حمّاد بن هبه اللّه بن حمّاد فضیلى، محدّث و مورخ قرن ششم، کنیه‌اش ابوالثنا. وى در ۵۱۱ در حرّان* به دنیا آمد (ابن‌دبیثى، ص ۵۱؛ ابن‌رجب، ج ۱، ص ۴۳۴؛ عُلَیمى حنبلى، ج ۴، ص ۴۳). حرّانى بازرگان بود و به همین سبب به شهرهاى بسیارى سفر کرد، تا آنجا که به «سفّار» شهره گشت. وى در این سفرها از محدّثان شهرهاى مختلفى چون شام، بغداد، خراسان، هرات و مصر کسب علم و حدیث کرد (ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۲۱، ص ۳۸۶؛ علیمی حنبلى، همانجا).
مشایخ
حرّانى حنبلی مذهب بود (منذرى، ج ۱، ص ۴۳۸). مشایخ حدیث وى بسیارند که برجسته‌ترین آنها اسماعیل سمرقندى، از محدّثان بغداد است (رجوع کنید به ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹؛ ابن‌رجب، همانجاها).
علاوه‌بر سمرقندى، حرّانى در هرات از ابوالمحاسن مسعودبن محمدبن غانم، در مصر از عبداللّه بن ابی رفاعه، و در دمشق از علی‌بن حسن شافعى حدیث شنید (ابن‌عدیم، ج ۶، ص۲۹۱۶ـ۲۹۱۷؛ ابن رجب، همانجا).
همچنین در حرّان، بغداد و مصر به نقل حدیث پرداخت (ابن‌رجب، همانجا).
برخى راویان حدیثِ وى عبارت‌اند از:
عمروبن محمد عُلَیمى، عبدالقادر رُهاوى، علی‌بن‌مُفَضّل مقدسى، احمدبن‌سَلامَه حرّانى (ابن‌عدیم، ج۶، ص۲۹۱۷؛ ذهبى، ۱۴۲۴، ج۱۲، ص۱۱۴۱). تراجم نویسان، حرّانى را در نقل حدیث به صداقت و وثاقت ستوده‌اند (براى نمونه رجوع کنید به ابن‌عدیم، ج ۶، ص ۲۹۱۹؛ صفدى، ج ۱۳، ص ۱۵۴).
حرّانى کتابهاى بسیارى استنساخ کرد (ابن‌عدیم، ج ۶، ص ۲۹۱۷؛ ذهبى، ۱۴۲۴، همانجا). وى علاوه بر این، داراى ذوق و قریحه ادبى بوده و شعر نیکو می‌سروده که برخى از آنها در کتابها ذکر شده است (رجوع کنید به سبط ابن‌جوزى، ج ۸، قسم ۲، ص ۵۱۱؛ ابن‌عدیم، ج ۶، ص ۲۹۱۸؛ صفدى، همانجا؛ ابن‌کثیر، ج ۱۳، ص ۳۳ـ۳۴).
حرّانى دو اثر نوشته است:
فهرستى از راویانى که نام آنها حمّاد است (منذرى؛ ابن‌رجب؛ علیمی حنبلى، همانجاها)؛ کتابى در تاریخ حرّان (مقریزى، ج ۳، ص ۶۹۵؛ ابن‌مفلح حنبلى، ج ۱، ص ۳۶۵)، که در آن به ذکر شاعران، عالمان و فاضلان آن دیار پرداخته است (ابن‌عدیم، ج ۶، ص ۲۹۱۷). این کتاب بر پایه احادیثى است که حرّانى غالبآ آنها را از مشایخ خود شنیده است (ابن‌فُوَطى، ج ۴، قسم ۴، ص ۷۸۱ـ۷۸۲).
ذهبى (۱۴۲۴، همانجا) از اتمام کتاب او سخن گفته اما سخاوى (ص ۲۵۹) گفته است که‌ابوالمحاسن بن سلامه بن خلیفه حرّانى آن را به اتمام رسانده است (قس حاجی‌خلیفه، ج ۱، ستون ۲۹۱ که تألیف ابوالمحاسن را ذیلى بر کتاب حرّانى یاد کرده است). ابن‌عدیم (ج ۳، ص ۱۵۳۳) و مغلطای‌بن قلیج (ج ۱، ص۲۷) از این کتاب بهره برده‌اند و به‌نوشته کولبرگ (ص ۳۵۸) ابن طاووس (ص ۲۰۲ـ۲۰۳) این کتاب را دیده و از آن نقل کرده است.
رحلت
حمّادبن هبه اللّه در ۱۲ ذیحجه ۵۹۸ در حرّان درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد (ابن‌عدیم، ج ۶، ص ۲۹۲۰؛ ابن مفلح حنبلى؛ علیمی‌حنبلى، همانجاها).
منابع :
(۱) ابن دبیثى، ذیل تاریخ بغداد، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۲) ابن رجب، کتاب الذیل على طبقات‌الحنابله، ج ۱، در ابن‌ابی‌یعلى، طبقات الحنابله، ج ۳، بیروت ۱۳۷۲/۱۹۵۲؛
(۳) ابن‌طاووس، فرج المهموم فى تاریخ علماء النجوم، نجف ۱۳۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش؛
(۴) ابن‌عدیم، بغیه الطلب فى تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت?( ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸)؛
(۵) ابن‌فُوَطى، تلخیص مجمع الآداب فى معجم الالقاب، ج ۴، قسم ۴، چاپ مصطفى جواد، (دمشق ۱۹۶۷)؛
(۶) ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ج۱۳، بیروت ۱۹۶۶؛
(۷) ابن‌مفلح حنبلى، المقصد الارشد فى ذکر اصحاب الامام احمد، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰؛
(۸) حاجی‌خلیفه؛
(۹) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳؛
(۱۰) همو، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛
(۱۱) سبط ابن‌جوزى، مرآه الزمان فى تاریخ الاعیان، ج۸، قسم۲، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱/۱۹۵۲؛
(۱۲) محمدبن عبدالرحمان سخاوى، الأعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التّاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳؛
(۱۳) صفدى؛
(۱۴) مجیرالدین عبدالرحمان‌بن محمد علیمی‌حنبلى، المنهج الاحمد فى تراجم اصحاب الامام احمد، ج ۴، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷؛
(۱۵) مغلطای‌بن قلیج، اکمال تهذیب الکمال فى اسماءالرجال، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم، قاهره ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱؛
(۱۶) احمدبن على مقریزى، کتاب المقفّی‌الکبیر، چاپ محمد یعلاوى، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛
(۱۷) عبدالعظیم‌بن عبدالقوى منذرى، التکمله لوفیات النقله، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۸) Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۲