ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی اصفهانی، تاریخ نگار، راوی حدیث، مفسر قرآن و دانای به فقه و احکام، از علمای نام آور و شیعی در قرن سوم هجری و دوران غیبت صغری است.
وی در اوایل قرن سوم در شهر کوفه چشم به جهان گشود، بر اثر اشتیاق به تحصیل علوم اسلامی، به حضور اساتید عصر خودشتافته، و از محضر آنان علم حدیث و تاریخ را فرا گرفت. از قرائن تاریخی برمی آید که او در سال های ( ٢٠٠ تا ٢۶٠ ) عصرامام جواد و امام هادی و امام عسکری علیهم السلام در کوفه و در اصفهان می زیسته؛ اما بنا به عللی که بر ما معلوم نیست،نتوانسته است به حضور آن بزرگواران رسیده و از آنان مستقیما بهره مند شود. اما حضور وی در محضر اساتید فراوان،نشانگر اشتیاق و تلاش وی در این زمینه می باشد.
عده ای از اساتید و مشایخ وی عبارتند از:
١ . ابراهیم بن عباس بصری؛
٢ . ابراهیم بن عمر و بن مبارک؛
٣ . ابراهیم بن محمد؛
۴ . ابراهیم بن یحیی الدوری؛
۵ . احمد بن عمران انصاری؛
۶ . احمد بن معمر اسدی؛
٧ . اسماعیل بن ابان ازدی.
٨ . بشیر بن خیثمه؛
٩ . بکر بن بکار قیسی؛
١٠ . حسین بن هاشم؛
١١ . حکم بن سلیمان کندی؛
١٢ . عبدالله بن بلج بصری؛
١٣ . عبدالله بن محمد عبسی؛
١۴ . عبدالله بن محمد ثقفی؛
١۵ . عبیدبن سلیمان نخعی؛
١۶ . علی بن قادم خزاعی؛
١٧ . علی بن هلال احمسی؛
١٨ . عمر بن حماد بن طلحه قناد؛
١٩ . فضل بن دکین؛
٢٠ . مالک بن اسماعیل نهدی؛
٢١ . محمد بن سعید کوفی ملقب به حمدان؛
٢٢ . محمد بن هشام مرادی؛
٢٣ . یحیی بن صالح [ حریری؛
٢۴ . یوسف بن بهلول سعدی؛
٢۵ . یوسف بن کلیب مسعودی. [ ١]
ابن هلال از نوادگان سعد بن مسعود، عموی مختار ثقفی، می باشد. نسب وی با چهار واسطه به سعد بن مسعود ثقفی می رسد.
شیخ طوسی در این مورد می گوید:ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود ثقفی رضی الله عنه اصالتاً اهل کوفه است و سعد بن مسعودجد اعلای او، برادر سعد بن مسعود یکی از یاران و کارگزاران باوفای امیرالمومنین علی علیه السلام و امام حسن مجتبی علیه السلام محسوب می شود. علی علیه السلام وی را به خاطر امانت داری و تقوا در به حکومت مدائن برگزیده بود.
آن حضرت ضمن نگارش نامه ای، کارهای سعد را ستوده از وی اعلام رضایت کرده و در مورد امانت داری و کمال ایمان وی،می فرماید:ای سعد! تو حقوق مسلمانان را تمام و کمال به آنان ادا کردی؛ اطاعت پروردگارت را بجای آوردی، امام خود را با روشی زیباو دور از غرض ورزی، خیر خواهی نمودی. کار ترا می ستایم و از رفتارت خشنودم؛ خیر خواهی و ارشاد تو ادامه داشتهباشد. خداوند ترا ببخشاید. والسلام.
سعد بن مسعود بعد از شهادت امیر المومنین علی علیه السلام در کنار امام مجتبی علیه السلام قرار گرفت و در مقامکاگزاری، با جان و دل فرامین حضرتش را لبیک می گفت. در تاریخ آمده است:هنگامی که جراح بن سنان در مسیر مدائن، ضمن اعتراض به امام مجتبی علیه السلام در یک عمل منافقانه به آن حضرتحمله کرده و با شمشیر امام را مجروح نمود؛ حضرت از شدت جراحت وارده از اسب خود به زمین فرود آمد. سعد بن مسعود،یا ر باوفا و کارگذار امین اهل بیت علیهم السلام آن بزرگوار را به منزل برده و در معالجه حضرتش نهایت تلاش را به عمل
آورد. [ ٢]
علاوه بر سعد بن مسعود که در خدمت اهل بیت علیهم السلام بوده است سعید بن هلال، پدر بزرگ صاحب الغارات نیز ازیاران امام صادق علیه السلام محسوب می شود. همچنان که شیخ طوسی وی را با عنوان سعید بن هلال ثقفی، در ردیف اصحاب پیشوای ششم علیه السلام ثبت کرده است. [ ٣]
ابن هلال ثقفی در اوایل به مذهب زیدیه تمایل داشت اما در اثر بررسی ها و تحقیقاتی که انجام داد، حقیقت را یافته و به مذهب امامیه روی آورد و یکی از شیعیان خالص، پرتلاش و از عاشقان بی قرار و طرفدار غیرتمند اهل بیت علیهم السلام گردید.
