ابوموسی عیسی‌بن عبدالعزیزبن یلَلْبَخْت ، نحوی و لغت‌شناس مغربی قرن هفتم. جزولی به جزوله * (به فتح یا ضمّ ج) قبیله‌ای از قبایل بربر منتسب است (قفطی، ج ۲، ص ۳۷۸؛ ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۴۹۰). از تاریخ تولد و زادگاه وی اطلاعی در دست نیست. فقه و اصول مذهب مالکی را نزد ابومنصور ظافر مالکی اصولی (متوفی ۵۹۷) آموخت و نحو را از عبداللّه‌بن بَرّی (متوفی ۵۸۲) و صحیح بخاری را از ابومحمدبن عبیداللّه (قرن ششم) فراگرفت (قفطی، همانجا؛ ابن‌اَبّار، ج ۳، ص ۶۹۰).
مدتی از عمر خود را در سفر به مشرق گذراند. پس از ادای فریضه حج، برای کسب علم به مصر رفت. در آنجا در نهایت فقر زندگی کرد و برای به دست آوردن مایحتاج خود، زحمت فراوانی متحمل شد. سپس به مغرب بازگشت و در اَلْمَرِیه، کتاب اصول ابن‌سرّاج (متوفی ۳۱۶) را که دستنوشته خودش بود و آن را نزد استادش، ابن‌برّی، خوانده بود، برای امرار معاش گرو گذاشت.
رهن کننده کتاب، وضع او را برای ابوالعباس مغربی، یکی از زاهدان مغربی، فاش کرد و او نیز مطلب را برای سلطان مغرب بازگو نمود. سلطان مغرب نیز به جزولی عنایت کرد. جزولی به بِجایه * رفت و مدتی در آنجا اقامت کرد (قفطی؛ ابن‌ابّار، همانجاها؛ ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۴۸۹؛ دلجی، ص ۹۱ـ۹۲؛ بروکلمان، > ذیل <، ج ۱، ص ۵۴۱، ترجمه عربی، ج ۵، ص ۳۴۹).
جزولی مدتی در شهر مراکش به تدریس نحو پرداخت و مدتی مسئولیت خطابه و تعلیم قرآن و دیگر متون اسلامی را در مسجدجامع مراکش به عهده داشت. در المریه نیز منصب قرائت (قرائت ابوعمرو بصری) و تدریس آن را پذیرفت و در بجایه نحو تدریس می‌کرد (قفطی؛ ابن‌ابّار، همانجاها؛ ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۴۸۹ـ۴۹۰؛ سیوطی، ج ۲، ص ۲۳۶؛ بروکلمان، همانجا).
رحلت
جزولی بین سالهای ۶۰۳ تا ۶۱۶ در هسکوره درگذشت (قفطی، ج ۲، ص ۳۷۹ـ۳۸۰؛ ابن‌ابّار، همانجا؛ ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۴۸۹؛ ابن‌قُنفُذ، ص ۳۰۷). برخی از شاگردان جزولی عبارت بوده‌اند از: ابوالقاسم نحوی ورقی اندلسی، ابوعلی عمربن محمد شَلَوْبِینی * (متوفی ۶۴۵)، ابن‌مُعْطی * (متوفی ۶۲۸) و ابوعبداللّه‌بن محمدبن قاسم‌بن مَنداس. آخرین شاگرد وی ابوعمربن حَوْط‌اللّه بود که از جزولی اجازه گرفت (قفطی، ج ۲، ص ۳۷۹؛ دلجی، ص ۹۲؛ سیوطی، همانجا؛ ضیف، ص ۳۰۱؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه).
آثار
از تألیفات او، مقدمه‌ای بر الجُمل زجّاجی (متوفی ۳۳۷) است به نام قانون ، که مکتوبات جزولی در مجلس درس ابن‌برّی و بحثهای بین استاد و شاگردان و مسائل دیگر در آن مطرح شده است، اما جزولی آن را جزو تألیفات خود نیاورده است. این مقدمه شامل مباحثی پیچیده در علم نحو است که در نهایت ایجاز بیان شده است (قفطی، ج ۲، ص ۳۷۸؛ ابن‌ابّار، همانجا؛ ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۴۸۸ـ۴۸۹؛ غَبرینی، ص ۶۸، ۷۷).
