جزیره‌ای که بنا بر ادعای برخی، امام دوازدهم شیعیان عجل‌اللّه تعالی فرجه‌الشریف و فرزندانش در آن سکونت دارند و در فارسی به جزیره خضراء مشهور است. ظاهراً گزارش این جزیره برای نخستین بار در رساله‌ای تألیف مجدالدین فضل‌بن یحیی طیبی، از مردم واسط و از شاگردان علی‌بن عیسی اربلی (در باره شرح‌حال او رجوع کنید به حرّعاملی، ص ۲۱۷ـ ۲۱۸) آمده است. این رساله را آقابزرگ طهرانی به خط مؤلف آن دیده و از آن نسخه‌برداری کرده (ج ۵، ص ۱۰۶) و مجلسی، بی‌کم‌وکاست، در بحارالانوار (ج ۵۲، ص ۱۵۹ـ ۱۷۴) درج کرده است.
طبق این رساله، فضل‌بن یحیی در ۶۹۹ در شهر حلّه، از شخصی به نام زین‌الدین علی‌بن فاضل مازندرانی داستان سفرش به اندلس را شنیده است. زین‌الدین در این سفر، که از دمشق آغاز کرده و پس از درنگ در مصر، راهی اندلس شده است، پس از حوادثی که برایش روی می‌دهد به سرزمینی به نام جزایر شیعیان (جزائر الرافضه ) می‌رود و پس از مدتی درنگ در آنجا، همراه کشتیهایی که آذوقه مردم آن سرزمین را آورده بودند، راهی جزیره خضراء می‌شود، جزیره‌ای که بحر ابیض گرداگرد آن را فرا گرفته بوده و دشمنان بدان دست نمی‌یافته‌اند.
او جزیره خضراء را زیباترین سرزمینی معرفی می‌کند که تا آن روز دیده بوده است و مردم آنجا را با اوصافی نیکو می‌ستاید. علی‌بن فاضل در آنجا با عالمی دینی به نام سید شمس‌الدین محمد، که نسبش با پنج واسطه به امام زمان می‌رسد و نایب اوست، آشنا می‌شود و از محضر درس او استفاده می‌کند. سید شمس‌الدین خودش با امام زمان ارتباط مستقیم ندارد، اما هر صبح جمعه به محل با شکوهی می‌رود و از آنجا امام را زیارت می‌کند و پس از آنکه دو رکعت نماز می‌گزارد، در آنجا ورقه‌هایی می‌یابد که مسائل و احکام مورد نیاز مردم روی آن نوشته شده است.
علی‌بن فاضل مسائلی چون حکم نماز جمعه در عصر غیبت، کیفیت نزول و جمع‌آوری قرآن و اینکه چرا برخی آیات قرآن با آیات قبل و بعد به ظاهر بی‌تناسب می‌نماید، رؤیت امام در عصر غیبت، زمان و نشانه‌های ظهور آن حضرت را از سیدشمس‌الدین می‌پرسد و پاسخهای او را در کتابی به نام الفوائدالشمسیهگرد می‌آورد. وی تصریح می‌کند که کتاب را فقط برای شیعیان خالص نوشته است. سید شمس‌الدین به این پرسشِ علی‌بن فاضل که من از شیعیان مخلص امام‌زمانم، پس چرا او را ندیده‌ام، پاسخ می‌دهد که تو در طول همین سفر، بدون اینکه متوجه باشی، دوبار امام زمان را دیده‌ای و سپس زمان و مکان دیدارها را برای او بازگو می‌کند و علی‌بن فاضل نیز آنها را به یاد می‌آورد.
علی‌بن فاضل سرانجام به امر سید شمس‌الدین با همان کشتی که آمده بود، باز می‌گردد و از آنجا برای گزاردن حج، عازم مکه می‌شود و سرانجام به عراق می‌رود و در نجف مجاور می‌شود.
پیش از مجلسی، قاضی نوراللّه شوشتری (متوفی ۱۰۱۹)، به مناسبت ذکر برخی مکانها، به جزیره خضراء و همین داستان اشاره کرده و اظهار داشته که شهید اول این حکایت را از زین‌الدین مذکور روایت کرده و با خط خود نوشته بوده است. قاضی نوراللّه، سپس ذکر کرده که یکی از معاصرانش به نام شمس‌الدین‌محمدبن اسداللّه شوشتری به خواسته شاه‌طهماسب صفوی، کتابی در بیان حکمت و مصلحت غیبت تألیف کرده، و رساله جزیره الخضراء را نیز در آن [ به فارسی ] درج نموده است (ج ۱، ص ۷۸ـ۷۹). آقابزرگ طهرانی (ج ۵، ص ۱۰۶) احتمال داده است که این ترجمه فارسی همان ترجمه‌ای باشد که به نام محقق کرکی (متوفی ۹۴۰) در هند چاپ شده است ( رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۱۰۹، ج ۴، ص ۹۳ـ۹۴).