تألیف کرده و در آن، مناقب اهل بیت علیهم السلام و ستم ها و نیرنگ های دشمنان آنان را شرح « المعرفه » وی کتابی به نامداد. و در آن کتاب، عشق بی پایان خود به خاندان عصمت و طهارت و بیزاری از دشمنانشان را به طور واضح بیان نمود.
برخی از دانشمندان مصلح اندیش، از انتشار آن در شهر کوفه ممانعت به عمل آورده و او را به مخفی کردن آن کتاب توصیه نمودند. اما چون ابن هلال از روی اعتقادات و اخلاص، آن کتاب را نوشته و به مطالب آن ایمان عمیق داشت، با خود عهد کردکه نه تنها آن اثر را منتشر می کنم بلکه قدمی هم فراتر گذاشته و آن را در جایی که مخالفین اهل بیت علیهم السلام بیشترباشد، به مخاطبین خود عرضه نماید.
برای این منظور، وی شهر اصفهان را که در آن زمان دور ترین نقطه از عقاید شیعه و مخالف ترین مکان با آیین تشیع بود را نشر داده و احادیث آن را به مردم عرضه نمود. « المعرفه » انتخاب نمود و سپس به آن جا هجرت کرد. او در اصفهان کتاب[۴ ] و تأثیر به سزایی در گرایش مردم اصفهان به سوی مکتب اهل بیت علیهم السلام به جا گذاشت.
با انتشار خبر هجرت ابن هلال به اصفهان، علمای بزرگ قم شادمان شده و گروهی از آنان که احمد بن ابی عبدالله برقی،در رأس آنان بود به محضر وی شتافته و از او تقاضا کردند که به همراه آنان به قم برود. « المحاسن » صاحب کتاب ارزشمنددر جایی که مخالفین اهل بیت » : تا از نزدیک، از حضور وی بهره مند شوند. اما این عالم وارسته که با خود عهد کرده بودعلیهم السلام بیشتر هستند، احادیث ائمه علیهم السلام را منتشر کند و علوم و اهل بیت را در مناطق نیازمند، تبلیغ نموده ودر افزایش شیعیان اهل بیت علیهم السلام تلاش نمایند از پذیرفتن تقاضای علمای قم خود داری نموده و همچنان تا آخر عمردر اصفهان اقامت گزید.
او علاوه بر نشر آثار خود، حوزه درس تشکیل داده و افراد مستعد و علاقه مند را گرد آورد و عده ای از راویان و محدثان راتربیت نمود و همانند: عبدالله بن کوشید اصفهانی، حسن زعفرانی اصفهانی و احمد بن علویه اصفهانی که دانشمندی زبان شناس، ادیب، نویسنده، شاعر اهل بیت علیهم السلام راوی حدیث و دارای تألیف متعدد می باشد. [ ۵]
ویژگی های علمی
این دانشمند پرتلاش، در عصر مظلومیت اهل بیت علیهم السلام و زمانی که شیعیان از سوی زمامداران مستبد عباسی درمحدودیت شدیدی قرار گرفته بودند، پرچم معارف علوی علیه السلام را به دوش کشیده و با مخالفان فرهنگی عترت به مقابلهبرخاسته است. او با جهاد فرهنگی و انتشار افکار و اندیشه های شیعه توانسته است سخنان حق را به گوش حقیقت جویان تاریخبرساند.
در این جا به برخی از ویژگی های وی می پردازیم:
١ . محدث روشن بین
ابن هلال که عاشق جمع آوری، تدوین و نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام بویژه تاریخ حکومت امیر المومنین علیهالسلام بوده است، در این راه از هیچ کوششی فروگذاری نکرد و او نه تنها به منابع و شخصیت های شیعی برای یافتن مطالبو احادیث مورد نیاز خود رجوع می نمود بلکه به محدثین و دانشمندان مورد اعتماد اهل سنت و سایر فرقه ها نیز توجه نموده واز حضور آنان کسب علم می کرد.علت مهم این امر، احتجاج بر مخالفین با دلایل قابل قبول آنان بوده است.
٢ . مورد اعتماد
نوشته ها و روایات ابراهیم بن هلال ثقفی، مورد اعتماد برجسته ترین عالمان و محدثین شیعه قرار گرفته است و آنان در کتاب محمد بن حسن « المحاسن » های خود به طور گسترده از روایات وی استافده کرده اند. همانند: احمد بن خالد برقی در کتاب شیخ طوسی در « امالی » مفید در ، « من لا یحضره الفقیه » صدوق در ، « الکافی » کلینی در ، « بصائر الدرجات » صفار درابن شهر ، « کامل الزیارات » ابن قولویه در ، « تفسیر قمی » علی بن ابراهیم قمی در ، « الشافی » سید مرتضی در ، « تهذیب »سید عبدالکریم بن ، « اقبال الاعمال » و « الیقین » سید علی بن طاووس در ، « اعلام الوری » طبرسی در ، « المناقب » آشوب درمجلسی در ، « الخرائج و الجرائح » قطب راوندی در ، « بشاره المصطفی » ابی جعفر طبری در ، « فرحه الغری » طاووس درو سایر بزرگان شیعه. ، « سفینه البحار » محدث قمی در ، « اثبات الهدی » و « وسائل الشیعه » حر عاملی در ، « بحار الانوار »
٣ . پرورش راویان و محدثان
بسیاری از چهره های درخشان و راویان بزرگ شیعه، در قرن سوم هجری، در کوفه و اصفهان از وی بهره برده و توشه ها اندوخته اند که در آثار و تألیفات آنان دیده می شود. نام عده ای از آنان عبارتند از:
١ . ابراهیم ابن هاشمی قمی؛
٢ . احمد بن علویه اصفهانی؛
٣ . احمد بن محمد بن خالد برقی؛
۴ . حسن بن علی بن عبدالکریم زعفرانی؛
۵ . سعد بن عبدالله اشعری قمی.
۶ . سلمه بن خطاب؛
٧ . عباس بن سری ( السندی) ؛
٨ . عبدالرحمن بن ابراهیم المستعلی؛
٩ . علی بن ابراهیم؛
١٠ . علی بن عبدالله بن کوشید اصفهانی؛
١١ . محمد بن حسن الصفار و؛
١٢ . محمد بن زید الرطاب. [ ۶]
۴ . تألیفات
تألیفات فراوان و آثار متعددی که از ابراهیم بن هلال به جای مانده است، نشان گر روحیه قوی، اطلاعات گسترده روایی وتاریخی، و اراده خلل ناپذیر او در راه احیای معارف شیعی و سیره علوی است.
« الغارات » در اکثر منابع شیعه و سنی بیش از ۵٠ مورد از کتاب های وی یاد شده است؛ گرچه در زمان ما به غیر از کتابآثار دیگر وی در دسترس نمی باشد و در اثر حوادث روزگار و تلاش دشمنان و سایر عوامل، بقیه تألیفات وی مفقود شده است!
ولی برخی از مطالب کتاب های او در لابلای آثار دانشمندان یافت می شود که بعداً اشاره خواهد شد.مناطق تحت نفوذ کارگزاران علی علیه السلام بنگارد و به این وسیله مظلومیت علی علیه السلام و یارانش را نمایان سازد. انتخاب کرده است؛ آن جا که علی علیه السلام از « الغارات » ، به همین جهت، نام کتاب خود را با الهام از مقتدای خویش نافرمانی کوفیان نکوهش کرده و می فرماید: فتوا کلتم و تخاذلتم حتی شنت علیکم الغارات، و ملکت علیکم الاوصان؛[ ٧] »
پس شما وظیفه خود را به یکدیگر حواله نمودید و همدیگر را خوار ساختید تا این که دشمن از هر طرف غالب شده و اموال شما. « غارت گردید و دیار شما از تصرفتان بیرون رفتثبت شده، اما در میان « الاسفار و الغارات » و در بعضی دیگر، به نام « الستنفار و الغارات » این کتاب در برخی منابع، به نام[ معروف است. [ ٨ « الغارات » علما و محافل علمی، بهگرچه غرض اصلی نگارنده از تألیف این کتاب، تشریخ غارت ها و چپاولگری های معاویه بوده، اما تألیف و نگارش، موجبشده تا لابه لای مطالب کتاب، گفتار های بسیار ارزنده ای گنجانده شود به طوری که خواننده مشتاق دانش از مطالب فرعی آنبیشتر بهره مند می شود.
این کتاب یکی از بهترین منابع در زمینه حکومت و سیره کشور داری علی علیه السلام است که می تواند در این موردپاسخگوی نیاز محققان و مؤلفان باشد. سیره سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و سطح زندگی حاکم اسلام، نامه های حکومتی، رفتارگزاران حکومت اسلامی، ریزش ها و رویش ها در حکومت علوی تحلیل و بررسی بازتاب رفتار های مثبت و منفی کارگزارانو … در این کتاب، در دسترس خواننده قرار گرفته است.
مؤلف به عنوان پیش گفتار، مقدمه و زمینه سازی برای ورود در موضوع اصلی، این شیوه را برگزیده و در معرض دید
مخاطب قرار داده که علاوه بر نکات فوق، درس هایی آموزنده، عبرت انگیز و حتی مسائل تربیتی را به مخاطب خویش القاکند.
مهم ترین عناوین این کتاب عبارتند از: سخنرانی های علی علیه السلام بعد از جنگ نهروان، روش آن حضرت در استفاده ازبیت المال، شیوه ارتباط با کارگزاران و و عوامل حکومتی، ولایت سعد بن قیس بر مصر، ولایت محمد بن ابی بکر و مالک برمصر، شهادت آن دو بزرگوار، آمدن عقیل در کوفه با حضور علی علیه السلام ، گزارش هایی از زندگی خصوصی امام علیعلیه السلام و خوراک و پوشاک و مسکن آن حضرت در ایام زمامداری، علی علیه السلام و اصول امر به معروف و نهیاز منکر، مکاتبات با معاویه و ده ها عنوان دیگر که در دوران حکومت آن حضرت رخ داده است.
سایر تألیفات
ابن هلال ثقفی از آن جایی که در رشته های مختلف علوم اسلامی از جمله: علوم قرآن، فقه و احکام، تاریخ و سیره، کلام واعتقادات، حدیث و روایات و شخصیت نگاری مهارت تامی داشته است. دست به تألیف آثار ارزشمندی زده و کتاب های قابل توجهی را پدید آورده و در اختیار مشتاقان قرار داده است که بالغ بر ۵٠ مورد می شود؛ نام برخی از آنان به شرح زیل میباشد؛
١ . المعرفه فی المناقب و المثالب؛
٢ . المبتداء؛
٣ . السیره؛
۴ . معرفه فضل الافضل؛
۵ . اخبار مختار ابی عبیده الثقفی؛[ ٩]
۶ . المغازی؛
٧ . السقیفه؛
٨ . الرده؛
٩ . مقتل عثمان؛
١٠ . الشوری؛
١١ . بیعه امیر المومنین علیه السلام ؛
١٢ . الجمل؛
١٣ . الصفین؛
١۴ . الحکمین؛
١۵ . النهروان؛
١۶ . مقتل امیر المومنین علیه السلام ؛
١٧ . رسائل و اخبار امیر المومنین علیه السلام ؛
١٨ . قیام الحسن بن علی علیه السلام ؛
١٩ . مقتل الحسین علیه السلام ؛
٢٠ . التوابین و عین الورده؛
٢١ . فدک؛
از منظر متفکران اهل سنت
ابن حجر اسقلانی:ابراهیم بن محمد ثقفی؛ از اسماعیل بن ابان و غیر او روایت می کند. به گفته ابو نعیم در تاریخ اصفهان، حدیث او به خاطر شیعه افراطی بودن ترک شده است
رحلت
این عالم پرتلاش؛ نویسنده مجاهد و احیاگر معارف اهل بیت علیهم السلام در قرن سوم هجری و عصر خفقان، بعد از پرورش عده ای از دانشمندان و حدیث شناسان ممتاز و تعلیم دین و نشر احکام شریعت ناب محمدی صلی الله علیه و آله وسلم و با به جای گذاردن ده ها اثر نفیس، در سال ٢٨٣ ق. در شهر اصفهان رحلت نمود. [ ١٠]
١ . ابن هلال ثقفی در کتابهایش از جمله نام دیگر اساتیدش را بیان داشته است. ، « الغارات »
٢ . الارشاد، شیخ مفید، ج ٢ ، ص ١٢
٣ . رجال الطوسی، باب اصحاب الصادق علیه السلام .
۴ . رجال نجاشی، ص ١۶ و ١٧ . ص ۴١٢ و معجم رجال الحدیث، ج ١ ، ص ٢۵۴ ٢۵٨ « من لم یرو عن واحد من الأئمه »
۵ . رجال الطوسی، باب
۶ . الغارات، مقدمه.
۷٫ خطبه ٢٧ ، « نهج البلاغه »
٨ . الذریعه، ج ٢ ، ص ٣۵
٩ . الذریعه، ج ١ ، ص ٣۴٨
١٠ . الشیعه و فنون الاسلام، ص ١٠٨
گلشن ابرار، ج ۴ ، ص ١٠