. اصرار او بر این موضوع در حدى بود که انکار این عقیده را از مصادیق ارتداد مىدانست (رجوع کنید به ابن ابى یعلى، ج ۱، ص ۳۸۷).
رحلت
حنبل بن اسحاق در اواخر عمر به شهر واسط، شهرى بین بصره و کوفه، رفت و در ۲۷۳ درگذشت (خطیب بغدادى، همانجا؛ قس ابواسحاق شیرازى، ص۱۷۰ که سال درگذشت او را ۲۹۳ ذکر کرده است).
آثار
حنبل بن اسحاق آثارى داشته است که بیشتر آنها موجود نیست. اساس کتاب او در تاریخ، گفته هاى احمدبن حنبل و یحیى بن مَعین* بوده است که برخى تراجم نگاران از آن یاد کرده اند (رجوع کنید به دارقطنى، ج ۲، ص ۷۶۸؛ خطیب بغدادى، همانجا؛ ذهبى، ج ۱۳، ص ۵۳). ذهبى (همانجا) این اثر را مفید دانسته است. او راوى الرد على اهلالرأى/ القیاس حُمَیدى (متوفى ۲۱۹) بوده است (دارقطنى، همانجا).
ذکر محنه الامام احمدبن حنبل اثر دیگر حنبلبن اسحاق است (ذهبى، ج ۱۳، ص ۵۲ـ۵۳) که در آن عقیده احمدبن حنبل را درباره قِدَم قرآن آورده و نیز از آزارهایى که از رهگذر این عقیده به پیشواى حنبلیان وارد شده، سخن گفته است (رجوع کنید به جدعان، ص ۳۵۶).
ذکر محنه الامام احمدبن حنبل به تحقیق محمد نغش در یک مجلد به چاپ رسیده است (اسکندریه ۱۹۷۷). جزء حدیثى از او به تدوین ابوعمرو عثمانبن احمد مشهور به ابنسماک (متوفى ۳۴۴) برجا مانده است (رجوع کنید به سوّاس، ص ۱۸۲).
منابع:
(۱) ابنابىیعلى، طبقات الحنابله، چاپ عبدالرحمانبن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛
(۲) ابواسحاق شیرازى، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۳) فهمى جدعان، المحنه: بحث فى جدلیه الدینى و السیاسى فى الاسلام، بیروت ۲۰۰۰؛
(۴) خطیب بغدادى؛
(۵) علىبن عمر دارقطنى، المؤتلف و المختلف، چاپ موفقبن عبداللّه بن عبدالقادر، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۶) ذهبى؛
(۷) یاسین محمد سوّاس، فهرس مجامیع المدرسه العُمریه فى دارالکتب الظاهریه بدمشق، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