زندگینامه پروفسور ایلیاپاولوویچ پطروشفسکی(۱۹۷۷-۱۸۹۸م)

خاورشناس روس . در ۱۲۷۷ ش /۱۸۹۸ در شهر کیِف در خانواده ای کارمند به دنیا آمد. در۱۳۰۵ ش /۱۹۲۶ همزمان از دو رشته تاریخ و ادبیات فارغ التحصیل شد. از ۱۳۰۸ ش /۱۹۲۹ به مدت دو سال در انستیتوی تاریخ و مردم شناسی آذربایجان شوروی به کار پرداخت و سپس در انستیتوی دولتی قفقازشناسی مشغول به کار شد. در ۱۳۱۴ ش / ۱۹۳۵ ریاست فرهنگستان علوم اتحاد شوروی ، به دلیل مجموع آثارش در رشته تاریخ ، درجه دکتری به او اهدا کرد. پطروشفسکی در ۱۳۱۵ ش / ۱۹۳۶ به سن پترزبورگ رفت و کارمند ارشد علمی انستیتوی تاریخ شد. او در ۱۳۲۰ ش / ۱۹۴۱ به درجه فوق دکتری نایل آمد و در زمان جنگ جهانی دوم در دانشگاه دولتی آسیای میانه در تاشکند به تدریس پرداخت .

سپس از ۱۳۲۵ ش / ۱۹۴۶ به مدت ۳۱ سال در دانشگاه سن پترزبورگ تدریس کرد. او در ۱۳۲۶ ش / ۱۹۴۷ به مقام استادی رسید و از ۱۳۲۹ـ۱۳۳۳ ش / ۱۹۵۰ تا ۱۹۵۴ و از ۱۳۴۰ ش / ۱۹۶۱ تا زمان مرگش در ۱۳۵۶ ش / ۱۹۷۷ ریاست کرسی تاریخ کشورهای خاورمیانه را در دانشگاه سن پترزبورگ بر عهده داشت و در حدود سی واحد درسی از تاریخ سرزمینهای خاورمیانه در دوره باستان و میانه ، جغرافیا و دین ارائه کرد ( «به مناسبت شصتمین سال تولد پروفسور پطروشفسکی »  ، ص ۵؛  فرهنگ ندگینامه   کتابنامه ای خاورشناسان شوروی  ، ص ۴۳۲؛ د.ازبکستان ، ج ۸، ص ۵۲۹؛ دایره المعارف بزرگ شوروی ، ج ۱۹، ص ۵۱۷؛ دیاکف و خاراتشویلی ، ص ۱۴۳ـ۱۴۶).

عنوان نخستین پژوهش پطروشفسکی  «درباره اعتقادات کشاورزان قره باغ علیا قبل از مسیحیت »  (۱۳۰۹ ش / ۱۹۳۰) بود. از آن پس ، وی تحقیق درباره تاریخ مشرق زمین ، بویژه ایران و قفقاز را به طور جدی پی گرفت و حدود ۱۲۰ پژوهش علمی انجام داد (  «به مناسبت شصتمین سال تولد پروفسور پطروشفسکی »  ، ص ۱۹۷ـ۲۰۳؛  فرهنگ زندگینامه ـ کتابنامه ای خاورشناسان شوروی ، ص ۴۳۲ـ۴۳۳؛ کتابشناسی خاورشناسان ، ص ۱۵۰ـ۱۵۴)، از جمله > «درباره تاریخ مبارزه قهرمانانه مردم آذربایجان در سده های ۱۳ و ۱۴»  (۱۹۴۱)؛  «مناسبات فئودالی در آذربایجان و ارمنستان از قرن ۱۶ تا ابتدای قرن ۱۹»  (۱۹۴۹)؛  «آذربایجان در سده های شانزدهم و هفدهم میلادی »  (۱۹۴۹)؛ > «در تاریخ نهاد سیورغال »  (۱۹۴۹)؛  «جامعه فئودالی رشیدالدین » < (1951)؛ > «قزلباشها»  (۱۹۶۵)؛ > از تاریخ مسیحیت در آسیای میانه ، سده ۱۳ تا ۱۵» < (1966)؛ > «تاریخچه مزدکیان در عصر حکومت اسلامی »  (۱۹۷۰) (دیاکف و خاراتشویلی ، ص ۱۴۳ـ۱۴۴؛ کتابشناسی خاورشناسان ، ص ۱۵۰).

بخش مهمی از پژوهشهای پطروشفسکی را منبع شناسی تشکیل داده است . مقالاتی از قبیل > «مآخذ ایرانی راجع به تاریخ آذربایجان در سده های شانزدهم تا هجدهم میلادی » < ، > «حمدلله قزوینی ، به عنوان منبع تاریخ اجتماعی و اقتصادی قفقاز شرقی » < (1937)، > «منبع تازه فارسی درباره تاریخ حمله مغول » < (1946)، > «درباره صحّت مکاتبات رشیدالدین » < (1948)، > «اثر سیفی ، همچون منبعی در تاریخ خراسان شرقی » < (1955)، و > «نشر منابع و اسناد فارسی و تاجیکی در اتحاد شوروی » < (1966) گواه آن است که وی تا چه اندازه به منابع دست اول توجه داشته است ( تاریخ ایران ، مقدمه کشاورز، ص «هفت »؛
دیاکف و خاراتشویلی ، ص ۱۴۴).

ایران از جمله موضوعات اساسی پژوهشهای پطروشفسکی بوده و تعدادی از کارهای ارزشمند وی به فارسی نیز ترجمه و چاپ شده است ؛
از جمله اسلام در ایران :

از هجرت تا پایان قرن نهم ؛
نهضت سربداران خراسان ؛
کشاورزی و مناسبات ارضی در ایرانِ عهدِ مغول در دو مجلد (ترجمه کریم کشاورز)؛
تاریخ ایران (ترجمه سیروس ایزدی )؛
ایرانشناسی در شوروی ؛
دولت در عهد ایلخانان ؛
فقه اللغه ایرانی ؛
تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دوره مغول (ترجمه یعقوب آژند). پطروشفسکی نخستین کسی بود که درباره سربداران خراسان پژوهشی کامل انجام داد (پطروشفسکی ، ۱۳۵۱ ش ، مقدمه کشاورز، ص ۶).

از دیگر مقالات مهم ترجمه نشده وی درباره ایران عبارت اند از:

 «شورش کشاورزان گیلان در سال ۱۶۲۹»(۱۹۴۱)؛
 «تاریخچه شروان در پایان قرن ۱۵»  (۱۹۴۴)؛
 «مسائل اساسی خاص و زمان بندی پیشرفت فئودالیسم در ایران در سده های سیزدهم و پانزدهم میلادی »  (۱۹۴۸)؛
 «جنبشهای مردمی در ایران در سده چهاردهم میلادی »  (۱۹۵۳)؛
 «رساله فارسی پیرامون فن زراعت در عهد غازان خان »  (۱۹۵۷)؛
 «استفاده از کار بردگان در ایران و کشورهای همجوار در پایان قرون وسطی »  (۱۹۶۰؛
کتابشناسی خاورشناسان ، ص ۱۵۰ـ ۱۵۴؛
دیاکف و خاراتشویلی ، ص ۱۴۳).

