حاجِرى ، عیسی‌بن سنجر، از شاعران نیمه نخست قرن هفتم. کنیه او را ابویحیى و ابوالفضل و لقبش را حسام‌الدین ضبط کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۵۰۱؛ ابن‌تغرى بردى، ج ۶، ص۲۹۰). وى و اجدادش را از سپاهیان ترک دانسته‌اند (ابن‌تغرى بردى، همانجا؛ فرّوخ، ج ۳، ص ۵۲۶).
حاجرى در ۵۸۲ در شهر اربیل*/ اِربل به‌دنیا آمد و در آنجا پرورش یافت ولى چون از منطقه حاجِر، شهرکى در حجاز، فراوان یاد کرده به حاجرى معروف شده است (ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۵۰۴؛ فرّوخ، همانجا).
نزدیک‌ترین منبع به روزگار او وفیات‌الاعیان است که ابن‌خلّکان (متوفى ۶۸۱؛ ج ۳، ص ۵۰۱ـ۵۰۳) در آن آورده که میان او و حاجرى دوستى بوده و حاجرى بسیارى از سروده‌هاى خود را براى او می‌خوانده است. همچنین وى با برادر ابن‌خلّکان دوستى داشته، چنان‌که اشعارى در وصف فراق او سروده است.
حاجرى به علتى نامعلوم به زندان افتاد و در قلعه خُفْتِیدْکان/ خُفْتید اسیر شد و در ۶۲۶ به قلعه اربل منتقل گردید (رجوع کنید به همان، ج ۳، ص ۵۰۳، ۵۰۵؛ فرّوخ، همانجا). وى پس از رهایى از زندان، در بارگاه امیرمظفرالدین کوکُبورى/ کوکُبرى مورد توجه قرار گرفت و به درویشى گرایید و جامه درویشان بر تن کرد. وى پس از مرگ مظفرالدین در ۶۳۰ از اربل کوچ کرد و در دوره حکومت شمس‌الدین باتکین (امیر اربل از سوى مستنصر عباسى) به آن شهر برگشت.
رحلت
حاجرى در ۶۳۲ـ۶۳۳، با ضربه کارد فردى ناشناس، زخمى شد و روز بعد درگذشت و در گورستان باب‌المیدان اربل به خاک سپرده شد (ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۵۰۳ـ۵۰۴؛ ابن‌کثیر، ج ۷، جزء۱۳، ص ۱۵۴ـ۱۵۵).
اثر
حاجرى شاعرى خوش‌بیان بود. الفاظ اشعارش فصیح و ترکیباتش عارى از هرگونه پیچیدگى، اما تعابیرش گاه عامیانه است. صنایع لفظى و معنوى در حد اعتدال در شعر او آمده است. شعر حاجرى بیشتر قطعاتى است که در آن اسامى اماکن حجاز و مفاهیم صوفیانه ذکر شده و محتواى اشعارش مدح، حکمت، وصف‌خمر، موشَّحات و بذله‌گویى است و گاه هجویاتى نیز در اشعار او یافت می‌شود، مانند هجو ابن‌سَمْعون*/ شمعون (طبیب یهودى، متوفى ۶۲۳). در بین اشعارش‌رباعى (الدوبیت) و مَوالیا* نیز دیده می‌شود (ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۵۰۱؛ فرّوخ، ج ۳، ص ۵۲۶ـ۵۲۷).
دیوان حاجرى در زمان حیات وى میان مردم رایج بوده، چنان‌که ابن‌خلّکان نیازى به آوردن نمونه‌هاى شعر او ندیده و فقط ۲۷ بیت از اشعار او را نقل کرده است (رجوع کنید به ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۵۰۱ـ۵۰۴). دیوان حاجرى با نام بلبل الغرام الکاشف عن لثام الانسجام در هفت بخش، با عناوین غزل، قصائد فی‌السِّجن، مخمّسات، متفرقات، قصائد فی‌الهجاء، موالیا، الدوبیت، به دست عمربن محمد دمشقى تنظیم شد و در ۱۳۰۵ در مطبعه الشرقیه قاهره به چاپ رسید. ابتدا این دیوان در ۱۲۰۸ چاپ شد (حاجی‌خلیفه، ج ۱، ستون ۷۸۳؛ بروکلمان ، ج ۵، ص ۱۷ـ۱۸؛ فرّوخ، ج ۳، ص ۵۲۸).
اثر دیگر وى
مسارح الغزلان الحاجریه نام دارد که نسخه خطى آن در کتابخانه دیوان هند موجود است. نسخه‌اى خطى از قصاید متفرقه او، در مجموعه‌اى با نام نزههالناظر و شرح الخاطر در کتابخانه سلطنتى برلین موجود است (لوت، ج ۱، ص ۲۳۹ـ۲۴۰؛ آلوارت، ج ۷، ص ۲۳۸ـ۲۳۹؛ بروکلمان، ج ۵، ص ۱۸؛ سرکیس، ج ۱، ستون ۷۳۲). مجموعه‌اى دیگر با نام القصائد الحجازیات فى مدح خیرالبریات به‌وى نسبت داده شده است (رجوع کنید به بروکلمان، همانجا).
منابع :
(۱) ابن‌تغرى بردى، النجوم‌الزاهره فى ملوک مصر و القاهره، قاهره [? ۱۳۸۳[ـ۱۳۹۲/[? ۱۹۶۳[ـ۱۹۷۲؛
(۲) ابن‌خلّکان؛
(۳) ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ج ۷، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۴) کارل بروکلمان، تاریخ‌الادب‌العربى، ج ۵، نقله الی‌العربیه رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵؛
(۵) حاجی‌خلیفه؛
(۶) یوسف‌الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیه و المعربه، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
(۷) عمر فرّوخ، تاریخ الادب‌العربى، ج ۳، بیروت ۱۹۸۹؛
(۸) W.Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen der Handschriften Koniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1887-99;
(۹) Otto Loth, A catalogue of the Arabic manuscripts in the Library of the India Office, vol. 1, London 1877.
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۲
