علی‌بن احمد، کنیه‌اش ابوالحسن، محدّث و فقیه مالکى مغربى قرن یازدهم و دوازدهم. وى به حُرَیش، قبیله‌اى در منطقه بربر، منسوب است (رجوع کنید به زبیدى، ذیل «حریش»؛ مخلوف، ص ۳۳۶). وى در حدود ۱۰۴۲ در فاس متولد شد (مرادى، ج ۳، ص ۲۱۷؛ قادرى، قسم ۳، ص ۲۰۵۰) و در همانجا به تحصیل علوم گوناگون، به‌ویژه حدیث، پرداخت.
مشایخ واساتید
از جمله استادان و مشایخ حدیثى او این اشخاص بودند :
عبدالقادر فاسى که حریشى کتب ستّه را نیز از وى روایت کرده است (مرادى؛ مخلوف، همانجاها)؛
دو فرزند فاسى، ابوزید عبدالرحمان و محمد؛
ابوسالم عبداللّه عیاشى؛
عثمان‌بن على یوسى؛
محمدبن عبداللّه خَرَشى؛
عبدالباقى زرقانى؛
ابراهیم کورانى
و محمدبن سلیمان رُدانى (کتانى، ج ۱، ص ۳۴۳؛ مخلوف؛ قادرى، همانجاها).
شاگردان
برخى شاگردان حریشى و ناقلان حدیث از او عبارت‌اند از :
محمدبن قاسم جَسوس؛
احمدبن مبارک سِجِلماسى، که اجازه روایت کتاب صحیح بخارى را از حریشى داشت؛
عمربن عبداللّه فاسى؛
ادریس‌بن محمد حافظ عراقى؛
محمدبن طالب تاوُدى و
احمد ماکودى (رجوع کنید به زبیدى؛ کتانى؛ مخلوف، همانجاها).
گفته‌اند که فرزند حریشى، عبدالقادر، کاتبِ حاکم فاس، ابوعبداللّه رَوسى، بود و این امر موجب تسهیل دستیابى حریشى به مناصب علمى و تدریسى شده بود (رجوع کنید به کتانى، ج ۱، ص ۳۴۴؛ قادرى، قسم ۳، ص ۲۰۵۱). حریشى سالهاى پایانى عمر را در مدینه سپرى کرد. وى در مسجدالنبى به تدریس مُوَطّأ مالک‌بن انس پرداخت. عبدالرحمان انصارى (ص ۱۸۲) به حضور خود در حلقه این درس اشاره کرده است.
محمدبن قاسم جسوس، شاگرد حریشى، وى را امام علم حدیث در عصر خود دانسته است (رجوع کنید به کتانى؛ مخلوف، همانجاها)، ولى برخى معاصران حریشى در ارزش علمى کتابهاى او تردید کرده و از جمله گفته‌اند که آثار وى غالباً شرح کتابهاى دیگر بوده است و بیش از آنکه او خود نظریه‌اى بپردازد، به شرح یا تلخیص آراى دیگران پرداخته است (قادرى، قسم ۳، ص۲۰۵۰). عبداللّه‌بن عبدالسلام جسوس او را در اشعارى هجو کرده است، که البته در این مورد احتمال مخالفتهاى شخصى و خانوادگى وجود دارد (رجوع کنید به همان، قسم ۳، ص ۲۰۵۰ـ ۲۰۵۱).
رحلت
حریشى در مدینه فوت کرد و در بقیع دفن شد (همان، قسم ۳، ص ۲۰۵۱). سال درگذشت او را مخلوف (ص ۳۳۷) بعد از ۱۱۲۰ و دیگران میان ۱۱۴۳ تا ۱۱۴۵ ذکر کرده‌اند (رجوع کنید به مرادى، ج ۳، ص ۲۰۶؛ کتانى، همانجا؛ قادرى، قسم ۳، ص۲۰۵۰؛ ابن‌سوده، ص ۱۵۶)، اما از سخن عبدالرحمان انصارى (همانجا) ــکه گفته است پدرم عبدالکریم بعد از مرگ حریشى، شرح الموطّأ او را در ۱۱۴۲ کامل کردــ چنین برمی‌آید که او قبل از ۱۱۴۲ درگذشته است.
آثار حریشى،
شرح یا تلخیص کتابهاى دیگرند. از جمله شرحهاى اوست:
شرح الموطّأ مالک، و شرحِ المختصر خلیل‌بن اسحاق، هر دو در فقه مالکى؛
شرح الشفا بتعریف حقوق المصطفى، اثر قاضى عیاض، شرح العقیده ابوالحسن نورى؛
و شرح منظومه ابن‌زکرى تِلِمسانى (رجوع کنید به انصارى، همانجا؛ مرادى، ج۳، ص۲۱۸؛ کتانى، ج ۱، ص ۳۴۳؛ مخلوف، ص۳۳۶ـ ۳۳۷؛ قس زبیدى، همانجا؛ بغدادى، ج ۱، ص ۷۶۶، که شرح الشمائل المحمدیه ابوعیسى ترمذى* را هم به او نسبت داده‌اند).
همچنین این کتابها را تلخیص کرده است:
نَفْحُ الطِیب مِن غصن الاَندلُسِ الرَطِـیب، تألیف احمد مَقَّرى تِلِمسانى؛
الاِصابه فى معرفه الصحابه، اثر ابن‌حجر عسقلانى؛
اللالى المصنوعه فى الاحادیث الموضوعه، اثر جلال‌الدین سیوطى (رجوع کنید به ابن‌سوده، ص ۱۵۵ـ۱۵۶؛ کتانى؛ همانجا).
منابع :
(۱) ابن‌سوده، دلیل مؤرّخ المغرب الأقصى، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷؛
(۲) عبدالرحمان انصارى، تحفهالمحبین و الاصحاب فى معرفه ماللمدنیین من الانساب، چاپ محمد عروسى مطوى، تونس ۱۳۹۰/ ۱۹۷۰؛
(۳) اسماعیل بغدادى، هدیهالعارفین، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۵؛
(۴) محمدبن محمد زبیدى، تاج‌العروس من جواهر القاموس، چاپ على شیرى، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
(۵) محمدبن طیب قادرى، نشر المثانى لاهل القرن الحادى عشر و الثانى، قسم ۳، چاپ محمد حجّى (و) احمد توفیق، در موسوعه اعلام المغرب، ج ۵، چاپ محمد حجّى، بیروت : دارالغرب الاسلامى، ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶؛
(۶) محمد عبدالحی‌بن عبدالکبیر کتانى، فهرس الفهارس و الأثبات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
(۷) محمدبن محمد مخلوف، شجره النور الزکیه فى طبقات المالکیه، قاهره ۱۳۴۹ـ ۱۳۵۰، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(۸) محمدخلیل‌بن على مرادى، سلک الدرر فى اعیان القرن الثانى عشر، چاپ اکرم حسن علبى، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱٫
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۳