مشهورترین اثر پطروشفسکی در ایران ،

اسلام در ایران ، در واقع متن درسهای نویسنده برای دانشجویان تاریخ بوده است (ص ۱۱). مهمترین موضوعات این کتاب ظهور اسلام ، ورودِ آن به ایران ، قرآن مجید، منابع حقوق اسلامی ، تدوین فقه ، مجادلات فرقه ای ، کلام ، اسماعیلیان ، قرمطیان ، عرفان ، و پیروزی شیعه در ایران است . با اینهمه ، در این اثر نارساییهایی در موارد فقهی و حقوقی و جایگاه شیعیان به چشم می خورد که در ترجمه فارسی ، حاشیه محمدرضا حکیمی به توضیح و تبیین آن اختصاص یافته است (ص ۶، ۴۰۱ به بعد؛درباره این کتاب رجوع کنید به حدادعادل ، ص ۱۱ـ ۱۵).

پطروشفسکی در بسیاری از همایشهای علمی ، از جمله سومین کنگره باستانشناسی و هنر ایرانی (سن پترزبورگ ـ مسکو، ۱۹۳۵)، نخستین همایش خاورشناسان اتحاد شوروی (تاشکند، ۱۹۵۷)، بیست و پنجمین و بیست و هفتمین کنگره جهانی خاورشناسان (مسکو، ۱۹۶۰؛امریکا، ۱۹۶۷) حضور فعال داشت (  فرهنگ زندگینامه ـ کتابنامه ای خاورشناسان شوروی  ، ص ۴۳۲؛د.ازبکستان ، ج ۸، ص ۵۲۹؛دیاکف و خاراتشویلی ، ص ۱۴۵).

استفاده از منابع دست اول و نتیجه گیریهای مستند و مدلّل و توجه او به مسائلی از قبیل ویژگیهای جامعه فئودالی در ایران و کشورهای همجوار، بر اعتماد و نفوذ آثار پطروشفسکی افزوده و منجر به ترجمه و نشر آنها شده است (سواژه ، ص ۳۰۵، ۳۳۱، ۳۳۳). برخی از آثار وی به آلمانی و انگلیسی و فرانسوی و هلندی ترجمه شده است (دیاکف و خاراتشویلی ، ص ۱۴۳).

منابع :
(۱) ایلیا پاولوویچ پطروشفسکی ، اسلام در ایران : از هجرت تا پایان قرن نهم هجری ، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۵۴ ش ؛
(۲) همو، نهضت سربداران خراسان ، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۵۱ ش ؛
(۳) تاریخ ایران : از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم میلادی ، نوشته ن . و. پیگولوسکایا… ( و دیگران ) ، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۶۳ ش ؛
(۴) غلامعلی حدادعادل ، «اسلام مسلمانان و اسلام مستشرقان »، نگین ، سال ۹، ش ۱۰۸ (اردیبهشت ۱۳۵۳)؛
(۵) ژان سواژه ، مدخل تاریخ شرق اسلامی ، ترجمه نوش آفرین انصاری (محقق )، تهران ۱۳۶۶ ش ؛
(۶) کتابشناسی خاورشناسان : ایرانشناسان و اسلامشناسان ، روسیه و جمهوریهای اتحاد شوروی سابق ، با مقدمه عنایت الله رضا و با همکاری گروه مولفان و مترجمان ، تهران : الهدی ‘، ۱۳۷۲ ش ؛

(۷) Bio-bibliografic § eskiy slovar sovetskikh vostokovedov , Moscow: Nauka, 1976;
(۸) N. N. Diyakov and G. S. Kharatishvili, “Professor I. P. Petrushevskiy”, Vestnik sankt- peterburgskogo universiteta. ser2 , no.3 (1998);
(۹) Great Soviet encyclopedia, New York 1973-1983, s.v. “Petrushevski, Il’ia Pavlovich”;
(۱۰) “K 60-letiya so dnya roz § deniya professora I. P. Petrushevskogo”, in Uc § yoniye zapiski leningradskogo Gosudarstvennogo universiteta, seriya vostokovedc § eskikh nauk vip. ll, no. 282, Leningrad 1959;
(۱۱) Uzbek Savet Ensiklopediyasi , Tashkent 1971-1980.

 دانشنامه جهان اسلام  جلد ۵