داستان دیگری را بیاضی (ج ۲، ص ۲۶۴ـ۲۶۶) از کمال‌الدین انباری در ۵۴۳ نقل کرده که از برخی جهات شبیه ماجرای جزیره خضراست. خلاصه آن چنین است: انباری در مجلسی حضور داشت که عون‌الدین یحیی بن هُبَیره، وزیر المقتفی‌باللّه عباسی، در مذمت مذهب شیعه سخنی گفت. در این هنگام مردی که مورد احترام وزیر بود، اجازه خواست در باره شیعیان حکایتی نقل کند که خود شاهد بوده است. او گفت: من و پدرم به قصد تجارت از باهیه که شهری بسیار بزرگ بود با کشتی عازم سفر شدیم. آنگاه، به جزایر سرسبزی رسیدیم که ناخدای کشتی نیز تا آن زمان به آنجا نرفته بود و نام آن را نمی‌دانست. مردمان این جزایر بهترین آداب و رسوم اجتماعی را داشتند و در راستی و امانت و دیانت بی‌همتا بودند. راوی داستان که از چندین شهر در این جزایر دیدن کرده بوده است، حاکمان این شهرها را به ترتیب طاهر، قاسم، ابراهیم و هاشم نام می‌برد و می‌گوید که همه آنان خود را از فرزندان صاحب‌الامر می‌دانستند (برای مشروح این داستان رجوع کنید به نوری، ص ۲۱۳ـ ۲۲۰).
در سالهای اخیر، مؤلفی عراقی به نام ناجی نجار، کتابی در باره جزیره خضراء نوشت و آن را با مثلث برمودا تطبیق داد. علی‌اکبر مهدی‌پور این کتاب را با عنوان جزیره خضراء و تحقیقی پیرامون مثلث برمودا ، همراه با افزوده‌هایی، به فارسی ترجمه کرد. جعفر مرتضی عاملی بر این کتاب نقد نوشته و علاوه بر اینکه سند و محتوای روایت را نقد کرده، تطبیق جزیره خضراء را بر مثلث برمودا ناروا دانسته است (برای توضیح بیشتر رجوع کنید به عاملی، ص ۲۲۱ـ۲۳۶). کتاب دیگری که سند و محتوای داستان جزیره خضراء را با تفصیل بیشتر نقد کرده و اشکالات این حکایت را نمایانده و به نقد نظریه انطباق جزیره خضراء بر مثلث برمودا پرداخته، کتابی است در بررسی دیدگاههای محمدتقی شوشتری، جعفر مرتضی عاملی، ابراهیم امینی و دیگران که ابوالفضل طریقه‌دار با عنوان جزیره خضرا: افسانه یا واقعیت؟ تدوین و در باره آن تحقیق کرده است (برای تفصیل نقد نظریه انطباق جزیره خضراء بر مثلث برمودا در این کتاب رجوع کنید به طریقه‌دار، ص ۴۷ـ۱۰۹، ۱۶۳ـ۱۷۴).
شیخ‌جعفر کاشف‌الغطاء (ص ۶۹) این داستان را از ساخته‌های داستان‌سرایان معرفی می‌کند که برخی از اخباریها آن را از کتابهای مهجور و ساختگی نقل کرده‌اند. او مضمون و مفاد داستان را مخالف اصول پذیرفته شده شیعه و گفتار عالمان دانسته است (همان، ص۷۰). برخی از معاصران، مانند آقابزرگ طهرانی (ج ۵، ص ۱۰۵)، سید محمدعلی قاضی طباطبائی (جزایری، ج ۲، ص ۶۹، تعلیقه قاضی طباطبائی)، محمدتقی تستری (ص ۱۴۶ـ۱۵۲) و سید محمد صدر (ص ۷۶ـ ۸۸) نیز به نقد سند و محتوای این داستان پرداخته‌اند.
علی‌اکبر غفاری (ص ۱۱۴) اصل حکایت جزیره خضراء را مربوط به یکی از فرزندان‌اسماعیل، پسر امام صادق علیه‌السلام، می‌داند که با امام زمان هم‌لقب و دوازدهمین نسل از علی علیه‌السلام بود (نیز رجوع کنید به حسن‌زاده آملی، ج ۲، نکته ۹۹۰). به نظر می‌رسد عراقیانی که از آن سرزمین دیدن کرده‌اند، به سبب تشابه نام و کنیه و لقب او با حضرت مهدی، تصور می‌کردند او همان مهدی است که نامش در روایات آمده و حاکمان آن جزایر فرزندان او هستند.
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی؛
(۲) علی‌بن محمد بیاضی، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، چاپ محمدباقر بهبودی، [ تهران ( ۱۳۸۴؛
(۳) محمدتقی تستری، الاخبار الدخیله، چاپ علی‌اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۰؛
(۴) نعمت‌اللّه‌بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیه، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۵) محمدبن حسن حرّعاملی، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی، بغداد ) ۱۹۶۵ (، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش؛
(۶) حسن حسن‌زاده آملی، هزارویک نکته ، ) تهران ] ۱۳۶۴ ش؛
(۷) نوراللّه‌بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس المؤمنین ، تهران ۱۳۵۴ ش؛
(۸) محمد صدر، تاریخ الغیبه الکبری، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
(۹) ابوالفضل طریقه‌دار، جزیره خضرا: افسانه یا واقعیت ؟، قم ۱۳۷۷ ش؛
(۱۰) جعفر مرتضی عاملی، دراسه فی علامات الظهور و الجزیره الخضراء، قم ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۱۱) علی‌اکبر غفاری، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، علوم حدیث، سال ۵، ش ۱ (بهار ۱۳۷۹)؛
(۱۲) جعفربن خضر کاشف‌الغطاء، الحـقّ المبین فی تصویب رأی المجتهدین و تخطئه الاخباریین، چاپ محمدکاظم روحانی، در گنجینه بهارستان: مجموعه ۱۱ رساله در فقه و اصول ، به‌کوشش حسنعلی علی‌اکبریان، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۱ ش؛
(۱۳) مجلسی؛
(۱۴) حسین‌بن محمدتقی نوری، جنه المأوی فی ذکر من فاز بلقاء الحجه علیه‌السلام، أو، معجزته فی الغیبه الکبری، در مجلسی، ج ۵۳٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰
