۸- فضیل بن عیاض، قدّس اللّه تعالى روحه‏(نفحات الانس)

از طبقه اولى است. کنیت او ابو على است. به اصل از کوفه است، و گفته‏اند به اصل از خراسان بود از ناحیت مرو. و گفته‏اند که وى به سمرقند زاده و به باورد بزرگ شده، و کوفى الاصل است. و نیز گفته‏اند که بخارى الاصل است. و اللّه تعالى اعلم.

وفات وى در محرم سنه سبع و ثمانین و مائه بوده.

فضیل عیاض گوید: قدس اللّه روحه- که: «من‏ حق را- سبحانه و تعالى- بر دوستى پرستم، که نشکیبم که نپرستم.»

لمحمود الورّاق:

شیخ الاسلام گفت- قدّس سرّه-: «هر که او را بر بیم مى‏پرستد خود را مى‏پرستد و به طمع نجات خود مى‏جنبد، نه به جهت محبت و اطاعت فرمان. و هر که او را به امید مى‏پرستد او نیز خود را مى‏پرستد، و به توقع تنعّم و راحت خود مى‏جنبد، نه براى محبت و اطاعت. من او را نه بر بیم و امید مى‏پرستم چون مزدوران، و نه بر دعوى محبت او که از پرستشى که سزاى او باشد و استحقاق آن دارد عاجز مانم، بلکه او را بر فرمان او پرستم، که گفت: پرست! مى‏پرستم، و بر دوستى سنّت رسول او- صلّى اللّه علیه و سلّم- و به تقصیر خود معترفم.»

محمد بن سعید الزّنجى را- رحمه اللّه- پرسیدند که: «سفله کیست؟» گفت: «آن که حق را- سبحانه- بر بیم و امید پرستد.» گفتند: «پس تو چون پرستى؟» گفت: «مهر و دوستى وى مرا بر خدمت و اطاعت دارد.»

شیخ الاسلام گفت: «فضیل عیاض را پسرى بود على نام، از پدر مه بود در زهد و عبادت و ترس. روزى در مسجد حرام نزدیک زمزم خواننده‏اى بر خواند: و یوم القیمه ترى المجرمین …

الآیه. وى بشنید، زعقه‏اى بزد و جان بداد».

شیخ الاسلام گفت: «از دوست نشان و از عارف جان.»