، متخلص به پرتو و مشهور به میرزا آقاجان ، شاعر و خوشنویس سده سیزدهم . وی فرزند آقامحمدعلی لنجانیِ اصفهانی بود (همائی ، ص ۸۱؛ مشار، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش ، ج ۴، ستون ۵۶۰). زادگاه او لنجان (به نوشته همایی : قریه اشیانِ لنجان ) اصفهان ذکر شده است (اعتماد مقدم ، ص ۳۲؛ اعتمادالسلطنه ، ص ۲۷۷؛رضاقلی هدایت ، ج ۲، بخش ۱، ص ۱۷۳؛ محمود هدایت ، ج ۱، ص ۲۴۵)، ازینرو در برخی منابع ، نام وی «پرتو لنجانی » نیز ذکر شده است (آقابزرگ طهرانی ، ج ۹، قسم ۳، ص ۷۵۷؛مشار، ۱۳۵۱ ش ، ج ۲، ستون ۲۲۷۷). تاریخ دقیق ولادت وی معلوم نیست ، اما به قرینه تاریخ وفات و مدت عمرش ( رجوع کنید به ادامه مقاله )،احتمالاً در حدود ۱۲۱۳ به دنیاآمده است .
پرتو در زادگاهش به تحصیل علم و خوشنویسی پرداخت تا اینکه در خوشنویسی استاد و در اصفهان نامدار شد (رضا قلی هدایت ؛
همائی ، همانجاها). وی از استادان خط نسخ و ثلث و رِقاع بود (رضاقلی هدایت ؛اعتمادالسلطنه ؛همائی ، همانجاها؛رفیعی مهرآبادی ، ص ۵۰۴، پانویس ۵) و خط نستعلیق را نیکو می نوشت (اعتماد مقدم ، همانجا). از جمله استادان وی در خوشنویسی ، آقا زین العابدین اصفهانی ملقب به اشرف الکتّاب بود (درباره او رجوع کنید به بیانی ، ج ۴،ص ۱۰۷۱) اما شیوه پرتو با او تفاوت داشت و سبک پرتو ترکیبی بود از سبک اشرف و آقاغلامعلی اصفهانی (درباره او رجوع کنید به همان ، ج ۴، ص ۱۱۲۶ـ ۱۱۲۷)، هر دو از استادان خط نسخ در ایران . پرتو شاگردان بسیاری نیز تربیت کرد. وی در یک بیت شعر به کثرت آنان اشاره کرده است ، از جمله به میرزا غلامعلی ثانی (همان ، ج ۴، ص ۱۱۲۶)، سیدعلی اکبر زواره ای ، ملاّ محمدتقی و ملاّ باقر (همائی ، همانجا).
پرتو در مدرسه نوریّه اصفهان حجره داشت و چندی در آنجا ساکن بود و کتابت می کرد و شاگردانش هفته ای دو روز به آنجا می رفتند، و غالباً حجره او مجمع شاعران و هنرمندان اصفهان بود (رفیعی مهرآبادی ، ص ۵۰۳؛همائی ، ص ۸۱ ـ۸۲).وی با برخی از صاحب قَلَمان معاصر خود مصاحبت داشت ، از جمله با رضاقلی خان هدایت ، مؤلف مجمع الفصحا (رضاقلی هدایت ، همانجا) و عبدالمحمدخان ایرانی اصفهانی ، مدیرروزنامه چهره نما درمصر (ایرانی اصفهانی ، ص ۴۱ـ۴۲، ۴۶).
پرتو در اواخر زندگی ، در تهران در دربار ناصرالدین شاه قاجار (حک : ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) بسیار محترم می زیست و خوشنویس مخصوص شاه بود (راهجیری ، ج ۱، ص ۵۹). وی در مراکز ادبی عصر خود، دارای مقام و رتبه بوده است (ایرانی اصفهانی ، همانجا) و در منابع ، شعر و خطّ و حُسنِ خُلق پرتو را ستوده اند ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ص ۲۷۷،۲۹۱؛دیوان بیگی ، ج ۱، ص ۳۱۳؛رضاقلی هدایت ، همانجا؛پرتو اصفهانی ، مقدمه فروغی ، ص ۱).به نوشته برخی ، وی پس از نود سال عمر، در ۱۳۰۳ در اصفهان درگذشت (پرتو اصفهانی ، مقدمه فروغی ، ص ۳؛همائی ، دیوان بیگی ، همانجاها).
