بَطَلْیَوْسی ، ابومحمّد عبداللّه بن محمّدبن السیّد، ادیب ، نحوی ، فیلسوف و فقیه مالکی اندلسی مشهور به ابن السیّد. پدرش محمدبن السیّد، اهل شَلَب بود. ابومحمد در۴۴۴ در بطلیوس ، از شهرهای استان مارده (مریذا) در اندلس متولد و بدانجا منسوب شد (ابن بشکوال ، ج ۱، ص ۲۹۲؛ ج ۲، ص ۴۲۱ـ۴۲۲؛ سیوطی ، ج ۲، ص ۵۵ـ۵۶؛ ابن خلّکان ، ج ۲، ص ۲۸۴؛ قفطی ، ج ۲، ص ۱۴۳، ۳۰۷).

بطلیوسی بیشترین سالهای زندگانی خود را در دوران پرآشوب ملوک الطوایف اندلس سپری کرد و از محضر دو استاد، یکی برادرش علی بن محمّد بطلیوسی ، دیگری همشهریش عاصم بن ایوّب بطلیوسی ( رجوع کنید به دنباله مقاله ) بهره گرفت ؛ سپس به قرطبه رفت تا از محضر ابوعلی غسانی از محدثان بزرگ قرطبه ، استفاده کند (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۱۳ـ۱۴).

به گمان قوی ، بطلیوسی از قرطبه به طُلَیطُلَه رفته و در آنجا با ابوالحسن راشدبن عریف ، منشی دربار ذی النون ، روابط دوستانه و فرهنگی نزدیکی برقرار کرده است (همان ، ص ۱۷). بطلیوسی با ابومروان عبدالملک بن رَزین ، حاکم شَنتَ ماریه (سنت مریه ) و سپس با ابو عیسی بن لبّون ، حاکم مُربَیطَر، نیز مناسبات استواری به هم رساند؛ اما چون به علتی ناشناخته مورد بی مهری قرار گرفت ، به سَرَقُسطه گریخت (همان ، ص ۱۸ـ۱۹).

المستعین ، حاکم سرقسطه از سوی یوسف بن تاشفین (متوفی ۵۴۳)، که از وضعیت ناگوار وی آگاه شد، وی را بنواخت و بطلیوسی نیز در مدح وی ، قصیده ای سرود (همان ، ص ۱۹).

بعد از ورود مرابطون به اندلس (۴۸۴ـ۵۳۹؛ همان ، ص ۲۰)، بطلیوسی به دربار آنان راه یافت و با استفاده از آرامش و امنیتی که در سرتاسر اندلس پدید آمده بود، برای تدریس و پژوهش و تألیف در بَلَنْسیه فرصتی مناسب پیدا کرد (همانجا). به نظر می رسد که بطلیوسی در اواخر عمر خود به اِشبیلیَه رفته و در همین سفر شاگردش ابن بشکوال (۴۹۴ـ ۵۷۸) از او دانش اندوخته باشد (همان ، ص ۲۱).

رحلت

بطلیوسی در نیمه رجب ۵۲۱ درگذشت (ابن بشکوال ، ج ۱، ص ۲۹۳؛ قفطی ، ج ۲، ص ۱۴۳؛ ابن خلکان ، ج ۲، ص ۲۸۴؛ فیروزآبادی ، ص ۱۱۵).

نام برخی از استادان بطلیوسی در منابع ، و نیز در کتابهای خود وی ، آمده است که از آن جمله اند :

۱) برادرش ، علی بن محمد معروف به خَیطال که در علم لغت و حفظ و ضبط آن پیشگام بود و از ابوبکربن غُراب روایت می کرد. او در حدود۴۸۸، در قلعه رباح ، در حالی که در بازداشت بود، درگذشت (ابن بشکوال ، ج ۱، ص ۲۹۲؛قفطی ، ج ۲، ص ۳۰۷). بطلیوسی نزد برادر خود کتابهای المُبَرّز فی اللغه ابوعبدالله محمدبن یونس حجازی ؛النوادر ابن مِقسَم مُقری عطار؛الاجناس ابونصر احمدبن حاتم ، غلام اَصمعی ؛القلب والابدال ، الاصوات ، النبات ، الفرق ، خلق الانسان ، معانی الابیات و الاضداد ابن سکیّت ؛اختیارات مفضّل ؛
اختیارات اصمعی ؛اراجیز عَجاج ؛و سِقط الزند و الضوء ابوالعلاء مَعری را خوانده و همه را از برادرش روایت کرده است (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۲۴؛اشبیلی ، ص ۳۵۷، ۳۸۱ـ۳۸۲، ۳۹۲، ۴۱۲).

