ابوبکر محمدبن عبداللّه شیبانی، محدّث شافعی قرن چهارم. او اهل جوزق، از نواحی نیشابور، بود (یاقوت حموی، ذیل «جوزق»). در منابع، تاریخ ولادت وی ذکر نشده، اما با توجه به سال وفاتش، یعنی ۳۸۸، و ۸۲ ساله بودنش به هنگام مرگ ( رجوع کنید به سمعانی، ج ۲، ص ۱۱۹؛ابن‌اثیر، ج ۱، ص ۳۰۹؛سبکی، ج ۳، ص ۱۸۵)، می‌توان نتیجه گرفت که در ۳۰۶ به دنیا آمده است.
وی از آن رو که شهادتش نزد قاضی و رأیش در جرح و تعدیلِ افراد معتبر بود (سمعانی، ج ۵، ص ۳۴۰؛ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۶، ص ۴۹۳؛همو، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۱۰۱۳) به «معدّل» شهرت داشت. برخی از وی باعنوان شیخ و محدّث و مفیدِ (کسی که به نقل از مشایخ برای مردم حدیث روایت می‌کند) نیشابور یاد کرده‌اند ( رجوع کنید به ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، همانجا؛صفدی، ج ۳، ص ۳۱۶؛سبکی، ج ۳، ص ۱۸۴؛ابن‌تغری بردی، ج ۴، ص ۱۹۹). جوزقی فرزندی به نام ابونصر محمد (متوفی ۴۲۷) داشت که وی نیز از محدّثان و معدّلان زمان خود بود (صریفینی، ص ۲۸).
دایی جوزقی، ابواسحاق ابراهیم‌بن محمدبن یحیی (متوفی ۳۶۲)، نیز شیخ و محدّث نیشابور و از مردم خوشنام و نیکوکار روزگارش بود و مال فراوانی در راه علم و امور خیر خرج می‌کرد (خطیب بغدادی، ج ۷، ص ۱۰۶؛سمعانی، همانجا). وی توجه و علاقه شدیدی به خواهرزاده‌اش داشت (ذهبی، ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹، ج ۱۶، ص ۴۹۴؛ابن‌عماد، ج ۳، ص ۱۳۰؛نیز رجوع کنید به ادامه مقاله) و ظاهراً تأثیر بسیاری بر شخصیت او گذاشت، چنان که گفته شده است جوزقی، مانند دایی خود، مال فراوانی برای شنیدن و نوشتن حدیث صرف می‌کرد (سمعانی، ج۲، ص ۱۱۹). از خودِ او نقل شده است که در طلب حدیث صد هزار درهم خرج کرد و حتی یک درهم از این راه نیندوخت (رجوع کنید به ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، همانجا؛سبکی، ج ۳، ص ۱۸۵).
اساتید
جوزقی از محدّثان بزرگی چون ابوعباس محمدبن اسحاق سرّاج (متوفی ۳۱۳)، ابونعیم عبدالملک‌بن محمدبن عدی جرجانی (متوفی ۳۲۳) در نیشابور حدیث شنید. همچنین به همراه دایی‌اش به سرخس سفر کرد و در آنجا از محضر ابوعباس محمدبن عبدالرحمان دَغُولی (متوفی ۳۲۵) بهره فراوان برد. به شهرهای دیگر نیز سفرکرد و از محدّثان مشهور حدیث فراگرفت، از جمله در مکه از ابوسعید احمدبن محمدبن اعرابی (متوفی ۳۴۰)، در بغداد از ابوعلی اسماعیل‌بن محمد صَفّار (متوفی ۳۴۱)، در ری از ابوحاتِم محمدبن عیسی وسقندی (متوفی۳۴۱) و در همدان از قاسم‌بن عبدالواحد (سمعانی، همانجا؛ذهبی، ۱۴۰۹، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، ص ۱۷۵؛سبکی، ج ۳، ص ۱۸۴؛ابن‌عماد، ج ۳، ص ۱۲۹ـ۱۳۰). وی پس از این سفر طولانی به نیشابور بازگشت (سزگین، ج ۱، ص ۴۲۹) و ظاهراً تا پایان عمر در آنجا ماند.
