خسروى سرخسى،ابوبکر محمدبن على، شاعر قرن چهارم. از تاریخ تولد و زادگاه وى اطلاعى در دست نیست. ظاهرآ قدیم‌ترین آگاهى درباره او مطالب باخزرى (متوفى ۴۶۷) در دِمْیَه‌القصر (ج ۲، ص۸۳۰)، است. عُتبى (ج ۱، ص ۵۲) از میان شاعران آل‌سامان، تنها به رودکى* (متوفى ۳۲۹)، دقیقى* (متوفى ح ۳۶۷ـ۳۶۹) و خسروى اشاره کرده و ظاهرآ خسروى را همپایه چنین شاعرانى دانسته و باخرزى (همانجا) خسروى را حکیم خوانده است.
فروزانفر (۱۳۵۴ش، ص ۳۶)، خسروى و شهید بلخى (متوفى ۳۲۵) را از بزرگان فارسى‌سراى اهل فلسفه به‌شمار آورده است. به‌نوشته عوفى (ج ۲، ص ۱۶، ۱۸)، خسروى و منطقى (متوفى یکى از سالهاى بین ۳۶۷ تا ۳۸۰) دو شاعر فارسى‌سرا و از مداحان صاحب‌بن عباد (متوفى ۳۸۵) بودند.
دیگر ممدوحان خسروى، ابوالحسن ناصرالدوله سیمجور (متوفى ۳۷۷)، شمس‌المعالى قابوس‌بن وشمگیر (حک : ۳۶۶ـ۴۰۳) و کثیربن احمد بودند (عوفى، ج ۲، ص ۱۸؛ رادویانى، ص ۶۳). خسروى از صاحب‌بن عباد و شمس‌المعالى قابوس مستمرى دریافت مى‌کرد (باخرزى، ج ۲، ص۸۳۰ـ۸۳۱) و چون این دو با یکدیگر دشمنى داشتند، در این امر رقابت مى‌کردند (رشیدالدین وطواط، حواشى و توضیحات اقبال آشتیانى، ص ۱۴۵).
خسروى به فارسى و عربى شعر مى‌سرود. اشعار پراکنده‌اى از او در کتابهاى لغت، تذکره‌ها و کتابهاى فنون بلاغت، از جمله تذکره لباب‌الالباب عوفى (ج ۲، ص ۱۸ـ۱۹)، لغت فرس اسدى طوسى (مثلا ص ۴۴، ۶۷، ۸۳، ۸۴، ۱۰۰)، حدایق‌السحر رشیدالدین وطواط (ص ۷۶)، المعجم فى معاییر اشعارالعجم شمس‌قیس رازى (ص ۱۶۸، ۲۶۹) باقى‌مانده است (براى فهرست کامل اشعار فارسى او رجوع کنید به اداره‌چى گیلانى، ص ۲۲۷ـ ۲۳۴) و در دِمْیَه‌القصر باخرزى برخى از اشعار عربى او آمده است (رجوع کنید به مینوى، ج ۱، ص ۱۶۶).
رحلت
زمان و محل درگذشت خسروى نیز مشخص نیست. بنابر قصیده‌اى که ابوبکر محمدبن عباس خوارزمى (متوفى ۳۸۳) در رثاى او سروده (رجوع کنید به باخرزى، همانجا)، وى پیش از ۳۸۳ درگذشته است (فروزانفر، ۱۳۵۸ش، ص ۳۸).
منابع :
(۱)احمد اداره‌چى‌گیلانى، شاعران همعصر رودکى، تهران ۱۳۷۰ش؛
(۲) على‌بن احمد اسدى‌طوسى، لغت فرس، چاپ فتح‌اللّه مجتبائى و على اشرف صادقى، تهران ۱۳۶۵ش؛
(۳) على‌بن حسن باخرزى، دمیه‌القصر و عصره اهل‌العصر، چاپ محمد تونجى، ج ۲، دمشق [۱۹۷۲/۱۳۹۲]؛
(۴) محمدبن عمر رادویانى، ترجمان‌البلاغه، چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش؛
(۵) محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق‌السحر فى دقایق‌الشعر، چاپ عباس اقبال آشتیانى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۶) محمدبن قیس شمس‌قیس، کتاب‌المعجم فى معاییر اشعار العجم، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینى، چاپ مدرس رضوى، تهران [۱۳۳۸ش]؛
(۷) محمدبن عبدالجبار عتبى، تاریخ‌العتبى (تاریخ‌الیمینى)، ضمن‌الفتح‌الوهبى (شرح‌الیمینى)، از احمدبن على منینى، قاهره ۱۲۸۶؛
(۸) عوفى؛
(۹) بدیع‌الزمان فروزانفر، سخن و سخنوران، تهران ۱۳۵۸ش؛
(۱۰) همو، مباحثى از تاریخ ادبیات ایران، چاپ عنایت‌اللّه مجیدى، تهران ۱۳۵۴ش؛
(۱۱) مجتبى مینوى، یادداشتهاى مینوى، به کوشش مهدى قریب و محمدعلى بهبودى، تهران ۱۳۷۵ش ـ.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۶