اعتمادالسلطنه در المآثر والا´ثار از «میرزا علی رضا»، خطاط مشهور قلم نسخ و متخلص به پرتو که هنگام تألیف کتاب در ۱۳۰۶ زنده بوده (ص ۲۷۷)، و نیز از «میرزا آقاجان »، استاد خط نسخ و متخلص به پرتو که پیش از تألیف کتاب درگذشته بوده (ص ۲۹۱) نام برده است . ایرج افشار در فهرست نامهای اشخاصِ کتاب مذکور ( رجوع کنید به چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه ، ج ۳، ص ۹۲۳) و آقابزرگ طهرانی (ج ۹، قسم ۱، ص ۱۵۷)، احتمال داده اند که هر دو تن یکی باشند. آقابزرگ طهرانی وفات او را در ۱۳۰۴ دانسته است (ج ۹، قسم ۳، ص ۷۵۷). به نوشته علی راهجیری (همانجا) او پس از ۱۳۰۵ درگذشته است . اما چون محمدحسین فروغی ، در رجب ۱۳۰۴ بر دیوان پرتو مقدمه نوشته و ذکر کرده است که پرتو نود سال عمر کرد ( رجوع کنید به پرتو اصفهانی ، همانجا)، پرتو باید پیش از رجب ۱۳۰۴ درگذشته باشد.
دیوان اشعار پرتو مشتمل است بر غزل ، قطعه ، قصیده ، رباعی ، مثنوی و مسمط . مضامین شعر او مدح (مدح پیامبراکرم ، امام علی و امام حسین علیهماالسلام و حضرت زینب سلام الله علیها)، مرثیه (در واقعه کربلا و رثای امام حسین علیه السلام )، پند و اندرز، شکایت از روزگار، مفاهیم عاشقانه و عارفانه است . وی در سرودن مادّه تاریخ نیز مهارت داشته ، برخی از آنها با ذکر مناسبتشان در کتاب موادالتواریخ (نخجوانی ، ص ۳۹۹، ۵۵۰) نقل شده است . وی قصیده ای دارد در مدح رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم با ردیف «محمد» به مطلعِ «خیمه به عالَم چوزد جلال محمد/ گشت جهان روشن از جمال محمد» که یادآور قصیده سعدی است به مطلعِ «ماه فرومانده از جمال محمد/ سرو نباشد به اعتدال محمد» (سعدی ، ص ۶۹۴).
برخی اشعار او نیز به غزلیات حافظ شباهت دارد،
از جمله غزلی به مطلع :
دوش از آتشِ مِی چهره برافروخته بود
شعله خویی که بسی خرمن دل سوخته بود
قس غزل حافظ با مطلعِ:
«دوش می آمد و رخساره برافروخته بود
تا کجا باز دل غمزده ای سوخته بود»، ص ۲۸۳).
دیوان پرتو را میرزا حسینخان انصاری ، متخلص به ثمر، گرد آورد و در انتهای آن اشعار خود رابر آن افزود (پرتو اصفهانی ، مقدمه فروغی ، ص ۲). این دیوان در ۱۳۰۵ در تهران با مقدمه محمدحسین فروغی ، همراه دیوان ثمراصفهانی ، در یک مجلد چاپ سنگی شده است . نسخه ای از این کتاب کمیاب ، در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است .