۲)ابوبکر عاصم بن ایوب بطلیوسی اندلسی (متوفی ۴۹۴) صاحب شرح معلقات (سیوطی ، ج ۲، ص ۲۴) که بطلیوسی از وی روایت کرده است (ابن بشکوال ، ج ۱، ص ۲۹۱؛قفطی ، ج ۲، ص ۳۸۴). ۳)

۳)ابوسعید وراق که بطلیوسی از وی کتاب مقاتل الفُرسان و اختیارات اصمعی را روایت کرده است (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۲۵؛اشبیلی ، ص ۳۸۳).

۴) ابوعلی غسانی (ابن بشکوال ، همانجا).

۵) ابوالفضل بغدادی (اشبیلی ، ص ۴۱۲).

شاگردان

تعداد شاگردان بطلیوسی را بیش از هشتاد تن گفته اند (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۲۵ـ ۲۸) که برخی از مهمترین ایشان عبارت اند از:

۱)ابونصر فتح بن محمد قَیسی کاتب ، معروف به فتح بن خاقان (متوفی ۵۲۸). وی زندگینامه بطلیوسی را به رشته تحریر درآورده است ( رجوع کنید به ابن ابّار، ۱۸۸۵، ص ۳۰۰ـ۳۰۱)؛

۲) ابوالحسین عبدالملک بن محمدبن هشام قیسی (متوفی ۵۵۱)، معروف به ابن الطّلا، فقیه و محدث که بسیاری از کتابهای استادش را روایت کرده است (ضبّی ، ص ۳۷۴؛ابن ابّار، ۱۸۸۵، ص ۲۵۲؛اشبیلی ، ص ۲۰۴، ۳۴۴ـ ۳۴۵، ۴۲۰، ۴۳۳)؛

۳) ابومحمد عبدالله بن احمدبن سعید (متوفی ۵۶۶)، معروف به ابن موجوال ، فقیه اهل بلنسیه که کتابهای استادش را روایت کرده است (ابن ابّار، ۱۸۸۵، ص ۲۲۶ـ ۲۲۷؛بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۲۶ـ ۲۷؛اشبیلی ، ص ۲۵۸ـ۳۱۶)؛

۴) ابوالحسن علی بن ابراهیم بن محمدبن سعدالخیر انصاری (متوفی ۵۷۱)، ادیب بلنسیه . وی کتاب الحلل فی شرح الجمل را بعد از فوت استادش تکمیل کرد (بلفیقی ، ص ۱۰۴)؛

۵) ابوبکر احمدبن ابی المطرف (ابن ابّار، ۱۹۹۵، ج ۱، ص ۷۷)؛

۶) احمدبن محمدبن احمدبن حصن (همان ، ج ۱، ص ۴۷)؛

۷) محمدبن عبیدالله الخشنی (همان ، ج ۲، ص ۵۱؛بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۲۷ـ ۲۸).

آثار

تألیفات و آثار بطلیوسی را می توان به سه دسته تقسیم کرد :

۱) آثار چاپ شده :

به نوشته فرطوسی (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۳۵ـ۴۰)، بعضی آثار چاپ شده بطلیوسی عبارت است از:

الاسم و المسمی ؛
الاقتضاب فی شرح ادب الکتاب ؛
الانتصار ممن عدل عن الاستبصار؛
الانصاف فی التنبیه علی الاسباب التی اوجبت الاختلاف بین المسلمین فی آرائهم ؛
الحدائق فی المطالب العالیه الفلسفیه العویصه ، الحلل فی اصلاح الخلل من کتاب الجمل ؛
رساله کتب بها الی قبر النبی (ص ) و بعث معها بشعر الی مکه و المسائل و الاجوبه .

شرح سقط الزند بطلیوسی از کاملترین شرحها بر سِقط الزند و حاوی تحقیقهای لغوی و مسائل نحوی فراوانی است . به ضمیمه این شرح ، شرح المختار فی لزومیات ابی العلاء است که حاوی شرح قصاید برگزیده از دیوان لزومیات ابوالعلاء است که بطلیوسی آن را به صورت الفبایی تنظیم کرده است (همانجا، ص ۳۹؛بروکلمان ، ج ۵، ص ۴۱). از دیگر کتابهای چاپ شده وی می توان از المثلث (فیروزآبادی ، ص ۱۱۵) و الفرق بین الاحرف الخمسه نیز نام برد. الفرق در پنج باب نوشته شده و موضوع آن بحث در کلماتی است که یکی از حروف آنها ظ ، ض ، ذ، س و ص یا حروفی تلفظ مشابه با این حروف باشد (بطلیوسی ، ۱۴۰۴، ص ۱۳۳).

۲) آثار خطی :

ارجوزه فی المساجله باسم الرجل و ابنه و بلده و قبیلته ؛
حکایه ؛
شرح الخمسه المقالات الفلسفیه ؛
المسائل (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۴۰ـ۴۲)؛
شرح ابیات الجمل (ابن سعید مغربی ، ج ۱، ص ۳۸۶؛قفطی ، ج ۲، ص ۱۴۲؛قس ابن خلکان ، ج ۲، ص ۲۸۲؛فیروزآبادی ، ص ۱۱۴؛
سیوطی ، ج ۲، ص ۵۶)؛
طرز علی الکامل للمبرّد (فیروزآبادی ، ص ۱۴۳).

۳) آثار مفقود :

ابیات المعانی ؛
شرح اصلاح لمنطق (بغدادی ، ج ۱، ص ۹، ج ۳، ص ۲۹۵ـ۲۹۶)؛
اثبات النبوات ؛
شرح موطأ مالک بن انس (فیروزآبادی ، ص ۱۱۵)؛
الانساب ؛
شرح الجمل فی النحو؛
شرح دیوان المتنبی ؛
شرح فصیح ثعلب (حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۱۸۰، ۶۰۲، ۸۱۲، ج ۲، ستون ۱۲۷۲ـ ۱۲۷۳)؛
التذکره الادبیه (قفطی ، همانجا)؛
جزء فیه علل الحدیث ؛
شرح ابیات المعانی ؛
القراءات (بطلیوسی ، ۱۹۸۱، مقدمه فرطوسی ، ص ۴۳ـ۴۵)؛
الدوائر (کوربن ، ص ۳۵۰)؛
رساله کتب بها الی عبدالله بن محمدبن خلاصه ؛
قصیده فی رثاء دیک ؛
فهرسه ابن السید (اشبیلی ، ص ۴۱۳، ۴۲۰، ۴۳۳).

منابع : ابن أبّار، التکمله لکتاب الصّله ، چاپ عبدالسلام هراش ، بیروت ۱۹۹۵؛
همو، المعجم فی اصحاب القاضی الامام ابی علی الصّدفی ، چاپ کودیرا، مادرید ۱۸۸۵؛
ابن بشکوال ، کتاب الصله ، قاهره ۱۹۶۶؛
ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۹۴۸؛
ابن سعید مغربی ، المغرب فی حلی المغرب ، چاپ شوقی ضیف ، قاهره ۱۹۶۴؛
محمدبن خیر اشبیلی ، فهرسه ما رواه عن شیوخه من الدواوین المصنّفه فی ضروب العلم و انواع المعارف ، چاپ زهیر فتح الله ، بغداد ۱۹۶۳؛
کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، ج ۵، ترجمه رمضان عبدالتواب ، قاهره ۱۹۷۵؛
عبدالله بن محمد بطلیوسی ، الفرق بین الحروف الخمسه ، چاپ عبدالله ناصیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
همو، المثلث ، چاپ صلاح مهدی فرطوسی ، بغداد ۱۹۸۱؛
عبدالقادربن عمربغدادی ، خزانه الادب و لب لباب لسان العرب ، بولاق ۱۲۹۹، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
ابراهیم بن محمد بلفیقی ، المقتضب من کتاب تحفه القادم لابن الا بّار ، چاپ ابراهیم ابیاری ، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیه الوعاه فی طبقات اللّغوییّن والنّجاه ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴-۱۹۶۵؛
احمدبن یحیی ضبّی ، بغیه الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس ، قاهره ۱۹۶۷؛
محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، البلغه فی تاریخ ائمه اللغه ، چاپ محمد مصری ، دمشق ۱۹۷۲؛
علی بن یوسف قفطی ، انباه الرّواه علی انباه النّحاه ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲؛
هانری کوربن ، تاریخ الفلسفه الاسلامیه ، ترجمه نصیر مرّوه و حسن قبیسی ، بیروت ۱۹۶۶٫