قانون بسیار مورد توجه قرار گرفت و عده‌ای به شرح آن پرداختند ( رجوع کنید به قفطی، ج ۲، ص ۳۷۹؛ بروکلمان، همانجا؛ ترجمه عربی، ج ۵، ص ۳۵۰). با وجود نگارش شروح فراوان بر این کتاب و مثالهایی که برای قوانین آن آورده‌اند، علمای نحو این کتاب را دارای رموز و اشاراتی دانسته‌اند که حقیقت آنها درک نشده است (ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۴۸۹؛ ابن‌وردی، ج ۲، ص ۱۸۹ـ۱۹۰).
عده‌ای به علت سنگینی مباحث کتاب، آن را جدلیات منطقی در علم نحو دانسته و عده‌ای نیز آن را کتابی عقلی و منطقی به شمار آورده‌اند ( رجوع کنید به ابن‌خلّکان؛ سیوطی، همانجاها؛ بروکلمان، > ذیل <، همانجا، ترجمه عربی، ج ۵، ص ۳۴۹). جزولی خود نیز در یک مجلد بزرگ شرحی بر این مقدمه نوشته است (ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۴۹۰؛ ابن‌وردی، ج ۲، ص ۱۹۰؛ اسماعیل بغدادی، ج ۱، ستون ۸۰۸).
عبدالقادر بغدادی (ج ۱، ص ۳۳۹، ج ۶، ص ۷۶ و جاهای دیگر) از آرای جزولی در مباحث مختلف استفاده کرده است. شوقی ضیف (همانجا) نیز به بعضی مباحث نحوی مشترک بین جزولی و دیگر علمای نحو اشاره نموده است.
از دیگر تألیفات اوست:
الجزولیه (رساله‌ای در علم نحو)،
امالی فی النحو ،
مُخْتَصَرُالْفَسْر (شرح ) ابن جنی لدیوان متنبی، شرح اصول ابن‌السراج و شرح قصیده بانَتْ سُعاد (ابن‌خلّکان، ج ۳، ص ۴۸۹؛ ابن قنفذ، ص ۳۰۷ـ ۳۰۸؛ دلجی؛ سیوطی؛ اسماعیل بغدادی، همانجاها؛ بروکلمان، > ذیل <، ج ۱، ص ۵۴۲، ترجمه عربی، ج ۵، ص ۳۵۰؛ زرکلی، ج ۵، ص ۱۰۴).
منابع:
(۱) ابن‌ابّار، التکمله لکتاب الصله، چاپ کودرا، [ مادرید ۱۸۸۹ (؛
(۲) ابن‌خلّکان؛
(۳) ابن‌قنفذ، الوفیات ، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛
(۴) ابن‌وردی، تاریخ ابن‌الوردی، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹؛
(۵) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۵، نقله الی‌العربیه رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵؛
(۶) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین ، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۵؛
(۷) عبدالقادربن عمر بغدادی ، خزانه الادب و لب لباب لسان‌العرب ، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰؛
(۸) احمدبن علی دلجی، الفلاکه و المفلوکون، ) قاهره ( ۱۳۲۲؛
(۹) خیرالدین زرکلی، الاعلام ، بیروت ۱۹۹۹؛
(۱۰) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴؛
(۱۱) شوقی ضیف، المدارس النحویه، قاهره ) ? ۱۹۶۸ ]؛
(۱۲) احمدبن احمد غبرینی، عنوان الدرایه فیمن عرف من‌العلماء فی المائه السابعه ببجایه، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۹۷۹؛
(۱۳) علی‌بن یوسف قفطی، انباه الرواه علی انباه النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲؛
(۱۴) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1947;
(۱۵) EI 2 , s.v. ” A l -Djazuli, Abu Musa ” (by M.Ben Cheneb).
دانشنامه جهان اسلامجلد ۱۰