پرتو به دستور فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳ـ۱۳۰۵)، پسر عباس میرزا، در ۱۲۹۷ «قرآن مجید» را به خط نسخ نوشت که در کتابخانه و موزه ملی ملک (ش ۴) موجود، و جزو نسخه های نفیس است . این قرآن تذهیب شده ، ۲۲۹ برگ و هر برگِ آن ۱۹ سطر دارد. نام پرتو در کتاب فهرستِ قرآنهای خطی کتابخانه سلطنتی (آتابای ، ص ط ) جزو کاتبان و مُذَهِّبان آمده است . در این کتابخانه ، قرآنی به خط وی برای ناصرالدین شاه (تاریخ کتابت : ۱۲۷۷) به خط نسخ موجود بوده (بیانی ، ج ۴، ص ۱۱۱۸) که آن را با ۱۵۰ قرآن دیگر (از جمله قرآنی به خط پرتو که اکنون در کتابخانه و موزه ملک است ) به نام «گنجینه قرآن » در موزه ایران باستان به نمایش گذارده بوده اند و جلال الدین همائی آن را دیده بوده است (ص ۸۲).
وی علاوه بر قرآن کریم ، کتاب دعا و دیگر کتب را نیز برای بزرگان به خط خوش می نوشت و در این کار شهرت داشت (رضاقلی هدایت ، ج ۲، بخش ۱، ص ۱۷۳؛دیوان بیگی ، همانجا)، از جمله کتابت «دعای کمیل » به نسخ در ۱۲۶۶ در تهران (بیانی ، ج ۴، ص ۱۱۱۸ـ۱۱۱۹) و قطعه ای به خط نسخ (کتابت در ۱۲۰۵؛برای آگاهی از دیگر آثار خوشنویسی او رجوع کنید به همان ، ج ۴، ص ۱۰۷۲، ۱۱۱۸).
در کتیبه بالای در ورودی مسجد صفا در اصفهان نیز ماده تاریخ بنای مسجد، سروده پرتو و به خط خود او (نستعلیق ) نوشته شده است (رفیعی مهرآبادی ، ص ۷۱۱ـ۷۱۲؛هنرفر، ص ۷۹۳).
منابع :
(۱) بدری آتابای ، فهرست قرآنهای خطی کتابخانه سلطنتی ، تهران ۱۳۵۱ ش ؛
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۳) محمدحسن بن علی اعتماد السلطنه ، المآثروالا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۴) طلعت اعتماد مقدم ، تذکره طلعت : مجموعه نغمه های پراکنده ، تهران ۱۳۳۹ ش ؛
(۵) عبدالمحمد ایرانی اصفهانی ، «در اطراف شعرای معاصر»، مجله ارمغان ، سال ۱۴، ش ۱ (فروردین ۱۳۱۲)؛
(۶) مهدی بیانی ، احوال و آثار خوشنویسان ، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۷) علیرضا پرتو اصفهانی ، دیوان ، تهران ۱۳۰۵؛
(۸) چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه ، ج ۳ : فهرستهای چندگانه تاریخی ، جغرافیائی و مدنی ، استخراج و تنظیم ایرج افشار، تهران ۱۳۶۸ش ؛
(۹) شمس الدین محمد حافظ ، دیوان ، چاپ هوشنگ ابتهاج ، تهران ۱۳۷۶ ش ؛
(۱۰) احمدعلی دیوان بیگی ، حدیقه الشعراء ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ ش ؛
(۱۱) علی راهجیری ، تذکره خوشنویسان معاصر ، ج ۱، تهران ۱۳۶۴ ش ؛
(۱۲) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی ، آثار ملی اصفهان ، تهران ۱۳۵۲ ش ؛
(۱۳) مصلح بن عبدالله سعدی ، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی ، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش ؛
(۱۴) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش ؛
(۱۵) همو، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش ؛
(۱۶) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش ؛
(۱۷) حسین نخجوانی ، موادالتواریخ ، تهران ۱۳۴۳ ش ؛
(۱۸) رضا قلی بن محمدهادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش ؛
(۱۹) محمود هدایت ، گلزار جاویدان ، ج ۱، تهران ۱۳۵۳ ش ؛
(۲۰) جلال الدین همائی ، تاریخ اصفهان ، ج ۱، هنر و هنرمندان ، چاپ ماهدخت بانو همایی ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛
(۲۱) لطف الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان ، اصفهان ۱۳۴۴ ش .
دانشنامه جهان جلد ۵
