زندگینامه عزیز الدین نسفى

مقدمه مترجم بر مقدمه فرانسوى کتاب‏

«الانسان الکامل» تصنیف عزیز الدین نسفى‏ عزیز الدّین نَسَفى که گاهى او را عزیز خوانده‏اند، على‏رغم تصنیفات و آثار پرارج و فاضلانه‏ اى که از خویش به یادگار نهاده، چنان‏که سزاوار است، شناخته نشده و حتّى برخى از صاحبان تراجم احوال از ذکر نام وى خوددارى کرده‏ اند، به هر حال وى از اهل نسف (نخشب) خوارزم بوده، بخشى بزرگ از عمر خود را در آن خطّه سپرى کرده و چندى نیز به بخارا سفر نموده به شهرهاى خراسان رسیده و بر سر تربت مرشد روحانى خود، شیخ المشایخ سعد الدّین حمویه (حمویى) دیرى عاکف گشته، سپس به صفاهان و شیراز رفته، دربه‏ درى‏ ها دیده، و آخرالامر در ابرکوه (ابرقو)- چنان‏که شهرت دارد- سراى فانى را بدرود گفته است.

از جزئیات زندگانى وى و تواریخ حوادثى که بر او گذشته است اطلاع دقیقى در دست نیست.

آنچه مسلّم مى ‏نماید این است که دوران زیست و فعالیت او در سیر و سلوک و تألیف و تصنیف سده هفتم هجرى بوده است.

آقاى فریتس مایر وجیزه‏اى در شرح احوال و اقوال او نگاشته ‏اند و چنان‏که مصحّح و ناشر کتاب حاضر، آقاى ماریژان موله، متذکّر شده‏اند، در آن وجیزه کلیّات خلاصه‏اى از زندگانى «عزیز» بیان شده است.

مذهب نسفى: او در عصرى مى‏زیسته که مذهب ابو حنیفه در موطن وى در اوج قدرت و رونق بوده و بسى محتمل مى‏نماید که وى نیز هم‏کیش اهل آن دیار بوده است. برخى برآنند که چون نسفى در اهمّ مصنّفات خویش- کتاب کشف الحقائق- از اصول و معتقدات ارباب تشیّع با احترام و عطوفت سخن‏ها رانده است، مذهب خود وى هم آیین شیعه بوده است. مکالمه وى با سعد الدّین حمویه، در مورد اولیاء و صاحب الزّمان، دلیلى بر تشیّع وى به نظر مى‏رسد. در عین حال در نقل احوال و اقوال باطنیان (اسماعیلیه) نیز کوشیده است.

در زمره نویسندگان متصوّف، وى یکى از کسانى است که از دیرباز در اروپا معروف بوده است. در سال ۱۶۵۵ میلادى بخشى از رساله مقصد الاقصى وى از متن ترجمه ترکى آن به لاتینى درآمد و تولوک در نگارش رساله خود، در شرح احوال متصوّفه، از آن بسیار سود جست. دیرى بعد پالمر شرحى بر همین رساله مقصد نگاشت. فریتس مایر قریب یک‏صد سال پس از آن دگرباره توجّه خاورشناسان را به نسفى جلب کرد. و این دوره‏اى بود که پروفسور هانرى کربن رئیس مؤسسه مطالعات عالیه اسلامى در دانشگاه سربن در زمینه عرفان اسلامى سخت مى‏کوشید و کتاب حاضر نیز یکى از آن آثار نسفى است که ماریژان موله با نظر وى به نشر آن پرداخته است.

برخى از آثار نسفى‏

۱- مقصد الاقصى که حاوى و حاکى از سخنان و عقاید خود اوست؛

۲- زبده الحقائق؛

۳- کتاب التنزیل یا بیان التنزیل؛

۴- مجموعه رسائل او موسوم به الإنسان الکامل (کتاب حاضر)؛

۵- منازل السائرین؛

۶- اصول و فروع؛

۷- سرانجام کشف الحقائق که شاهکار وى مى‏باشد. این کتاب را دانشمند و پژوهشگر عارف و وارسته دکتر احمد مهدوى دامغانى با مقدّمه مبسوط و حواشى کشّاف تصحیح و تنقیح کرده و در سال ۱۳۴۴ هجرى خورشیدى، در بنگاه ترجمه و نشر و کتاب، طبع و نشر شده است.

من الله التّوفیق و علیه التکلان‏

العبد المذنب: سید ضیاء الدین دهشیرى‏۱۵ آذر ۱۳۷۵

 عزیز الدین نسفى، الإنسان الکامل(نسفى)، ۱جلد، انتشارات طهورى – تهران، چاپ: هشتم، ۱۳۸۶٫