جلال‌الدین احمدبن‌یوسف‌بن‌الیاس طبیب شیرازی، حکیم، شاعر و طبیب قرن هشتم. او پزشک مظفریان و طبیب مخصوص شاه شجاع (حک: ۷۶۰ـ۷۸۶) بود (خلیل، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۱؛ واله داغستانی، ص۸۰؛ رکن‌زاده آدمیت، ج۲، ص۹۶). سال تولدش معلوم نیست. اکثر تذکره‌نویسان اصل او را از فارس دانسته‌اند (برای‌نمونه رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی، ص۲۹۸؛ خلیل، ج۱، ص۱۶۰) ولی نویسنده تذکره هفت‌اقلیم (امین‌احمد رازی، ج۲، ص۷۸۷) او را اهل نیشابور معرفی کرده است.
پدرانش همه اهل علم و ادب بودند و عمویش، نجم‌الدین محمود طبیب خوافی شیرازی، از دانشمندان معروف شیراز در اواخر قرن هفتم و اوایل هشتم و از نزدیکان خواجه‌رشیدالدین فضل‌اللّه (متوفی ۷۱۸) بود (صفا، ج۳، بخش۲، ص۱۰۳۲). جلال طبیب از حاذق‌ترین پزشکان روزگار خود و به این جهت مقرب ملوک زمان بود و گویا ریاست دارالشفای فارس را برعهده داشت (خلیل، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۱).
معروف است که داروی مفرحی برای شاه‌شجاع درست کرد و با ابیاتی در وصف فواید آن به خدمت شاه فرستاد. شاه جواب داد: «همه نیک بگفتی، اما پیری مشکل به جوانی بدل شود» (دولتشاه سمرقندی، ص۲۹۸ـ ۲۹۹؛ خلیل، ج۱، ص۱۶۱). خواندمیر در حبیب‌السیر (ج۳، ص۳۰۵ـ ۳۰۸) آورده است که جلال‌الاسلامِ طبیب، زهرکشنده‌ای برای نابودی پهلوان اسدخراسانی ساخت و به علیشاه مزینانی داد تا او را، که بر شاه‌شجاع شوریده بود، بکشد. احتمالاً طبیب مذکور همان جلال طبیب است.
جلال طبیب گذشته از تبحر در پزشکی، شاعر هم بود و در شعر غالباً جلال و گاه طبیب تخلص می‌کرد (آقابزرگ طهرانی، ج۹، قسم۱، ص۱۹۹؛ صفا، ج۳، بخش۲، ص۱۰۳۳). ابتدا مداح خواجه‌غیاث‌الدین محمد رشیدی، فرزند خواجه‌رشیدالدین فضل‌اللّه، بود (گلچین معانی، ص۱۸۰). پس از کشته شدن خواجه غیاث‌الدین، نزد شاه‌محمود آل‌مظفر (متوفی ۷۷۶) رفت و قصایدی در مدح وی سرود (گلچین معانی؛ واله داغستانی، همانجا). گفته‌اند در غزلسرایی چیره‌دست بود و غزلهای لطیف و روان داشت (رجوع کنید به گلچین معانی، ص۱۸۱ـ۱۸۲؛ صفا، همانجا).
