صوفی ماتُریدی در سده دوازدهم و سیزدهم . وی از حدود۱۲۱۳ پیوسته در جستجوی مرشدی بود که او را به مراتب یقین راهنمایی کند، اما کسی نیافت ، مگر شخصی که منسوب به برخی از طرق ناشناخته صوفیه بود و قواعد مرسوم تصوف را مراعات نمی کرد. بغدادی سالها در صحبت با او گذراند ولی چیزی از آثار طریقت به دست نیاورد. در۱۲۳۱ با شیخ خالد نقشبندی شهرزوری * آشنا شد و با ارشاد او طریقه نقشبندیه را پذیرفت و در جرگه خلفای خالدی در آمد (محمد بغدادی ، ص ۳ـ۴).
اثر
مهمترین اثر او الحدیقه الندیّه فی الطریقه النقشبندیه و البهجه الخالدیه است (کحاله ، ج ۱۰، ص ۴۸؛ اسماعیل بغدادی ، ج ۱، ستون ۳۹۹؛ یس سنهوتی ، ص ۲۶۱؛ زرکلی ، ج ۶، ص ۱۵۲ که اشتباهاً الحدیقه الندیه و البهجه الخالدیه را دو کتاب دانسته است ). این کتاب به عربی و مشتمل است بر مقدمه در بیان سلسله نقشبندیان و احکام متناسب با آن ، و سه باب : اول ، در اثبات آنکه هر کس علم باطن و سلوک را در محضر شیخی کامل فرا نگیرد تهیدست خواهد بود؛ دوم ، در مناقب شیخ خالد؛ سوم ، در ذکر شرایط و آداب و اوراد لازم برای مرید، با استناد به نصوص کتاب و سنت و اشارات اولیا؛ و خاتمه در پاسخ به شبهات منکران (محمد بغدادی ، ص ۶).
محمدبن سلیمان ، طریقه نقشبندی را آسانترین راه وصول به درجات توحید و معرفت حق می داند؛ چرا که مبنای آن ، تصرف و القای جذبه از سوی مرشد و پیر به سالک است ، در حالی که مبنای طریقه های دیگر، تقدم سلوک بر جذبه است (همان ، ص ۱۲). بعلاوه ، در این طریقه ریاضت کشی و شب زنده داریهای زیاد مقرر نشده و بنابر اعتدال است (همان ، ص ۱۴).
او اصول طریقت نقشبندی را عبارت می داند از:
۱) پیروی از عقاید اشاعره یا ماتریدیه ؛
۲) پیرویِ یکی از مذاهب فقهی چهارگانه اهل سنت و التزام به رعایت سنت و ترک بدعتها؛
۳) تعلم علم باطن و راههایی که به یاری آنها امراض باطنی مداوا و قلب ، پاکیزه و آماده حرکت در راه توحید و معرفت شود؛
۴) وجوب پیروی از یک شیخ کامل که به یاری ارشادات و تلقینات او باطن نورانی شود (همان ، ص ۷۰ به بعد).
در رساله حدیقه ، اتصال سلسله شیخ خالد به بزرگان و امامان شیعه (سلمان ، امام رضاعلیه السلام و امامان پیشین ) توضیح داده شده است ؛ و به بشارت یافتن برخی از مشایخ این سلسله با کشف صحیح در محضر امام مهدی صاحب الزمان عجل اللّه تعالی فرجه و به قصیده فارسی غرّای شیخ خالد در ستایش امام رضا علیه السلام اشارت رفته است (همان ، ص ۹ـ ۱۰، ۲۳، ۴۸). بغدادی تألیف حدیقه را در۲۰شعبان ۱۲۳۴ در زاویه احسائیه خالدیه در بغداد به پایان رساند (همان ، ص ۱۲۲) و یکی دو ماه پس از آن ، در زمان حیات شیخ خود، در گذشت .
نسخه های خطی الحدیقه الندیه در دمشق ، دارالکتب الظاهریه نگهداری می شود (دارالکتب الظاهریه ، ج ۱، ص ۴۱۲ـ۴۱۴) و بارها نیز چاپ شده است ؛ از جمله در۱۳۱۳ در قاهره (مطبعه علمیه در ۱۲۰ صفحه ) در هامش اصفی الموارد که آن نیز در احوال شیخ خالد است (همان ، ج ۱، ص ۴۱۴؛ عوّاد، ج ۳، ص ۱۸۰) و در۱۴۰۱ در استانبول ، به اهتمام حسین حلمی (به صورت افست ) از روی چاپی غیر از چاپ قاهره .
منابع :
(۱) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج ۱، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۲) محمدبن سلیمان بغدادی ، الحدیقه الندیه فی الطریقه النقشبندیه و البهجه الخالدیه ، در عبدالمجیدبن محمدخانی ، السعاده الابدیه فیما جاء به النقشبندیه ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۳) دارالکتب الظاهریه ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه ، التصوّف ، چاپ محمد ریاض مالح ، دمشق ۱۳۹۸ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۳؛
(۴) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت ۱۹۸۹؛
(۵) کورکیس عوّاد، معجم المؤلفین العراقیین ، بغداد۱۹۶۹؛
(۶) عمر رضا کحاله ، معجم المؤلفین ، بیروت ( تاریخ مقدمه ۱۳۷۶ ) ؛
یس سنهوتی ، الانوار القدسیه فی مناقب الساده النقشبندیه ، مصر۱۳۴۴٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۳
