خاکی شیرازی، میرزا محمد امین ، عارف سلسله ی چشتیه در سده ی سیزدهم. لقب وی خاکی شاه (هدایت، ۱۳۸۲، ص۳۵۲) و بنا به شهرتش، احتمالاً اهل شیراز بوده است. او در آغاز جوانی به سیاحت در فارس، عراق‌عجم (ایران مرکزی) و عراق پرداخت و چندی نیز در عتبات عالیات مجاور بود. ارادت او به محبعلی شاه چشتی مسلّم است (هدایت، ۱۳۴۴، ص۴۳۶؛ همو، ۱۳۸۲، ص۳۵۲)، اما آغاز این ارادت و چگونگی پیوستن او به سلسله ی چشتیه * معلو م نیست.
پس از تکفیر و اخراج محبعلی شاه از شیراز، خاکی در تکیهی هفت‌تنان در خارج از این شهر، خانقاه و مریدانی داشت، اما پس از مدتی شیراز را ترک کرد و به تهران آمد و باقی عمر را در این شهر گذراند (هدایت، ۱۳۸۲، همانجا؛ دیوان‌بیگی، ج، ص۵۲۴).
رحلت
در باره ی تاریخ وفات او اتفاق نظر نیست. به گفته ی فسائی(ص۱۴۶)، وی در حدود سال ۱۲۵۰وفات یافت، اما اشاره ی مؤلف تذکره ی حدیقه الشعرا(ص۵۲۴) حاکی از آن است که خاکی شیرازی در حدود سال ۱۲۶۰ ،هنوز در شیراز ساکن بوده است. با توجه به اشاره ی هدایت به مرگ خاکی(۱۳۸۲، ص۳۵۲)، یقیناً تاریخ وفاتش قبل از ۱۲۸۸ بوده است.
جسد خاکی را در قبرستان حاج میرزا حسین (از قدیم‌ترین قبرستانهای تهران که در دوره ی پهلوی در آن گردشگاه باغ فردوس را بنا کردند) به خاک سپردند (هدایت، همان؛ آقا بزرگ طهرانی، ج۹، قسم‌اول، ص۲۸۲، پاورقی).
در باره ی افکار و آثار خاکی اطلاع دقیقی در دست نیست. او از معدود ارادتمندان چشتیه در ایران به شمار می‌آمده است. تمامی تذکره نویسان به ارادت او به این سلسله اشاره کرده‌اند و البته در بیشتر موارد (معصوم شیرازی، ج۳، ص۳۳۵ـ۳۳۶؛ آریا، ص۲۵۸ـ۲۵۹، ۳۳۵، ۳۳۶) منبع آنها آثار رضا قلی خان‌هدایت، شاعر و ادیب معاصر خاکی، بوده است.
خاکی اهل طریقت بود، از ظاهر شرع تجاوز نمی‌کرد (دیوان‌بیگی، ج۱، ص۵۲۴) و در عین فقر، قناعت و در کمال عجز، مناعت طبع داشت (هدایت، ۱۳۸۲، ص۳۵۲). وی ظاهراً اشعاری نیز سروده اما به تدوین آنها توجهی نداشته است(هدایت، ۱۳۸۲، ص۳۵۲؛ دیوان‌بیگی، ص۵۲۴).
یک رباعی و سه بیت از اشعار او را نقل کرده‌اند. افزون بر این پنج بیت، آقا بزرگ طهرانی (همان، ص۲۸۲ـ۲۸۳) به دو قصیده از او اشاره کرده است، همچنین از چاپ دیوان فارسی خاکی که در رثای ائمه ی شیعه سروده شد ه گزارشی داده است که شاید از خاکی شیرازی باشد.
منابع:
(۱) غلامعلی آریا، طریقه چشتیه در هند و پاکستان، تهران؛
(۲) آقابزرگ‌طهرانی؛
(۳) سید احمد علی دیوان بیگی شیرازی، حدیقه الشعراء ، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران؛
(۴) حاج میرزا حسن حسینی فسایی، فارسنامه ناصری، تهران، بی‌تا.؛
(۵) محمد معصوم زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق‌الحقایق، چاپ محمدجعفر محجوب تهران؛
(۶) رضا قلی بن محمدهادی خان هدایت، تذکره ریاض‌العارفین، چاپ مهرعلی گرگانی، تهران[۱۳۴۴ ش]؛
(۷) همو، مجمع‌الفصحا ، به کوشش مظاهر مصفا، بخش اول از جلد دوم، تهران.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۴