اشعار عربی و چندین غزل ملمع نیز از او در دست است (رجوع کنید به فسائی، ج۲، ص۱۱۳۸، ۱۱۶۲؛ صفا، همانجا). علاوه بر دیوانِ چهار هزار بیتی‌اش که تذکره‌نویسان از آن خبر داده‌اند (رجوع کنید به فسائی، ج۲، ص۱۱۳۸)، جمعی به غلط مثنوی گل و نوروز خواجوی کرمانی (متوفی ۷۵۳) را نیز به وی نسبت داده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی، ص۲۹۸؛ خلیل، همانجا؛ سامی، ج۳، ص۱۸۲۷؛ نیز رجوع کنید به گلچین معانی، ص۱۷۸). از دیگر اشتباهات بعضی از تذکره‌نویسان درباره جلال طبیب این است که او را شاعر قرن یازدهم و شاگرد ملاصدرای شیرازی (متوفی ۱۰۵۰) دانسته‌اند (رجوع کنید به صبا، ص۱۷۵؛ داور شیرازی، ص۱۳۵). همچنین غزلهای جلال عضد یزدی، شاعر قرن هشتم، را به جلال طبیب نسبت داده‌اند (برای اینگونه غزلها و اشتباهات تذکره‌نویسان رجوع کنید به انصاری کازرونی، ص۳۵۹؛ رکن‌زاده آدمیت، ج۲، ص۹۷؛ گلچین معانی، ص۱۷۸ـ۱۸۰).
براساس اشعار اندکی که در تذکره‌های فارسی از جلال طبیب آمده است، درجه و مایه شاعری او را نمی‌توان تخمین زد، ولی در کتاب خطی یتیمه الدرر و کریمه‌الفقر از قرن هشتم (موجود در کتابخانه ملک به شماره ۵۸۷۴) چهار غزل شیوا و لطیف از وی نقل شده است (گلچین معانی، ص۱۸۱).
نسخه‌خطی دیوان جلال طبیب به شماره ۶۴۵ در دارالکتب قاهره موجود است. این نسخه آراسته و تذهیب شده را شخصی به نام فرصت غریب در ۸۲۳ کتابت کرده است ( فهرس المخطوطات الفارسیه، ج۱، ص۱۵۵). از آثار منثور جلال طبیب رساله‌ای به نام رساله شمع است که به شیوه گلستان سعدی نگاشته شده است. نسخه خطی آن در کتابخانه کالج ترینیتی دانشگاه کیمبریج انگلستان ضمن مجموعه شماره ۴۴٫۱۳ R. نگهداری می‌شود و یاحقی، در مجموعه رسائل فارسی (ص۴۳ـ۵۰)، آن را چاپ کرده است. به نوشته علی ابراهیم خلیل (همانجا)، جلال طبیب در سال ۷۹۵ درگذشت، ولی در سایر تذکره‌ها از تاریخ و علت مرگش سخنی به میان نیامده است.
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی؛
(۲) امین احمد رازی، تذکره هفت اقلیم ، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش؛
(۳) ابوالقاسم‌بن ابی‌حامد انصاری کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سلّم‌السّموات: در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان ، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۰ش؛
(۴) احمدبن یوسف جلال طبیب، رساله شمع ، چاپ محمدجعفر یاحقی، در مجموعه رسائل فارسی، دفتر۲، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۸ش؛
(۵) علی‌ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش۲۹۷۴؛
(۶) خواندمیر؛
(۷) مفیدبن محمدنبی داور شیرازی، تذکره مرآت‌الفصاحه: شرح حال و نمونه اشعار شاعران فارس، چاپ محمود طاووسی، شیراز ۱۳۷۱ش؛
(۸) دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکره‌الشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۱؛
(۹) محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران ۱۳۳۷ـ ۱۳۴۰ش؛
(۱۰) شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس الاعلام ، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ۱۸۹۸؛
(۱۱) محمدمظفر حسین‌بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن ، چاپ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ش؛
(۱۲) ذبیع‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج۳، بخش۲، تهران ۱۳۶۳ش؛
(۱۳) حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگارفسائی، تهران۱۳۶۷ش؛
(۱۴) فهرس المخطوطات الفارسیه التی تقتنیها دارالکتب حتی عام ۱۹۶۳م ، قاهره: مطبعه دارالکتب، ۱۹۶۶؛
(۱۵) احمد گلچین معانی، «جلال طبیب شیرازی»، یغما ، سال۱۴، ش۴ (تیر ۱۳۴۰)؛
(۱۶) علیقلی‌بن محمدعلی واله داغستانی، ریاض‌الشعراء ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش۴۳۰۱٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰
