مشهوربه حجه الاسلام ، از مجتهدان بزرگ امامیه قرن سیزدهم . در بروجرد به دنیا آمد و بعد از طی مدارج علمی ، در همان شهر به تدریس و تصدی امور دینی پرداخت و در۱۲۷۱ در گذشت (اعتمادالسلطنه ، ۱۳۶۳ ش ، ص ۱۹۰؛ همو، ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش ، ج ۳، ص ۱۷۶۷).
از دوران و محل تحصیل او اطلاع چندانی در دست نیست ، و فقط جاپلقی او را در شمار معاصران خود، که نزد سید محمد مجاهد و سید ابوالقاسم نهاوندی درس خوانده است ، نام می برد. خوانساری و آقابزرگ طهرانی نیز به شاگردی او نزد محقق (میرزای ) قمی اشاره و همه مؤلفان بر دانش بسیار و دقت نظر او در مباحث فقه و اصول تصریح کرده اند (اعتمادالسلطنه ، ۱۳۶۳ ش ، ص ۱۸۹؛ امین ، ج ۳، ص ۲۸۶؛ خوانساری ، ج ۱، ص ۱۰۱؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، ج ۲، قسم ۱، ص ۱۲۸).
در روزگار او بروجرد مرکزیت علمی یافت و شاگردان بسیاری در درس او حاضر می شدند. اعتمادالسلطنه (۱۳۶۳ ش ، ص ۱۹۴، ۲۳۰ـ۲۳۱، ۲۳۳) عده ای از علما را که از شاگردان او بوده اند نام می برد:
شیخ عبدالرحیم بروجردی ،
شیخ محمدرحیم بروجردی ،
شریف العلماء بیغَشی ،
شیخ علی بروجردی ،
سیّد ضیاءالدین بروجردی ،
ملااحمد خوانساری
و ملامحمّدتقی گلپایگانی .
آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۴، ج ۱، قسم ۱، ص ۱۵۱، ج ۲، قسم ۱، ص ۱۵۹، قسم ۲، ص ۶۷۳) علاوه بر این افراد، از
ملااسماعیل بروجردی
و سیّد ضیاءالدین طباطبایی بروجردی
و اورنگ زیب میرزا قاجاری
نیز یاد می کند. اعتمادالسلطنه ، همچنین ، شیخ مرتضی انصاری را از کسانی می داند که در بروجرد از افادات علمی حجه الاسلام بهره برده و در دوران ریاست علمی خود نظریات او را نقل می کرده است (۱۳۶۳ ش ، ص ۱۸۹؛ امین ، همانجا). ملاعلی اصغر نیر بروجردی نیز در شرح حال خود نوشته است که نزد حجه الاسلام درس خوانده است .
حجه الاسلام بروجردی در فقاهت ،
مشربی مکاشفه آمیز داشته و قائل به انفتاح باب علم بوده (در برابر نظریه انسداد باب علم ) و فتاوی او نیز غالباً در حال تغییر بوده است (اعتمادالسلطنه ، ۱۳۶۳ ش ، همانجا؛ قمی ، ص ۴۳؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، ج ۲، قسم ۱، ص ۱۲۸). بر عبادت و ریاضت اهتمامی بسیار داشته و در برخی منابع کراماتی از او نقل شده است . وی علاوه بر مُکنت مالی ، حرمت و نفوذ اجتماعی بسیاری نزد همه طبقات داشته است . تنها تألیف او تعلیقه ای بر قواعد الاحکام است (اعتمادالسلطنه ، ۱۳۶۳ ش ، ص ۱۹۰؛آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۱۷۰).
خاندان
خوانساری (همانجا)، او را سرسلسله علمی خاندانش می داند. فرزند ارشد او میرزا داوود، داماد پسر سید بحرالعلوم و سه فرزند دیگرش میرزاضیاءالدین و میرزاعسکری و میرزا محمدمهدی از افاضل عصر خود بوده اند (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، ج ۱، قسم ۳، ص ۱۲۷۱، ج ۲، قسم ۲، ص ۶۷۳ـ۶۷۴). بروجردی همچنین با دختر استادش محقق (میرزای ) قمی ازدواج کرده (خوانساری ، همانجا؛آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، ج ۲، قسم ۱، ص ۱۲۸؛تنکابنی ، ص ۱۸۲) و از او سه فرزند به نامهای جمال الدین محمد، فخرالدین محمد و نورالدین محمد داشته و در اجازه ای که برای آنان نوشته ، به اجتهادشان تصریح کرده است (اعتمادالسلطنه ، ۱۳۶۳ ش ، ص ۱۹۰؛
آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۱۴۶). آقاجمال الدین ، در فقه و حدیث و تفسیر توانا بود و بیانی رسا داشت .
