جزولی ، محمد ، کنیه‌اش ابوعبداللّه، صوفی و فقیه قرن نهم. شاخه جزولیه، از طریقت شاذلیه * ، به او منسوب است. نسب او در برخی منابع به صورت محمدبن سلیمان‌بن داوودبن بِشر آمده ( رجوع کنید به سخاوی، ج ۷، ص ۲۵۸؛تنبکتی، ج ۲، ص ۵۴۵) ولی سرکیس (ج ۱، ستون ۶۹۷) نسب او را محمدبن عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سلیمان ذکر کرده است. وی احتمالاً در ۸۰۶ در قبیله جزوله * از طوایف بربر، در سوس مراکش به دنیا آمده است ( رجوع کنید به سخاوی، همانجا).
جزولی همراه برادرش به حفظ قرآن و تحصیل فقه مالکی و عربی و حساب پرداخت (همان، ج ۷، ص ۲۵۸ـ۲۵۹). در ۳۵ سالگی به فاس رفت و وارد مدرسه صفّارین شد. در آن زمان، در پی نزاعی بین دو گروه از قبیله او، قتلی صورت گرفت که هیچ‌کس مسئولیت آن را نپذیرفت و نزدیک بود نزاعی دیگر درگیرد.
جزولی، برای جلوگیری از این امر، خود را قاتل معرفی نمود و مطابق عرفشان نفی بلد شد. وی به قصد طَنجِه از شهر بیرون رفت و از راه دریا به شرق مسافرت نمود و احتمالاً چهل سال در مکه، مدینه و بیت‌المقدّس به سر برد (تنبکتی، همانجا؛د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه).
در مکه ازدواج کرد و به تدریس و افتا پرداخت (سخاوی، ج ۷، ص ۲۵۹)، سپس به مراکش بازگشت و با استفاده از کتابهای کتابخانه قرویین، کتاب دلایل الخیرات را نوشت. آنگاه وارد طریقت شاذلیه شد، خلوت گزید و چهارده سال در آن طریقت به سیروسلوک پرداخت ( د. اسلام ، همانجا). وی در آخرین سفرش به اَسفی/ سفی ، بندری در مغرب، پیروان بسیاری پیدا کرد، به‌گونه‌ای که حاکم شهر نگران شد و او را از شهر بیرون راند. گفته‌اند که حاکم شهر، با این گمان که جزولی خود را همان مهدی موعود خوانده است، وی را مسموم کرد. در باره تاریخ وفات او اختلاف‌نظر وجود دارد (همانجا) اما غالباً آن را ۸۷۰ دانسته‌اند ( رجوع کنید به تنبکتی؛مدرس تبریزی، همانجاها).
جزولی را نخبه دهر و وحید عصر و احیاگر شریعت در مغرب (تنبکتی، همانجا) و یکی از هفت ولی حامی مراکش دانسته‌اند که طریقت جدیدی به‌وجود آورد که عضویت در آن منوط به بیعت با شیخ و خواندن کتاب دلایل الخیرات با خلوص نیت است و اعمالی از قبیل صحبت با شیخ، تلقین ذکر یا حضور و همراهی در جماعت ضروری نیست. چندین شاخه دیگر از جمله عروسیه، حنظلیه و عیساویه نیز خود را به جزولی منتسب ساختند ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «شاذلّیه»). در طریقت جزولیه، همچنانکه خود جزولی عمل می‌کرد، معمول بود که حتماً بسمله را چهارده هزار بار و دلایل الخیرات را دو بار در روز و یک بار در شب و ربع قرآن را هر شب بخوانند (تنبکتی، ج ۲، ص ۵۴۵ـ۵۴۶؛د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه).
یکی از شاگردان او به‌نام عمروبن سلیمان شَیظَمی، معروف به سیاف، که پس از مرگ او ادعای پیامبری کرد، به فکر خونخواهی جزولی افتاد. وی جسد استادش را در تابوتی نهاد و پس از بیست سال آن را در منطقه حاحه، در محلی به نام افوغال، دفن نمود. سلطان ابوالعباس احمد (متوفی ۹۶۴)، ملقب به الاعرج، ۷۷ سال بعد، جسد جزولی و پدر خود، سلطان ابوعبداللّه، را که در کنار مزار جزولی دفن شده بود، به مراکش منتقل ساخت و هر دو را در محلی به نام ریاض‌العروس دفن کرد (یفرنی، ص ۱۸؛د. اسلام ، همانجا).
آثار
از میان آثار متعدد جزولی در تصوف، این عناوین تاکنون شناخته شده است:
۱) دلایل الخیرات، شامل مجموعه ادعیه و صلوات بر پیامبر اکرم، توصیف ضریح حضرت و دو قصیده، یکی قَصیدهُ البُردَهُ الشَّریفَه (ص ۲۳۴) و دیگری قَصیدَهُ المُنفَرجَه (ص ۲۵۲)، در حمد و ستایش خداوند و نعت و ثنای رسول اکرم. مؤلف در مقدمه کتاب (ص ۱۸)، غرض از تصنیف آن را ثنای رسول اکرم و بیان فضائل آن حضرت ذکر کرده و برای کسب رضای خدا و محبت رسول اکرم آن را دلایل الخیرات نامیده است. حاجی‌خلیفه (ج ۱، ستون ۷۵۹) این کتاب را نشانی از نشانه‌های خدا در بزرگداشت نبی‌اکرم می‌داند که آن را در شرق و غرب، به‌ویژه در سرزمین روم (قلمرو عثمانی)، می‌خوانند.
در میان نسخه‌های موجود دلایل الخیرات نسخه شیخ ابوعبداللّه محمد صغیر سهیلی، یکی از برجسته‌ترین شاگردان جزولی، معتبر است و شیخ‌محمدمهدی‌بن احمدبن علی‌بن یوسف فاسی قصوی (متوفی ۱۰۵۲) شرحی به نام مَطالِعُ المَسرّات بِجَلاءِ دَلایل الخیرات بر آن نگاشته است (حاجی‌خلیفه، همانجا). نسخه‌های دیگری از این کتاب موجود است ( رجوع کنید به حسینی اشکوری، ج ۳، ص ۴۵). دلایل الخیرات چندین بار در قاهره، قسطنطنیه و در ۱۲۵۸/۱۸۴۲ در سن‌پترزبورگ چاپ شده است ( رجوع کنید به مدرس تبریزی؛
د. اسلام ، همانجاها).
۲) حزب الفلاح ، دعایی که چند نسخه خطی از آن موجود است ( رجوع کنید به د. اسلام ، همانجا).
۳) حزب الجزولی ، نیز معروف به حزب سُبحان الدائم لایزول ، که به زبان بومی و محلی مراکش نوشته شده است (همانجا).
منابع:
(۱) احمدبابابن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹؛
(۲) محمد بن سلیمان جزولی، دلائل الخیرات، دمشق : دارالایمان، [ بی‌تا.( ؛
(۳) حاجی خلیفه؛
(۴) احمد حسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانه مخطوطات مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی ، قم ۱۴۱۴؛
(۵) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره: دارالکتاب الاسلامی، ) بی‌تا. (؛
(۶) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
(۷) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب ، تهران ۱۳۶۹ ش؛
(۸) محمدصغیربن محمد یفرنی، نزهه الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، چاپ هو داس، پاریس ۱۸۸۸، چاپ افست رباط ) بی‌تا.]؛
(۹) EI 2 , s.vv. ” A l-Djazuli” (by M. Ben Cheneb), “Sh a dh iliyya” (by P. Lorry).
دانشنامه جهان اسلام جلد ۱۰