شاگردان
حاکم نیشابوری*(متوفی ۴۰۵) از راویان و شاگردان او به شمار می‌آید ( رجوع کنید به حاکم نیشابوری، ج ۲، ص ۱۷۰، ج ۳، ص ۴۲۳).
برخی از دیگر راویان جوزقی عبارت‌اند از:
ابوسعد محمدبن عبدالرحمان کنجروذی/ گنجرودی (متوفی ۴۵۲)،
سعیدبن محمد بُحیری،
محمد بن علی‌خَشّاب،
سعیدبن ابی‌سعید عیار و احمدبن منصوربن خلف مغربی (ذهبی، ۱۴۰۹، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، ص ۱۷۶؛سبکی، ج ۳، ص ۱۸۵).
آثار
جوزقی آثار متعددی در حدیث تألیف کرد که از آن جمله است:
اثری مفصّل و مشهور به نام المُتَّفَق و المُفتَرَق؛
کتابی از آن مفصّل‌تر با نام المتفق‌الکبیر، شامل حدود سیصد جزء (ذهبی، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۱۰۱۳ـ۱۰۱۴؛همو، ۱۴۰۹، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، ص ۱۷۵؛سبکی، همانجا)، در منابع گزارشهایی در باره قرائت و سماع این کتاب در میان اهل علم باقی مانده است ( رجوع کنید به صریفینی،ص ۳۶۶،۶۰۰، ۶۶۲،۷۵۵؛ذهبی، ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹، ج ۲۰، ص ۱۵۶)؛
المسند الصحیح یا الصحیح که در آن احادیث کتاب صحیح مسلم را تخریج کرده است (سمعانی، همانجا؛ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۶، ص۴۹۳؛صفدی؛ابن‌تغری بردی، همانجاها) و باید آن را در شمار مستخرجها، نه مسندها، به شمار آورد (طباطبائی، ص ۱۸۹؛نیز رجوع کنید به سیوطی،۱۹۸۰ـ۱۹۸۵،ج۲،ص۱۳۷)؛
الجمع‌بین‌الصحیحین (حاجی‌خلیفه، ج ۱، ستون ۵۹۹؛کحّاله، ج ۱۰، ص ۲۴۰) که نسخه‌ای از آن در دارالکتب‌المصریه موجود است (زرکلی، ج ۶، ص ۲۲۶). الاربعین فی‌الحدیث را نیز از تألیفات وی دانسته‌اند (ذهبی، ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹، ج ۱۶، ص ۴۹۴؛سیوطی، ۱۴۱۷، ص ۴۱۸).
برخلاف سُبْکی (ج ۳، ص ۱۸۴ـ۱۸۵)، حاجی‌خلیفه در برخی مواضع (ج ۱، ستون ۵۳، ج ۲، ستون ۱۰۸۵) وی را خفی دانسته است (نیز رجوع کنید به بغدادی، ج ۲، ستون ۵۶).
منابع:
(۱) ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
(۲) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره [? ۱۳۸۳ (ـ۱۳۹۲/ )? ۱۹۶۳ (ـ۱۹۷۲؛
(۳) ابن‌عماد؛
(۴) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، در حاجی‌خلیفه، ج ۶؛
(۵) حاجی‌خلیفه؛
(۶) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶؛
(۷) خطیب بغدادی؛
(۸) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸؛
(۹) همو، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۶، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸؛
(۱۰) همو، کتاب تذکره الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت )بی‌تا.(؛
(۱۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹؛
(۱۲) عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶؛
(۱۳) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، )ریاض( ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲؛
(۱۴) سمعانی؛
(۱۵) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ عزت علی عطیه و موسی محمدعلی، قاهره )۱۹۸۰ـ۱۹۸۵(؛
۱۶- همو، طبقات الحفّاظ ، چاپ علی محمدعمر، )قاهره( ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
(۱۷) ابراهیم‌بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش؛
(۱۸) صفدی؛
(۱۹) کاظم طباطبائی، مسند نویسی در تاریخ حدیث، قم ۱۳۷۷ ش؛
(۲۰) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت )بی‌تا.ه؛
(۲۱) یاقوت حموی.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۱