وفات
چند سال در مشهد زیست ، سپس در تهران سکنا گزید و در ۱۳۰۲ درگذشت . فرزند او، میرزا علی اکبر بروجردی * نیز عالم بود و جانشین پدر شد. آقا فخرالدین در بروجرد ماند و گذشته از مقامات دینی ، به شعر و عرفان گرایش داشت . آقا نورالدین از شاگردان شیخ انصاری بود و در دوران تحصیل درگذشت . شیخ علی بروجردی یکی از نوادگان حجه الاسلام در سامرا از شاگردان میرزای شیرازی بود و بعد از کسب مراتب علمی به بروجرد بازگشت (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۴، ج ۱، قسم ۴، ص ۱۲۹۶). برادر حجه الاسلام به نام مولی علی بروجردی و فرزند او، شریف ، نیز اهل فضل بودند. آقابزرگ طهرانی (همان ، ج ۱، قسم ۱، ص ۲۱۵) مولی علی را داماد محقق (میرزای ) قمی می داند؛ولی گویا مولی علی بروجردی که داماد محقق قمی بود، غیر از برادر حجه الاسلام است ؛و منابعی که شرح حال مولی علی مجتهد بروجردی ، داماد محقق قمی ، را آورده اند او را برادر حجه الاسلام ندانسته اند و به نظر می رسد که تشابه اسم ، عامل اشتباه طهرانی شده باشد.حجه الاسلام
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ (به نقل از المآثر و الا´ثار )؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعه ، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البرره ، مشهد ۱۴۰۴؛
(۳) محمد حسن بن علی اعتماد السلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمد اسماعیل رضوانی ، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش ؛
(۴) همو، المآثر والا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش (نویسنده می گوید که خوانساری و جاپلقی و فرزندش و تنکابنی درباره حجه الاسلام بروجردی اشتباهات بزرگ داشته اند، ولی هیچ توضیحی نداده است )؛
(۵) محسن امین ، اعیان الشیعه ، چاپ حسن امین ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ (به نقل از روضات و المآثر و الا´ثار )؛
محمد مهدی بن
(۶) مرتضی بحرالعلوم ، رجال السید بحرالعلوم ، المعروف بالفوائد الرجالیه ، چاپ محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم ، تهران ۱۳۶۳ ش ، مقدمه مصححان ، ج ۱، ص ۱۲۹؛
(۷) محمدبن سلیمان تنکابنی ، کتاب قصص العلماء ، تهران ( بی تا. ) ؛
(۸) محمد شفیع بن علی اکبر جاپلقی بروجردی شفیعا، الروضه البهیه فی الطرق الشفیعیه ، چاپ سنگی تهران ۱۲۸۰، بدون صفحه شمار، اواخر کتاب ؛
(۹) محمد باقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲؛
(۱۰) عباس قمی ، فوائد الرضویّه فی احوال علماء المذهب الجعفریّه ، ( بی جا.، بی تا. ) (به نقل از روضات )؛
(۱۱) محمدمهدی کشمیری ، تکمله نجوم السماء ، قم ( تاریخ مقدمه ۱۳۹۷ ) ، ج ۱، ص ۱۱۰، ۴۶۲ (به نقل از المآثر والا´ثار و الروضه البهیه )؛
(۱۲) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانه الادب ، تهران ۱۳۶۹ ش ، ج ۲، ص ۲۵ـ۲۶ (به نقل از المآثر و الا´ثار )؛
(۱۳) علی اصغربن علی اکبر نیر بروجردی ، نورالانوار ، تهران ۱۲۷۵، شرح حال مؤلف در پایان کتاب .
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳
